MỘT NHÀ THƠ ĐI SÁU NGHÌN CÂY SỐ BIỂN - DUY KHÁN
~Nguyễn Đức Mậu~

Còn nhớ năm 1973, lần đầu tiên tôi gặp nhà thơ Duy Khán trên đường Lý Nam Đế, Hà Nội. Dù mới gặp gỡ lần đầu, dù tôi là cây bút trẻ, Duy Khán vẫn hồ hởi, ân cần. Trò chuyện được vài ba câu, Duy Khán giở ngay tập thơ "Trận mới" tặng tôi. Tập thơ "Trận mới" của Duy Khán xuất bản lần đầu, khổ nhỏ gần bằng bàn tay. Theo như Duy Khán nói toàn là những bài thơ đầy ắp hơi thở chiến trận: "Nhiều bài thú vị lắm, ông đọc rồi sẽ thấy thơ tôi thế nào". Từ tập thơ lên yên xe đạp, Duy Khán lấy bút viết đôi dòng nắn nót: "Rất thân yêu tặng Nguyễn Đức Mậu". Lúc đầu tôi hơi ngạc nhiên vì cách cư xử cởi mở vồn vã ấy. Sau, tôi mới hiểu đó là cung cách của Duy Khán. Chả thế mà anh giao du với đủ lớp bạn bè. Bạn anh, một ông đồ nho nói năng từ tốn nho nhã, một dịch giả tiếng Pháp chống ba-toong, đội mũ phớt, một người đạp xích lô mặt mũi đỏ gay thi thoảng ghé vào phòng anh uống rượu. Bạn anh, một bác thợ may tay thước tay kéo, một người thợ khóa xách hòm đi rong hoặc một người thợ cắt tóc ngồi dưới bóng cây ven đường .

Bạn anh, những nhà thơ cao niên và những cây bút mới có vài bài in báo. Có nhiều người chỉ gặp nhau ở quán bia, Duy Khán cũng trịnh trọng mời đến nhà chơi. Anh sống cả tin và dễ gần. Trong cách nhìn của anh, người nào cũng tốt, cũng có năng lực, cũng đáng tin cậy. Mọi người trong cơ quan không ai thù ghét anh, bởi anh không ganh đua với ai. Trong chốn văn chương cũng như trong cuộc đời, Duy Khán thường mừng trước những thành công của bạn và chịu nhận thiệt thòi về mình.

Những năm chiến tranh, Duy Khán có mặt ở nhiều vùng mặt trận. Anh vừa là phóng viên của chương trình Phát thanh Quân đội vừa làm thơ. Gặp Duy Khán, lúc nào cũng thấy anh đeo súng ngắn, và cái máy ghi âm, cái sắc cốt cứ kè kè bên người. Duy Khán đến Cà Mau, anh uống rượu bằng bát, nhắm với tôm không. Anh say, anh ngã xuống đầm nước, câu thơ chan chứa tâm tình: Ngã xuống rồi em ơi vẫn đất/ Đất tươi mềm quyến luyến êm bông... Hồi đi thực tế ở Campuchia, Duy Khán mang về một chùm thơ, trong đó nổi trội nhất là hai bài "Chợ chiều" và bài "Tiếng ếch trên đồng Tà Ôi" . Bài Chợ chiều Duy Khán nhuần nhuyễn trong thể loại lục bát: Tôi mang nào có bao nhiêu / Mà sao mời mọc qúa nhiều thế em... Bài Tiếng ếch trên đồng Tà Ôi , Duy Khán dựng lên cảnh đốt đuốc đi soi ếch và gặp phải những xương người chết. Tác giả lên án nạn diệt chủng bằng những câu thơ đột biến đến lạnh người: Tiếng kêu gì lạ thế / Như tiếng người khan hơi... Có dạo Duy Khán nằm vùng miết ở Hải quân, anh theo tàu lênh đênh trên biển hàng mấy tháng ròng. Anh đã đi qua các đảo Nam Yết, Nam Bang, Song Tử Tây, Sơn Ca, Trường Ca... Khi về cơ quan, nước da đen sạm như còn khét mùi gió nắng, muối mặn. Căn phòng chưa đầy sáu met vuông của anh rủng riểng những vỏ sò, vỏ ốc. Nhà thơ Phạm Tiến Duật đến thăm phòng ở của Duy Khán có ngẫu hứng đọc mấy câu thơ: Một nhà thơ đi sáu nghìn cây số biển / Về ở căn phòng sáu mét vuông... Bài thơ được PTD chép lại trên một tờ giấy màu ngả vàng xé ra từ cuốn sổ tay. DK ( myt xin được viết tắt tên tác giả :)) cảm động mang khoe với bạn bè. Quả thật, hồi đó Duy Khán ở trong một căn phòng quá chật, chỉ đủ kê một cái bàn con và một chiếc giường cá nhân loại nhỏ. Phòng chật nhưng khách đông. Khách đến thăm, kẻ ngồi co trên giường, kẻ ngồi nép trên đất. Mùa đông thì còn tạm được. Mùa hè căn phòng nóng ngột ngạt như lò hầm, cái quạt nhỏ như tai mèo ở phòng DK xoay thế nào cũng không đủ mát. Chỗ ở chật nhất so với mọi người trong cơ quan nhưng DK không hề kêu ca phàn nàn. Anh bảo "Mình đi nhiều, ở mấy. Chỗ rộng nhường cho anh em biên tập là phải".

Một dạo DK đóng cửa làm việc suốt. Nhà văn Nguyễn Khải, giọng hóm hỉnh: " Gớm, DK dạo này viết cứ nhoay nhoáy. Chả bù cho mình cứ túc tắc kéo cày". DK hồn nhiên "Anh cứ quá khen. Nói cho khiêm tốn, tuần này em viết được bảy bài thơ, có năm bài nổi tiếng". DK hay tự khen mình nhưng không ai bảo anh kiêu ngạo. Tính anh vốn thế, nhiều lúc bốc lên anh cũng nói như khoe: " Chết thật, dạo này tôi viết câu nào cũng trùng với cổ học tinh hoa. Các vị tưởng tôi dốt lý luận ư? Sách của tôi đầy ắp lí luận triết học. Đấy, các vị cứ đọc kĩ, ngẫm ngợi xem tôi nói có đúng không"

Hồi DK viết xong cuốn Tuổi thơ im lặng, đi đâu anh cũng ca ngợi cuốn sách của mình. Nhà văn Lê Hựu và tôi vào phòng anh, anh rót rượu mời và giở văn xuôi ra đọc. Ấy chết, tưởng đọc thơ còn có lí chứ ai lại mang văn xuôi ra tra tấn nhau? Vậy mà nghe DK đọc, Lê Hựu và tôi đều cảm động. Tôi nhớ có đoạn DK viết: "Cây mít nhà tôi có từ đời nảo đời nào..." Tôi bình luận: " Lời văn mộc mạc và cổ nhưng cốt truyện thì hay, thú vị lắm". Rồi DK cũng đọc cho Nguyễn Khải nghe. Nguyễn Khải cũng trầm trồ tán thưởng. Đúng như anh em chúng tôi tiên đoán, tập truyện Tuổi thơ im lặng đã nhận được giải thưởng của hội nhà văn. Sau này tập truyện Tuổi thơ im lặng còn được tái bản nhiều lần. Bạn bè mừng cho DK, có thể nói Tuổi thơ im lặng là tác phẩm hay, là cái mốc, là bước ngoặt trên con đường văn nghiệp của anh. DK về hưu quá nhẹ nhàng như không có gì xảy đến với mình: "Sức khỏe đang lên. Tài năng đang nở rộ. Trên bảo về thì về". Nhận quyết định phân nhà anh khoe: " Quyết định phân nhà đẹp như một bài thơ mới". Về nghỉ hưu, DK ở thành phố Hải Phòng và ra quá đột ngột . Hồi đó tôi về quê ăn tết, lên Hà Nội mới nghe tin DK qua đời. Nhà văn Nguyễn Trí Huân và nhà lý luận phê bình Lê Thành Nghị thay mặt cơ quan đi dự tang lễ. Mới thế mà đã hơn mười năm. Giờ đây, căn phòng cũ của DK ở Tạp chí Văn nghệ Quân đội đã được phá bỏ, làm lối đi lên trên tầng hai. Căn phòng cũng không còn nhưng tôi vẫn hình dung đêm nào DK đang rót trà hoặc rót rượu mời khách và tôi nhớ lại câu thơ của Phạm Tiến Duật ngẫu hứng tặng anh hồi nào: "Một nhà thơ đi sáu nghìn cây số biển..." Vâng, trong căn phòng sáu mét vuông ấy nhà thơ DK của chúng ta đã sống và đã viết. Nhiều đêm đi qua phòng anh, tôi thường nghe thấy tiếng máy chữ gõ đều, hoặc tiếng dây may so đun nước sôi rào rào như sóng biển...

N.Đ.M