Việt Nam, một đất nước tuy nhỏ bé, đầy gian lao, vất vả nhưng cũng rất đỗi anh hung đã trải qua biết bao cuộc kháng chiến dựng nước và giữ nước với những mốc son chói lọi trong lịch sử dân tộc. Trong hơn bốn ngàn năm gian khổ ấy, ta không thể không nhắc đến ba cuộc kháng chiến chống quân xâm lượt Mông-Nguyên của nhà Trần. Khí thế hào hùng, mạnh mẹ của nhân dân ta và tướng sĩ đời Trần đã được khắc họa hoàn mĩ trong những áng văn kiệt xuất. Nổi bật hơn cả là tác phẩm "Thuật hoài" của Phạm Ngũ Lão. Bài thơ là một khúc ca hào hùng, mang nặng nỗi niềm của vị tướng. Trong đó, tôi ấn tượng hơn cả với ý chí, khát vọng được cống hiến cho giang sơn xã tắc của nhà thơ được khắc họa qua 2 câu thơ cuối:

"Nam nhi vị liễu công danh trái

Tu thính nhân gian thuyết Vũ Hầu"

Dịch thơ:

"Công danh nam tử còn vương nợ

Luống thẹn tai nghe chuyện Vũ Hầu"

Vẻ đẹp của người trai thời Trần không chỉ thể hiện ở cái tư thế, khí phách, tầm vóc, sức mạnh, mà còn thể hiện ở cái chí, cái tâm của người tráng sĩ. Cái chí, cái tâm ấy gắn liền với quan niệm chí làm trai. Đây không chỉ là lý tưởng sống của riêng Phạm ngũ Lão mà còn là một tư tưởng vô cùng tích cực của xã hội Phong Kiến đương thời. Trong câu thơ, "nam nhi" chỉ những trang nam tử có tài năng, phẩm chất anh hùng. "Vị liễu" nghĩa là chưa hoàn tất, chưa xong. "Công danh trái" là món nợ công danh, hay còn hiểu là món nợ sự nghiệp giúp dân, giúp nước, để lại tiếng thơm cho muôn đời. Theo quan niệm của nhà Nho, đây là món nợ lớn mà một trang nam nhi khi sinh ra đã phải mang trong mình. Quan niệm này được đã được Nguyễn Công Trứ thể hiện trong "Chí làm trai":

"Đã mang tiếng ở trong trời đất

Phải có danh gì với núi song"

So sánh với bản dịch thơ: "Công danh nam tử còn vương nợ", từ "vương nợ" mang sắc thái bị động, chưa thể hiện được nguyên tác. Đặt trong hoàn cảnh sáng tác dưới triều đại Đông A, con đường lập công rõ ràng nhất chính là làm nên nghiệp lớn, đánh đuổi giặc Nguyên-Mông, bảo vệ đất nước. Đó là thứ công danh làm nên bằng xương máu, bằng tinh thần quả cảm chiến đấu, vì nước quên thân. Quan niệm lập công đã trở thành lý tưởng mỗi trang nam nhi thời chiến trahn loạn lạc. Nó cổ vũ con người từ bỏ lối sống ích ký, sẵn sàng chiến đấu vì sự nghiệp cả dân tộc. Đặc biệt, với Phạm Ngũ Lão, trong lòng ông luôn sục sôi khát vọng lập công lập danh, luôn canh cánh trong lòng là chưa trả xong món "công danh trai" mặc dù đã vào sinh ra tử, lập lên biết bao chiến công hiển hách. Qua đó, ta có thể thấy tấm lòng, ý chí chiến đấu, khát vọng, lí tưởng được phụ vua giúp nước, giành lại độc lập dân tộc của vị danh tướng thời xưa ấy. Đặc biệt, cũng từ cái chí, cái nợ đó, tâm ông đã nảy sinh một nỗi thẹn:

"Tu thính nhân gian thuyết Vũ Hầu"

Câu thơ đã mở ra cả một nhân cách cao đẹp của Phạm Ngũ Lão. "Tu thính" tức là hổ thẹn khi nghe. "nhân gian thuyết" là nhân dân kể, nói về ai đó. "Vũ Hầu", tức Khổng minh, là một quân sư tài ba của Lưu Bị thời Tam Quốc. Nhờ tài mưu trí, Khổng Minh đã giúp Lưu Bị lập được nhiều chiến công hiển hách và được Lưu Bị tin dùng. Câu thơ mang âm hưởng trầm lắng, suy tư. Tác giả đã sử dụng điển tích điển cố "thuyết Vũ Hầu" kết hợp với bút pháp gợi và biểu cảm. Phạm Ngũ Lão thẹn chưa có tài mưu lược như Gia Cát Lượng để trừ giặc, cứu nước, thẹn chưa làm tròn bổn phận quét sạch bóng quân thù, phò vua, thẹn chưa trả được món nợ công danh. Ta có thể cảm nhận khát vọng, hoài bão muốn sánh với Vũ Hầu của vị tướng tài. Tựa Nguyễn Khuyến cũng từng bày tỏ cái thẹn của mình với Đào Tiềm- một danh sĩ cao khiết thời Tấn qua "Thu Vịnh":

"Nhân hứng cũng vừa toan chấp bút

Nghĩ ra lại thẹn với ông Đào"

Đó đều là cái thẹn của những con người có nhân cách, tâm hồn lớn. Nỗi thẹn ấy không làm cho con người trở lên nhỏ bé, yếu đuối mà trái lại nâng cao phẩm giá con người. Đó là cái thẹn của một con người có lý tưởng, hoài bão vừa lớn lao, vừa khiêm nhường. Từ đó, ta thấy được hình ảnh một vị dung tướng luôn dành trọng cái tâm cho đất nước, dân tộc.

Bằng các điển tích điển cố, hai câu thơ đã thể hiện tâm hồn khí phách, cùng ý chí lập công của Phạm Ngũ Lão. Đó không chỉ là tâm trạng của riêng một cá nhân, mà còn là lý tưởng sống của cả thế hệ trang nam nhi thời bấy giờ. Lí tưởng ấy được thể hiện rõ nhất khi xuyên xuốt bài thơ không có lấy một đại từ nhân xưng nào. Những con người luôn canh cánh trong lòng món nợ công danh, đặt trách nghiệm dựng nước giữ nước lên hang đầu. Chính ý chí, hào khí Đông A ấy đã tạo nên những chiến thắng lẫy lừng lưu danh sử sách.

"Thuật hoài"-Phạm Ngũ Lão là bức tranh chân dung phản chiếu con người ông, cái chí và tâm của người làm trai. Bài thơ mang trong mình khí thế hào hùng oanh liệt và khát vọng của cả một thời đại. Đọc bài thơ, tôi càng thấm thía quan niệm, lí tưởng sống của Phạm Ngũ Lão cũng như những nam tử hán thời bấy giờ.