3VÕt th­¬ng sä n·o§¹i c­¬ng:VÕt th­¬ng sä n·o lµ vÕt th­¬ng lµm dÞch n·o tuû vµ m« n·o th«ng víi m«i tr­êng bªn ngoµi qua c¸c th­¬ng tÝch cña mµng n·o, x­¬ng sä vµ da ®Çu.Nguyªn nh©n chÝnh lµ do c¸c vËt s¾c nhän va ch¹m m¹nh hoÆc do c¸c tai n¹n giao th«ng, tai n¹n lao ®éng vµ tai n¹n sinh ho¹t. Ngoµi ra cßn do c¸c vÕt th­¬ng ho¶ khÝ nh­ ®¹n b¾n, m¶nh bom m×n, ë ViÖt nam cßn do sóc vËt hóc.Vì nÒn sä lµm cho dÞch n·o tuû ch¶y ra tai hay ra mòi còng cã thÓ coi lµ mét vÕt th­¬ng sä n·o, tuy da ®Çu kh«ng cã tæn th­¬ng, ®äc trªn phim Xquang chØ thÊy 1 ®­êng vì x­¬ng ®¬n gi¶n.VÕt th­¬ng sä n·o cã nguy c¬ nhiÔm khuÈn do vi khuÈn x©m nhËp vµo dÞch n·o tuû vµ nhu m« n·o g©y viªm mµng n·o vµ ¸p xe n·o kh¸c víi chÊn th­¬ng sä n·o kÝn, nguy c¬ chÝnh lµ chÌn Ðp n·o do m¸u tô. V× vËy nã lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y tö vong vµ c¸c di chøng nÆng nÒ.ChØ ®Þnh mæ cµng sím cµng tèt (nhÊt lµ trong 6 giê ®Çu) ®Ó tr¸nh nguy c¬ nhiÔm khuÈn vµ xö trÝ ®óng nguyªn t¾c ®Ó tr¸nh c¸c biÕn chøng.Ph­¬ng tiÖn cÇn thiÕt ®Ó xö trÝ lµ dao ®iÖn vµ m¸y hót, lo¹i trang bÞ nµy khã kh¨n cho bÖnh viÖn tuyÕn c¬ së. V× vËy nÕu kh«ng cã ®ñ ®iÒu kiÖn th× chuyÓn bÖnh nh©n sím tíi n¬i cã kh¶ n¨ng phÉu thuËt.Th­¬ng tæn gi¶i phÉu:C¸c h×nh th¸i vÕt th­¬ng:VÕt th­¬ng chét: Cã lç vµo, kh«ng cã lç ra.Th­êng do ho¶ khÝ.VÕt th­¬ng ngoµi da nhá.Th­¬ng tæn n·o kh«ng lín.L©m sµng chñ yÕu lµ dÞch n·o tuû ch¶y ra ngoµi, cã thÓ cã m¸u tô néi sä.VÕt th­¬ng xuyªn: Cã lç vµo, cã lç ra.Lç vµo: KÝch th­íc nhá, th­¬ng tæn gi¶i phÉu bÖnh lý phøc t¹p, cã ®­êng hÇm  n·o dËp, cã thÓ cã dÞ vËt vµ tæ chøc n·o.Lç ra: kÝch th­íc réng h¬n lç vµo, vïng th­¬ng tæn no· Ýt h¬n lç vµo. tæ chøc dÞ vËt cã thÓ b¾n ra ngoµi vÕt th­¬ng.VÕt th­¬ng kÝn ®¸o: Tõ xa ( mÆt, cæ) ®i lªn.Th­¬ng tæn gi¶i phÉu bÖnh:LÊy vÕt th­¬ng sä n·o ë b¸n cÇu n·o lµm vÝ dô sÏ thÊy c¸c th­¬ng tæn tõ ngoµi vµo trong:Da ®Çu:

-         R¸ch da gän s¹ch hoÆc dËp n¸t, nham nhë, bÈn.

KÝch th­íc: tuú thuocj vµo nguyªn nh©n, cã thÓ rÊt nhá chØ g©y ch¶y m¸u, s©y x¸t da ®Çu, cã thÓ lín qua ®ã tæ chøc n·o ®ïn ra.X­¬ng sä (chñ yÕu lµ vßm sä):VÕt vì cña x­¬ng th­êng réng h¬n vÕt r¸ch da.H×nh th¸i vì: Vì kÌm theo cã ®­êng r¹n nh­ h×nh ch©n chim. Vì vôn: cã c¸c m¶nh s©u trong n·o, cµi vµo phÇn d­íi x­¬ng bÞ sËp, ®Ì r¸ch xoang tÜnh m¹ch n·o, cã thÓ kÐo theo c¶ da vµ tãc vµo trong tæ chøc n·o.Mµng n·o:Thñng, r¸ch gän, r¸ch xÐ h×nh ch©n chim hoÆc dËp n¸t.DiÖn r¸ch mµng cøng:  B×nh th­êng: nhá h¬n diÖn x­¬ng vì vµ diÖn n·o bÞ tæn th­¬ng phÝa d­íi. Tr­êng hîp m« n·o lßi ra ngoµi vÕt th­¬ng: mµng n·o bÞ xÐ réng thªm ra vµ dÝnh vµo mÐp vÕt th­¬ng (x­¬ng vì).Nhu m« n·o:DËp n·o tuú møc ®é, th­êng gi¶m dÇn vÒ phÝa trong n·o. Cã thÓ cã dÞ vËt (tãc, ®Êt c¸t m¶nh x­¬ng lón) lµ nguyªn nh©n thuËn lîi cho nhiÔm khuÈn sau nµy. Tæn th­¬ng cã xu h­íng h×nh phÔu víi ®¸y quay ra ngoµi (do lùc t¸c ®éng gi¶m dÇn tõ ngoµi vµo), ®¸y cña tæn th­¬ng cã thÓ tíi n·o thÊt g©y ch¶y m¸u n·o thÊt, hoÆc lµm cho tæ chøc n·o vµo g©y t¾c n·o thÊt, ø dÞch n·o tuû. HoÆc tæn th­¬ng n·o kiÓu ®­êng hÇm (do ho¶ khÝ).TÝnh chÊt n·o dËp: Lßi ngay ra phÝa ngoµi nÕu vÕt th­¬ng réng. HoÆc dÇn dÇn phßi ra ngoµi khi cã hiÖn t­îng phï n·o, m¸u tô trong n·o kÌm theo.NÕu lµ vÕt th­¬ng do ho¶ khÝ th× cã thÓ t¹o 1 ®­êng hÇm tõ ngoµi vµo trong theo ®­êng ®i cña m¶nh ®¹n.M¹ch m¸u:Th­êng bÞ th­¬ng tæn n¬i va ®Ëp. NÕu vÕt th­¬ng n»m trªn ®­êng ®i cña xoang tÜnh m¹ch th× cã thÓ cã vÕt th­¬ng xoang g©y m¸u tô kÌm.M¹ch m¸u n·o th­êng bÞ ®øt t¹i chç tæ chøc n·o bÞ dËp n¸t: ®øt m¹ch nhá ch¶y m¸u kh«ng ®¸ng kÓ, ®øt m¹ch lín cã thÓ g©y tô m¸u kÌm theo.N·o thÊt: NÕu th­¬ng tæn ë s©u cã thÓ th«ng víi n·o thÊt g©y ch¶y m¸u n·o thÊt, tiªn l­îng nÆng.C¸c h×nh th¸i l©m sµng:VÕt th­¬ng sä n·o ë vßm sä:Nhá: ChØ cã dÞch n·o tuû ch¶y ra hoÆc r¸ch da ®Çu cã m¶nh x­¬ng lón lµm r¸ch mµng n·o.Lín: Cã thÓ thÊy n·o lßi ra ngoµi.VÕt th­¬ng thÊu n·o tõ nÒn sä lªn: th­êng chØ cã rß dÞch n·o tuû qua vÕt th­¬ng.VÕt th­¬ng vµo nh÷ng vïng ®Æc biÖt:Vµo c¸c xoang tÜnh m¹ch (xoang tÜnh m¹ch däc trªn: vÕt th­¬ng trªn ®­êng ®i cña xoang tÜnh m¹ch tõ gãc tr¸n – mòi ë phÝa tr­íc ®Õn ô chÈm ngoµi ë phÝa sau) dÔ cã nguy c¬ ch¶y m¸u d÷ déi, dÉn ®Õn tö vong ( khi mæ cÇn chuÈn bÞ tèt vÒ g©y mª håi søc, phÊu thuËt viªn vµ vËt liÖu ®Ó v¸ xoang).VÕt th­¬ng sä n·o vïng héi l­u HÐrophilie: ë ô chÈm ngoµi, rÊt nÆng, tØ lÖ tö vong cao.VÕt th­¬ng vµo xoang h¬i tr¸n: Th­êng vÕt th­¬ng sä n·o ë vïng tr¸n tr­íc, phÝa trong 2 cung l«ng mµy, cÇn chó ý ®Õn trÇn hè m¾t vµ nh÷ng th­¬ng tæn nh·n cÇu vµ sau nh·n cÇu (vì nh·n cÇu, tô m¸u sau nh·n cÇu). Nguy c¬ nhiÔm khuÈn lín.VÕt th­¬ng do ho¶ khÝ:VÕt th­¬ng xuyªn: lç vµo nhá, lç ra réng, n¸t. Cã ®­êng hÇm trong n·o g©y ch¶y m¸u vµ tæn th­¬ng n·o nÆng.VÕt th­¬ng chét: chØ cã lç vµo.Tr­êng hîp dÞ vËt lín ë n«ng cã thÓ lÊy dÞ vËt ngay khi mæ.Tr­êng hîp dÞ vËt nhá: §¬n thuÇn: coi nh­ 1 chÊn th­¬ng sä n·o kÝn, ®iÒu trÞ kh¸ng sinh, theo dâi, kh«ng nªn lÊy dÞ vËt. G©y m¸u tô néi sä: Coi nh­ 1 cÊp cøu trong chÊn th­¬ng sä n·o kÝn.ë ViÖt nam cßn gÆp thªm vÕt th­¬ng sä n·o do sóc vËt hóc: vÕt th­¬ng sä n·o do tr©u hóc, ngùa ®¸: th­êng ®Õn muén (3 – 5 ngµy), cã nÊm n·o, viªm mµng n·o nÆng, cÇn ®iÒu trÞ viªm mµng n·o æn ®Þnh sau míi mæ. NÕu mæ cÇn triÖt ®Ó (v¸ mµng n·o, che kÝn da ®Çu nÕu thiÕu da…)ChÈn ®o¸n:Mét vÕt th­¬ng sä n·o chÈn ®o¸n kh«ng khã, nÕu ta nghÜ ®Õn ngay khi gÆp 1 vÕt th­¬ng ®ang ch¶y m¸u kÌm theo dÞch n·o tuû vµ chÊt n·o tr¾ng lé ra ngoµi. NÕu chØ cã vÕt th­¬ng da ®Çu, dï réng hay hÑp, dï ch¶y m¸u hay kh«ng ch¶y m¸u vÉn ph¶i nghÜ ®Õn vÕt th­¬ng sä n·o ®Ó tr¸nh bá sãt th­¬ng tæn ë bªn trong tr­íc khi cÇm m¸u da ®Çu.CÇn x¸c ®Þnh vÕt th­¬ng sä n·o giê thø mÊy, vÕt th­¬ng gän s¹ch hay dËp n¸t, ë vïng nµo, ë b¸n cÇu (tr¸n, ®Ønh chÈm) hay hè sau.§èi víi nh÷ng vÕt th­¬ng sä n·o lín:BÖnh nh©n ®Õn sím(< 6h):Toµn th©n:Th­êng tØnh t¸o, tri gi¸c ®¸nh gi¸ theo thang ®iÓm Glasgow, Cã thÓ hèt ho¶ng, lo sî hoÆc trong t×nh tr¹ng cho¸ng khi vÕt th­¬ng réng, ch¶y nhiÒu m¸u hoÆc ®a chÊn th­¬ng. Cã thÓ l¬ m¬, h«n mª do dËp n·o vµ m¸u tô né sä.Kh«ng sèt, cæ mÒm. cã thÓ cã triÖu chøng thÇn kinh khu tró: liÖt nöa ng­êi, rèi lo¹n ng«n ng÷.T¹i chç vÕt th­¬ng:VÕt th­¬ng gän s¹ch, kh«ng dËp n¸t , cßn ®ang ch¶y m¸u hay ®· ngõng.CÇn x¸c ®Þnh vÕt th­¬ng ë vïng nµo (b¸n cÇu n·o hay hè sau).N­íc n·o tuû hoÆc tæ chøc n·o lßi ra: Lo·ng, kh«ng ®ong, ch¶y liªn tôc, mµu hång, thÊm g¹c thÊy loang nh­ vÕt dÇu.C¸c dÊu hiÖu sinh tån kh¸c: th­êng Ýt cã thay ®æi, trong ®a chÊn th¬ng cã thay ®æi râ.CËn l©m sµng: Chôp sä th­êng th¼ng, nghiªng ®Ó ®¸nh gi¸ tæn th­¬ng x­¬ng sä vµ dÞ vËt. Kh«ng cÇn chôp CT.§Õn muén (24 – 48 h): Th­êng cã biÓu hiÖn nhiÔm khuÈn tuú møc ®é:Toµn th©n: Héi chøng nhiÔm khuÈn (viªm mµng n·o): sèt cao > 38,5°C, m«i kh«, l­ìi bÈn.Cã thÓ cã héi chøng nhiÔm ®éc: mª s¶ng, gµy sót.T×nh tr¹ng tri gi¸c kÐm, h«n mª. BiÓu hiÖn héi chøng mµng n·o: n«n vät, cæ cøng, dÊu hiÖu Kernig (+).T¹i chç: vÕt th­¬ng bÈn, kh«ng cßn ch¶y m¸u, mïi h«i, cã dÞch ®ôc hoÆc tæ chøc n·o ®ïn ra ngoµi, nÕu ®Õn muén 3 – 5 ngµy cã thÓ n·o lßi ra vÕt th­¬ng cã thÓ gi¶ m¹c phñ bªn ngoµi (nÊm n·o).TriÖu chøng thÇn kinh: Tuú vÞ trÝ tæn th­¬ng (vïng tr¸n ®Ønh, chÈm, th¸i d­¬ng …) dÉn ®Õn liÖt 1/2 ng­êi (nÕu chÌn vµo bã th¸p) t×m ph¶n x¹ g©n x­¬ng, dÊu hiÖu Babinski, rèi lo¹n ng«n ng÷ (vïng Broca, Wernik). Rèi lo¹n t©m thÇn. §éng kinh (côc bé, toµn thÓ).CËn l©m sµng:C¸c xÐt nghiÖm m¸u, sinh ho¸, sè l­îng b¹ch cÇu, tèc ®é m¸u l¾ng …Chäc dß tuû sèng: §¸nh gi¸ t×nh tr¹ng viªm mµng n·o, nu«i cÊy vi khuÈn lµm kh¸ng sinh ®å.Xquang sä th­êng th¼ng nghiªng: §¸nh gi¸ tæn th­¬ng x­¬ng vµ dÞ vËt (nhÊt lµ do m¶nh kim lo¹i). CT: RÊt cÇn thiÕt ®Ó ®¸nh gi¸ c¸c th­¬ng tæn trong sä nh­ kÌm theo m¸u tô, dËp n·o ë c¸c vïng chøc n¨ng, møc ®é chÌn Ðp n·o ®Ó tiÕn hµnh phÉu thuËt, tr¸nh bá sãt th­¬ng tæn …§èi víi nh÷ng vÕt th­¬ng sä n·o nhá:§Õn sím (tr­íc 6h):TØnh t¸o.CÇn kiÓm tra kÜ: vÕt th­¬ng, nh÷ng th­¬ng tæn trong n·o kÌm theo (m¸u tô..). Theo dâi nh­ trong chÊn th­¬ng sä n·o kÝn. §Õn muén:Héi chøng nhiÔm khuÈn.Héi chøng mµng n·o.NÕu cã kho¶ng tØnh ph¶i nghÜ ngay tíi m¸u tô néi sä.CËn l©m sµng:Xquang sä:T­ thÕ: th¼ng, nghiªng (ph¶i, tr¸i), tiÕp tuyÕn.Môc ®Ých:  §¸nh gi¸ th­¬ng tæn x­¬ng sä.T×m dÞ vËt.X¸c ®Þnh h­íng ®i cña dÞ vËt, qua ®ã ®¸nh gi¸ ®é s©u cña th­¬ng tæn.CT scanner sä:Môc ®Ých: ®¸nh gi¸ th­¬ng tæn toµn diÖn cña hép sä vµ nhu m« n·o.H×nh ¶nh: tæn th­¬ng x­¬ng, x­¬ng vôn trong n·o, dËp n·o vµ m¸u tô phèi hîp, dÞ vËt, khÝ trong sä, h×nh ¶nh ¸p xe.C¸c xÐt nghiÖm m¸u, sinh ho¸, sè l­îng b¹ch cÇu, tèc ®é m¸u l¾ng …LÊy dÞch mñ vÕt th­¬ng cÊy lµm kh¸ng sinh ®å.Chäc dß tuû sèng:ChØ ®Þnh: ®Õn muén, cã dÊu hiÖu viªm mµng n·o.VÞ trÝ: khe liªn ®èt 4 – 5. §¸nh gi¸ t×nh tr¹ng viªm mµng n·o: n­íc n·o tuû ®ôc, protein t¨ng, nhiÒu tÕ bµo b¹ch cÇu.Nu«i cÊy vi khuÈn lµm kh¸ng sinh ®å.Gióp cho chÈn ®o¸n lµ viªm mµng n·o hay ¸p xe n·o.DiÔn biÕn:VÕt th­¬ng sä n·o lín: NÕu kh«ng ®­îc s¬ cøu kÞp thêi vµ ®iÒu trÞ ®óng nguyªn t¾c tõ ®Çu sÏ g©y viªm mµng n·o, ¸p xe n·o, tØ lÖ tö vong cao.§èi víi vÕt th­¬ng sä n·o nhá:NÕu dß n­íc n·o tuû l©u ngµy còng sÏ g©y viªm mµng n·o, ap xe n·o.BiÕn chøng cã thÓ x¶y ra: CÊp tÝnh: m¸u tô néi sä.L©u dµi: tói phång ®éng m¹ch n·o, tói phång th«ng ®éng tÜnh m¹ch.Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ:S¬ cøu:Kh«ng nªn:Röa trùc tiÕp vÕt th­¬ng.Röa vÕt th­¬ng b»ng thuèc s¸t khuÈn.R¾c, röa kh¸ng sinh trªn bÒ mÆt vÕt th­¬ng (g©y ®éng kinh, n­íc ch¶y vµo nhu m« n·o)Th¨m dß vÕt th­¬ng b»ng dông cô cøng.B¨ng Ðp chÆt vÕt th­¬ng.LÊy dÞ vËt (cã thÓ lµm ch¶y m¸u thø ph¸t do dÞ vËt xã thÎ ®ang t¹n thê tbÝt kÝn m¹ch thay xoang tÜnh m¹ch tæn th­¬ng)G¹t bá hoÆc Ðp chÊt n·o phßi ra vµo trong (nguy c¬ nhiÔm khuÈn vµ ch¶y m¸u).Dïng thuèc gi¶m ®au toµn th©n v× nguy c¬ g©y suy h« hÊp hoÆc ®Ò phßng cã m¸u tô trong n·o kÌm theo.Nªn:Chèng shock.§¶m b¶o h« hÊp th«ng suèt, chèng suy h« hÊp nÕu cã.C¾t tãc cµng réng cµng tèt (gi¶m nhiÔm khuÈn), cã thÓ c¹o träc. S¸t trïng quanh mÐp vÕt thu¬ng t­ trong ra ngoµi. Röa xung quanh vÕt th­¬ng b»ng huyÕt thanh sinh lÝ.B¨ng v« khuÈn vÕt th­¬ng: B¨ng nhÑ tay, nÕu cã tæ chøc n·o lßi ra th× dïng dÞ vËt thÝch hîp (chÐn, b¸t) óp chôp lªn vÕt th­¬ng råi b¨ng l¹i ®Ó vËn chuyÓnKh¸ng sinh toµn th©n.SAT.Theo dâi tri gi¸c s¸t.ChuyÓn bÖnh nh©n ®i sím ®Õn n¬i phÉu thuËt.§iÒu tri thùc thô: Nªn mæ sím (trong vßng 24 h), coi nh­ cÊp cøu tr× ho·n, kh«ng nh­ m¸u tô trong chÊn th­¬ng sä n·o kÝn.§èi víi vÕt th­¬ng sä n·o ®Õn sím:Nguyªn t¾c: Mæ ngay cµng sím cµng tèt.ChuÈn bÞ tr­íc mæ: kh¸ng sinh, SAT.Cã thÓ g©y tª tuû sèng hoÆc g©y mª.R¹ch réng vÕt th­¬ng da ®Çu, chó ý c¾t läc tiÕt kiÖm.T¸ch mµng x­¬ng.LÊy x­¬ng vì nhÊt lµ c¸c m¶nh rêi, nÕu cÇn gÆm réng x­¬ng ®Õn phÇn x­¬ng lµnh.Më réng mµng n·o, c¾t läc mµng n·o tiÕt kiÖmT¹i vÕt th­¬ng chñ yÕu hót n·o dËp, lÊy m¸u tô vµ dÞ vËt (x­¬ng, da, tãc). §èi víi m¶nh ho¶ khÝ ë n«ng nÕu kh«ng ph¶i t×m kiÕm khã kh¨n th× lÊy bá, nÕu khã t×m th× ®Ó l¹i.B¬m röa víi ¸p lùc m¹nh (tæ chøc n·o n¸t bÞ ®Èy ra, tæ chøc n·o lµnh cßn nguyªn). Hót tæ chøc n·o dËp (hót cho tíi khi nµo b¾t ®Çu cã ch¶y m¸u ra lµ ®­îc. NÕu ®Ó sãt tæ chøc n·o dËp: nhiÔm khuÈn.NÕu vµo n·o thÊt: cho sonde NÐlaton vµo b¬m röa n­íc muèi sinh lÝ lµm s¹ch n·o thÊt cho tíi khi trong, l­u l¹i sonde (24 – 48h) ®Ó theo dâi t×nh tr¹ng n·o thÊt.CÇm m¸u: §èt b»ng dao ®iÖn, nÕu kh«ng ®­îc th× dïng clip b¹c. NÕu r¸ch xoang tÜnh m¹ch: Cã thÓ dïng ngãn tay t¹m thêi bÞt l¹i cÇm m¸u t¹m thêi. Sau ®ã c¾t c¬ (th­êng lµ c¬ th¸i d­¬ng) gi· nhuyÔn ®¾p  vµo xoang cÇm m¸u.Kh«ng ®ãng kÝn mµng n·o.§ãng kÝn da, ®Æt dÉn l­u ra ngoµi (nÕu da bÞ c¾t nhiÒu, khi ®ãng ai cã t×nh tr¹ng qu¸ c¨ng hoÆc kh«ng ®ñ: R¹ch da ë vïng bªn c¹nh, kÐo da tr­ît trªn c©n Galea ®Î ®ãng kÝn vÕt th­¬ng)§Õn muén:Chèng nhiÔm khuÈn (kh¸ng sinh), håi søc tèt, mæ sau.Thay bang vÕt th­¬ng.Lóc mæ ra ®· h×nh thµnh æ ap _ xe : LÊy ra dÔ h¬n ( c¶ khèi).Mæ : thø tù nh­ ®Õn sím : V« khuÈn, c¾t läc tõ ngoµi vµo trong.Kh«ng kh©u kÝn mµng n·o, kh©u da che vÕt th­¬ng.ThÓ ®Æc biÖt:VÕt th­¬ng xoang h¬i tr¸n: N¹o s¹ch xoang h¬i tr¸n (do xoang h¬i cã niªm m¹c phñ nªn nguy c¬ nhiÔm khuÈn cao). CÇm m¸u thµnh xoang b»ng s¸p ong. V¸ mµng n·o. Cã thÓ lÊp ®Çy xoang b»ng c¬.VÕt th­¬ng xoang tÜnh m¹ch:Th¾t (xoang däc trªn): 1/3 tr­íc th¾t kh«ng h¹i, 1/3 gi÷a th¾t nÆng h¬n, 1/3 sau th¾t phï n·o. Kh«ng ®­îc th¾t héi l­u HÐrophilie.V¸: c¬ th¸i d­¬ng gi· nhuyÔn ®¾p  vµo xoang cÇm m¸u.VÕt th­¬ng hèc m¾t: NÕu vì: bá nh·n cÇu. V¸ mµng cøng.VÕt th­¬ng xuyªn: Xö lý chñ yÕu ®­êng vµo quan träng h¬nLç vµo nhá, tØnh t¸o, kh«ng nhiÔm khuÈn: ChØ cÇn theo dâi: M¸u tô, ap – xe n·o vµ cho kh¸ng sinh. Mª, kho¶ng tØnh: Xö trÝ lÊy m¸u tô cÊp cøu.M¶nh kim lo¹i chui qua hè m¾t, xoang tr¸n, xoang sµng: nªn mæ do nguy c¬ nhiÔm khuÈn.Sau mæ :T¹i vÕt mæ: H¹n chÕ thay b¨ng nÕu vÕt mæ kh«.Chèng nhiÔm khuÈn: kh¸ng sinh theo kh¸ng sinh ®å.Chèng phï n·o: th«ng khÝ tèt, ®ñ O2, Mnnitol, lasix.Rót dÉn l­u sau 24 – 48h.N©ng cao thÓ tr¹ng bÖnh nh©n. Nu«i d­ìng qua sonde vµ tÜnh m¹ch nÕu mª.Chèng loÐt nÕu mª.VÖ sinh r¨ng miÖng, chèng nhiÔm khuÈn h« hÊp.Theo dâi: m¸u tô, viªm mµng n·o, ¸p xe n·o.Phôc håi chøc n¨ng sím.BiÕn chøng, di chøng: NhiÒu h¬n CTSN kÝn do tæn th­¬ng nhu m« n·o: th­êng chØ gÆp víi vÕt th­¬ng lín vµ hoÆc kh«ng ®­îc xö trÝ sím, ®óng.BiÕn chøng: Viªm mµng n·o.Ap xe n·o.Viªm x­¬ng sä.Di chøng:LiÖt, thÊt ng«n.Rèi lo¹n t©m thÇn.§êi sèng thùc vËtM¸u tô trong n·oNguyªn nh©n: Do c¸c æ dËp n·o g©y ch¶y m¸u ë nhu m« n·o, th­êng ë vïng bao trong, cã khi ¨n th«ng víi n·o thÊt g©y ch¶y m¸u n·o thÊt.L©m sµng : BÖnh nh©n mª ngay sau tai n¹n, c¸c triÖu chøng vÒ huyÕt ®éng, vÒ h« hÊp th­êng nÆng. Tr­íc tiªn ph¶i xö trÝ rèi lo¹n h« hÊp nh­ ®Æt néi khÝ qu¶n hót ®êm d·i, nÕu cÇn ph¶i më khÝ qu¶n.ChÈn ®o¸n h×nh ¶nh:Chôp c¾t líp vi tÝnh cho thÊy h×nh ¶nh n·o dËp, tØ träng kh«ng ®Òu, cã m¸u tô trong nhu m« n·o, ë nhiÒu vÞ trÝ kh¸c nhau nh­ th¸i d­¬ng tr¸n, th¸i d­¬ng nÒn, vïng bao trong, vïng nh©n x¸m trung ­¬ng v. v§iÒu trÞ : Tiªn l­îng nÆng nªn xu h­íng th­êng ®iÒu trÞ kh«ng mæ. Tuy nhiªn cÇn theo dâi vÒ tri gi¸c vµ chôp c¾t líp vi tÝnh kiÓm tra, nÕu tri gi¸c xÊu ®i, chôp c¾t líp thÊy th­¬ng tæn tiÕn triÓn cÇn mæ sím dÉn l­u m¸u tô, gi¶i to¶ chÌn Ðp n·o.M¸u tô ngoµi mµng cøng§¹i c­¬ng:M¸u tô ngoµi mµng cøng lµ lo¹i m¸u tô n»m gi÷a x­¬ng sä vµ mµng cøng.M¸u tô ngoµi mµng cøng lµ lo¹i m¸u tô tèi cÊp (th­êng tõ 6 – 12 giê sau chÊn th­¬ng), khèi m¸u tô n»m gi÷a líp x­¬ng vµ mµng n·o.PhÇn lín cã thÓ chÈn ®o¸n dÔ dµng qua th¨m kh¸m Tiªn l­îng tèt nÕu mæ sím, xö lý kÞp thêi. Ng­îc l¹i bÖnh nh©n cã thÓ bÞ tö vong nhanh chãng nÕu kh«ng ®­îc chÈn ®o¸n vµ xö trÝ kÞp thêi.Nguyªn nh©n: Chñ yÕu do ®­êng vì x­¬ng sä hoÆc lón x­¬ng lµm ®øt c¸c nh¸nh cña ®éng m¹ch mµng n·o gi÷a ®i s¸t vµo mÆt trong x­¬ng sä, th­êng hay gÆp ë vïng th¸i d­¬ng (60%).Do ch¶y m¸u tõ líp x­¬ng xèp hoÆc th­¬ng tæn xoang tÜnh m¹ch do m¶nh x­¬ng vì hoÆc lón c¾m vµo, cã thÓ g©y m¸u tô c¶ 2 bªn.Tæn th­¬ng xoang tÜnh m¹ch vµ c¸c m¹ch ®æ vµo xoang.Ch¶y m¸u h¹t Pachioni hay héi l­u Herophilie.Sinh lý bÖnh t¨ng ¸p lùc néi säHËu qu¶ t¨ng ¸p lùc néi säChÈn ®o¸n:C¸c thÓ l©m sµng ®Æc biÖt:M¸u tô ngoµi mµng cøng ë trÎ em.Cã h×nh ¶nh l©m sµng gièng nh­ héi chøng ch¶y m¸u trong kh¸ râ v× l­îng m¸u tô lµ ®¸ng kÓ so víi l­îng m¸u cña c¬ thÓ.1 sè tr­êng hîp : TrÎ gi÷ ®­îc b×nh æn tri gi¸c tri gi¸c trong 1 thêi gian. TrÎ th­êng n»m nh­  ngñ nh­ng khi tri gi¸c thay ®æi th× suy gi¶m rÊt nhanh.M¸u tô ngoµi mµng cøng ë ng­êi giµ:M¸u tô ngoµi mµng cøng thÓ vßm sä:Do m¸u ch¶y trong xoang tÜnh m¹ch däcChôp ®éng m¹ch n·o :  thuèc c¶n quang tho¸t ra ngoµi m¹ch n·o. Cã bãc t¸ch xoang tÜnh m¹ch khái x­¬ng sä.M¸u tô ngoµi mµng cøng vïng chÈm: ChÈn ®o¸n khi cã ®­êng vì x­¬ng nghi ngê tæn th­¬ng xoang tÜnh m¹ch bªn, ®«i khi cã phèi hîp m¸u tô d­íi lÒu.M¸u tô ngoµi mµng cøng hè sau:DÔ bá sãt.Nguån ch¶y m¸u: vì x­¬ng chÈm, tæn th­¬ng xoang tÜnh m¹ch bªn, tæn th­¬ng héi l­u Herophilie.DiÔn biÕn rÊt nhanh (tèi cÊp) hoÆc b¸n cÊp víi c¸c dÊu hiÖu sím cña rèi lo¹n thÇn kinh thùc vËt tr­íc khi cã suy tri gi¸c.§iÒu trÞ:ChØ ®Þnh mæ cÊp cøu:Cã kho¶ng tØnh.Xquang quy ­íc cã ®­êng vì x­¬ng vïng th¸i d­¬ng hoÆc chôp c¾t líp vi tÝnh thÊy cã h×nh thÊu kÝnh hai mÆt låi.NÕu xuÊt hiÖn gi·n ®ång tö 1 bªn vµ liÖt nöa ng­êi bªn ®èi diÖn lµ giai ®o¹n muén, tiªn l­îng nÆng.Chó ý: NÕu Glasgow > 8 ®iÓm cã thÓ chuyÓn vÒ tuyÕn trung ­¬ng, nÕu vËn chuyÓn kh«ng qu¸ 3 giê.NÕu glasgow £ 8 ®iÓm, vËn chuyÓn sÏ nguy hiÓm, nÕu cÇn mæ t¹i ®Þa ph­¬ng.Nh÷ng nguyªn t¾c chÝnh mæ m¸u tô ngoµi mµng cøng:Më hép sä nÕu ®· chôp c¾t líp vi tÝnh hoÆc khoan th¨m dß nÕu kh«ng cã chôp c¾t líp vi tÝnh.LÊy m¸u tô ngoµi mµng cøng. KiÓm tra d­íi mµng cøng xem cã tô m¸u hoÆc dËp n·o ë d­íi. DÉn l­u ngoµi mµng cøng. §Æt l¹i x­¬ng sä vµ ®ãng vÕt mæ 2 líp: líp c©n GalÐa, líp da ®Çu.Sau mæChèng phï n·o tÝch cùc.Kh¸ng sinh toµn th©n.Theo dâi sau mæ: Theo dâi dÉn l­u vµ rót sau 24 - 48 giê Theo dâi tri gi¸c vµ c¸c dÊu hiÖu thÇn kinh khu tró (gi·n ®ång tö cïng bªn, liÖt nöa ng­êi bªn ®èi diÖn) ®Ó ph¸t hiÖn m¸u tô t¸i ph¸t.Theo dâi c¸c biÕn chøng nhiÔm khuÈn.§¸nh gi¸ kÕt qu¶ sau mæ: Dùa vµo b¶ng Glasgow Outcome Scale gåm 5 ®iÓm nh­ sau:KÕt qu¶ tèt : Trë l¹i cuéc sèng gia ®×nh vµ x· héiTrung b×nh : Tù chñ trong cuéc sèng, thay ®æi nghÒ kh¸c hoÆc bá nghÒ. KÕt qu¶ xÊu : Sèng phô thuéc vµo ng­êi kh¸c. §êi sèng thùc vËt.Tö vong.Xö trÝ m¸u tô d­íi mµng cøng§¹i c­¬ng:M¸u tô d­íi mµng cøng lµ khèi m¸u tô n»m gi÷a mµng cøng vµ mµng nhÖn.Gåm 3 lo¹i: cÊp tÝnh, b¸n cÊp vµ m¹n tÝnh.Th­êng kÌm theo dËp n·o, phï n·o lµ c¸c th­¬ng tæn nÆng vµ khã ®iÒu trÞ.Nguyªn nh©n:Do sang chÊn lµm ®øt c¸c tÜnh m¹ch cÇu nèi tõ vá n·o ®Õn mµng n·o hoÆc ®ông dËp lµm ch¶y m¸u c¸c tÜnh m¹ch vá n·o th­êng kÌm theo c¸c æ dËp n·o khu tró hoÆc lan to¶.M¸u tô d­íi mµng cøng m¹n tÝnh do m¸u l¾ng ®äng thµnh dÞch mµu n©u sÉm ®­îc bäc trong 1 líp vá g©y chÌn Ðp n·o tõ tõ, giai ®o¹n ®Çu th­êng kh«ng cã biÓu hiÖn l©m sµng.ChÈn ®o¸n:M¸u tô d­íi mµng cøng cÊp tÝnh xuÊt hiÖn trong 72 giê ®Çu. Th­êng kÌm theo 1 vïng n·o bÞ giËp. N¹n nh©n mª s©u vµ nhanh sau 1 sang chÊn nÆng. Cã liÖt nöa ng­êi vµ cã gi·n ®ång tö 1 bªn. C¬n co cøng mÊt n·o th­êng xuÊt hiÖn kÌm theo rèi lo¹n nhÞp thë.Lo¹i nµy th­êng phèi hîp víi nhiÒu lo¹i tæn th­¬ng kh¸c ë n·o (dËp n·o, phï n·o) nªn tiªn l­îng nÆng.Xö trÝ: Mæ lÊy m¸u tô vµ hót n·o dËpSau mæ cÇn ®iÒu trÞ tÝch cùc chèng phï n·o. Do chÊn th­¬ng n·o trùc tiÕp nªn n·o bÞ phï, nghÜa lµ ø n­íc, ban ®Çu ë khoang ngoµi tÕ bµo. Phï n·o cã thÓ lµ hËu qu¶ gi¸n tiÕp, v× ®é thÈm thÊu c¸c mao m¹ch ë n·o t¨ng thªm.Phï n·o cã thÓ khu tró ë 1 thuú, 1 b¸n cÇu hay toµn bé n·o: ®iÒu trÞ b»ng dung dÞch Mannitol. Lasix. Dexamethsone. Cã thÓ dïng m¸y thë ®Ó lµm gi¶m phï n·o.M¸u tô d­íi mµng cøng b¸n cÊp xuÊt hiÖn tõ 3 – 21 ngµy:BÖnh nh©n kªu nhøc ®Çu, buån n«n, ng­êi chËm ch¹p, ló lÉn.§Õn kh¸m thÊy phï nÒ gai m¾t, liÖt nhÑ nöa ng­êi, chôp ®éng m¹ch n·o cã di lÖch.Tiªn l­îng sau mæ tèt.M¸u tô d­íi mµng cøng m¹n tÝnh: xuÊt hiÖn tõ tuÇn lÔ thø 3 trë ®i sau 1 sang chÊn nhÑ (cã khi ng­êi bÖnh kh«ng nhí râ):Ch¶y m¸u kh«ng nhiÒu l¾m b¾t ®Çu tõ vïng th¸i d­¬ng ®Ønh, h×nh thµnh 1 bäc gåm l¸ thµnh dµy, cã nhiÒu m¹ch m¸u t©n t¹o, nhiÒu sîi huyÕt vµ b¹ch cÇu, l¸ t¹ng máng h¬n cã thÓ bãc dÔ dµng khái vá n·o ë d­íi. Bao nµy mµu vµng óa trong chøa n­íc m¸u pha lÉn n­íc n·o tuû ®· ng¶ mµu v× tiÕn triÓn l©u ngµy.Trªn l©m sµng th­êng cã héi chøng t¨ng ¸p lùc néi sä sau 1 chÊn th­¬ng: ®au ®Çu, phï nÒ gai m¾t, liÖt nhÑ nöa ng­êi, rèi lo¹n tÝnh t×nh.Chôp ®éng m¹ch n·o thÊy cã h×nh ¶nh ®Æc biÖt lµ cã vïng v« m¹ch h×nh thÊu kÝnh rÊt râ.Khi mæ : chØ cÇn khoan 1 lç vïng ®Ønh – th¸i d­¬ng ®Ó dÉn l­u m¸u tô lo·ng, kh«ng cÇn më hép sä. PhÉu thuËt nhÑ nhµng, kh«ng tèn m¸u, kh«ng cã tö vong.M¸u tô d­íi mµng cøng ë trÎ s¬ sinh:Ýt khi ph¸t hiÖn ®­îc 1 chÊn th­¬ng trong tiÒn sö, cã thÓ bÞ sang chÊn sä n·o trong khi ®Ó hay sau viªm mµng n·o, hay thiÕu vitamin K.Trªn l©m sµng th­êng gÆp trÎ cã ®Çu to ( thãp ch­a kÝn, vßng ®Çu t¨ng lªn) kÌm 1 t×nh tr¹ng thiÕu m¸u.Xö trÝ : chäc hót b»ng kim nhá ë gãc ngoµi thãp tr­íc Xö trÝ:Chôp c¾t líp vi tÝnh cã h×nh ¶nh khèi m¸u tô h×nh liÒm lan to¶ c¶ b¸n cÇu, gi¶m tØ trängNguyªn t¾c mæ: cã 1 sè ®iÓm kh¸c víi mæ m¸u tô ngoµi mµng cøng: Nªn më hép sä (Volet) ®Ó gi¶i to¶ n·o vµ tiÕn hµnh xö trÝ triÖt ®Ó th­¬ng tæn d­íi mµng cøng nh­ lÊy m¸u tô, cÇm m¸u, hót n·o dËp.NÕu phï nhÑ, n·o ®Ëp tèt cã thÓ ®ãng mµng n·o, ®Æt l¹i m¶nh x­¬ng sä. NÕu phï nÆng, n·o ®Ëp yÕu, kh«ng nªn ®ãng mµng n·o (nÕu cÇn chØ kh©u ®Ýnh hoÆc nÕu cã ®iÒu kiÖn th× t¹o h×nh n·o, ®Ó m¶nh x­¬ng d­íi da bông (hè chËu tr¸i) hoÆc göi b¶o qu¶n ë ng©n hµng m«.Tiªn l­îng:Th­êng nÆng do phï n·o. NÕu tri gi¸c kÐm nªn chôp c¾t líp vi tÝnh ®Ó kiÓm tra ®Ó cã th¸i ®é xö trÝ.§èi víi m¸u tô d­íi mµng cøng m¹n tÝnh: G©y tª t¹i chç b»ng Xylocaine 1%, khoan 1 lç vïng th¸i d­¬ng ®Ønh (b­íu ®Ønh) bªn b¸n cÇu n·o cã m¸u tô, më mµng n·o, hót n­íc m¸u mµu n©u sÉm, cã khi ®Æc qu¸nh. §Æt 1 èng sonde NÐlaton, b¬m röa b»ng huyÕt thanh sinh lý, rót dÉn l­u sau 48 h. Tiªn l­îng tèt, ng­êi bÖnh trë l¹i sinh ho¹t b×nh th­êng.ChÊn th­¬ng sä n·o kÝn§¹i c­¬ng:ChÊn th­¬ng sä n·o lµ nh÷ng th­¬ng tÝch ë hép sä do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau nh­ tai n¹n giao th«ng, tai n¹n sinh ho¹t vµ tai n¹n lao ®éng. Trong hoµn c¶nh n­íc ta hiÖn nay th× chñ yÕu do tai n¹n giao th«ng ®­êng bé(72%, bÖnh viÖn ViÖt §øc 2003).§èi víi ng­êi thµy thuèc thùc hµnh cÇn ph©n biÖt 2 lo¹i: chÊn th­¬ng sä n·o vµ vÕt th­¬ng sä n·o ®Ó cã h­íng vµ th¸i ®é xö trÝ ®óng.ChÊn th­¬ng sä n·o kÝn lµ chÊn th­¬ng sä n·o nhiÒu khi kh«ng cã biÓu hiÖn ë bªn ngoµi, nhiÒu khi da ®Çu bÞ r¸ch, x­¬ng sä vì nh­ng kh«ng g©y r¸ch mµng cøng, kh«ng cã th«ng th­¬ng trùc tiÕp dÞch n·o tuû vµ m« n·o víi m«i tr­êng bªn ngoµi.TØ lÖ tö vong cao, ®Ó l¹i nhiÒu di chøng nÆng nÒ cho gia ®×nh vµ x· héi.KÕt qu¶ ®iÒu trÞ chÊn th­¬ng sä n·o phô thuéc phÇn lín vµo th¸i ®é xö trÝ cÊp cøu ban ®Çu, nhÊt lµ ®èi víi chÊn th­¬ng sä n·o nÆng.Trong c¸c lo¹i th­¬ng tæn do chÊn th­¬ng sä n·o th× m¸u tô ngoµi mµng cøng lµ lo¹i th­¬ng tæn cã tiªn l­îng tèt, nÕu ®­îc ChÈn ®o¸n vµ xö trÝ kÞp thêi.§iÒu quan träng nhÊt trong chÊn th­¬ng sä n·o kÝn lµ ph¸t hiÖn sím khèi m¸u tô trong hép sä g©y chÌn Ðp n·o cÊp tÝnh, xö trÝ kÞp thêi míi hy väng cøu sèng ®­îc bÖnh nh©n.Theo dâi ph¸t hiÖn m¸u tô trong chÊn th­¬ng sä n·o kÝn lµ 1 cÊp cøu ngo¹i khoa ®ßi hái ng­êi thµy thuèc thùc hµnh nµo còng ph¶i biÕt ®Ó chÈn ®o¸n vµ xö trÝ hoÆc chuyÓn lªn tuyÕn trªn kÞp thêi míi hy väng gi¶m ®­îc tØ lÖ tö vong.Tr­íc ®©y tØ lÖ tö vong do chÊn th­¬ng sä n·o chiÕm 60% c¸c tö vong do tai n¹n. Ngµy nay viÖc tiÕn bé trong chÈn ®o¸n h×nh ¶nh (CT scanner) vµ trong g©y mª håi søc ®· lµm cho tØ lÖ tö vong gi¶m ®i nhiÒu.Hai tr­êng hîp chØ ®Þnh mæ cÊp cøu:M¸u tô trong hép sä.Lón x­¬ng sä.Sinh bÖnh häc trong t¨ng ¸p lùc néi sä do chÊn th­¬ng.Theo ®Þnh nghÜa t¨ng ¸p lùc néi sä lµ ¸p lùc trung b×nh ®o ®­îc trong dÞch n·o tuû ë t­ thÕ n»m nghiªng trªn 20 mmHg. B×nh th­êng ¸p lùc néi sä lµ 10mmHg.§Æc ®iÓm gi¶i phÉu, sinh lÝ:Hép sä ®­îc coi nh­ 1 khoang kÝn kh«ng gi·n në. Mäi hiÖn t­îng lµm thay ®æi c¸c thµnh phÇn chøa trong hép sä ®Òu g©y nªn t×nh tr¹ng t¨ng ¸p lùc néi sä.N·o bé ®­îc chia thµnh 3 khu vùc:Nhu m« n·o, dÞch n·o tuû vµ m¹ch m¸u. ViÖc duy tr× ®­îc ¸p lùc néi sä b×nh th­êng dùa vµo c«ng thøc sau: ThÓ tÝch m¸u + ThÓ tÝch dÞch n·o tuû + ThÓ tÝch n·o = H»ng sèNÕu t¨ng thÓ tÝch mét trong c¸c khu vùc trªn sÏ ¶nh h­ëng ®Õn c¸c khu vùc kh¸c. Nhu m« n·o lµ mét tæ chøc mÒm vµ ®µn håi, cã thÓ biÕn d¹ng nh­ng kh«ng nÐn Ðp ®­îc. ChØ cã khu vùc dÞch n·o tuû vµ m¹ch m¸u cã thÓ gi¶m thÓ tÝch nhê dÞch n·o tuû cã thÓ dÞch chuyÓn xuèng d­íi tuû sèng, tÜnh m¹ch xÑp l¹i.Ng­êi ta cho r»ng m¸u vµ dÞch n·o tuû lµ hÖ thèng gi¶m sãc cho phÐp trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh, viÖc t¨ng thÓ tÝch 1 trong 3 khu vùc trªn nh­ sù ph¸t triÓn cña 1 khèi cho¸n chç (m¸u tô) kh«ng g©y t¨ng ¸p lùc néi sä, ®ã lµ giai ®o¹n bï trõ. NÕu sù bï trõ nµy mÊt ®i sÏ dÉn ®Õn hiÖn t­îng t¨ng ¸p lùc néi sä. §ã lµ thuyÕt Monro-Kellie.Nguyªn nh©n t¨ng ¸p lùc néi sä lµ m¸u tô trong sä, phï n·o vµ rèi lo¹n vËn m¹ch. T¨ng ¸p lùc néi sä lµ mét biÕn chøng nguy hiÓm, ®e do¹ tÝnh m¹ng bÖnh nh©n.HËu qu¶ cña t¨ng ¸p lùc néi sä:T¨ng ¸p lùc néi sä lµm gi¶m hoÆc ngõng ¸p lùc t­íi m¸u n·o, g©y thiÕu m¸u n·o. L­u l­îng dßng tíi m¸u n·o b»ng 15% l­u l­îng tim (50ml/100g n·o/phót). Sù thiÕu m¸u n·o sÏ g©y ra ph¶n x¹ ®Ò kh¸ng (ph¶n x¹ Cushing): ®ã lµ sù bµi tiÕt Catecholamine lµm t¨ng huyÕt ¸p ®éng m¹ch vµ t¸i lËp trong thêi gian ng¾n l­u l­îng m¸u n·o, nh­ng trong mét m¹ng l­íi m¹ch m¸u ®· mÊt kh¶ n¨ng tù ®iÒu hoµ l­u l­îng m¸u nµy sÏ g©y t¨ng thÓ tÝch m¸u n·o víi møc cao h¬n ¸p lùc néi sä. MÆt kh¸c t×nh tr¹ng toan ho¸ do thiÕu m¸u g©y gi·n m¹ch vµ t¨ng tÝnh thÊm thµnh m¹ch g©y phï n·o l¹i t¨ng ¸p lùc néi sä.Do tÝnh chÊt ®µn håi cña tæ chøc n·o khi cã sù chªnh lÖch ¸p lùc trong sä, c¸c cuèn n·o cã thÓ di chuyÓn g©y hiÖn t­îng tôt kÑt vµo c¸c khe trong hép sä. Cã 4 lo¹i tôt kÑt:Håi thÓ trai tôt d­íi bê tù do cña liÒm n·o.Håi h¶i m· tôt vµo khe Bichat.H¹nh nh©n tiÓu n·o vµo lç chÈm.Tôt kÑt trung t©m do n·o gi÷a bÞ ®Èy xuèng thÊp.C¸c th­¬ng tæn gi¶i phÉu:Th­¬ng tæn nguyªn ph¸t: x¶y ra ngay t¹i thêi ®iÓm chÊn th­¬ng vµ do t¸c nh©n chÊn th­¬ng g©y ra.Da ®Çu: B×nh th­êng hoÆc bÇm tÝm, x©y s¸t, tô m¸u d­íi da hoÆc r¸ch da ®Çu réng lé x­¬ng sä.Hép sä: Vßm sä: b×nh th­êng hoÆc r¹n nøt, vì, lón. Vì x­¬ng vïng th¸i d­¬ng lµm ®øt ®éng m¹ch mµng n·o gi÷a g©y m¸u tô ngoµi mµng cøng. X­¬ng sä lón s©u vµo trong g©y ®Ì Ðp mµng n·o cøng, dËp n·o n¬i x­¬ng lón, r¸ch vì xoang tÜnh m¹ch g©y tô m¸u ngoµi mµng cøng.NÒn sä: §ông dËp m¹nh mìi nøt vì th­êng do chÊn th­¬ng trùc tiÕp hoÆc vì x­¬ng vßm sä lan xuèng nÒn sä. C¸c dÊu hiÖu:Vì tÇng tr­íc nÒn sä: §­êng vì cã thÓ ®i qua: TrÇn hèc m¾t: m¸u tô quanh hè m¾t (dÊu hiÖu ®eo kÝnh r©m). èng thÞ gi¸c: liÖt thÇn kinh 2Xoang h¬i tr¸n: dÔ nhiÔm khuÈn. Xoang sµng: Ch¶y m¸u vµ dÞch n·o tuû qua mòi, C¸nh x­¬ng b­ím: LiÖt thÇn kinh vËn nh·n (®o¹n vµo khe b­ím)Vì tÇng sä gi÷a: vì x­¬ng ®¸: Ch¶y m¸u tai. LiÖt mÆt do tæn th­¬ng d©y VII. §iÕc do tæn th­¬ng d©y VIII.Vì tÇng sau nÒn sä: hiÕm gÆp.Th­¬ng tæn trong hép sä:ChÊn ®éng n·o: Kh«ng cã tæn th­¬ng thùc thÓ: N·o vµ hÖ thèng n·o thÊt bÞ rung ®éng trong hép sä àhÖ thèng tuÇn hoµn n·o thay ®æi vËn m¹chàThiÕu m¸u t¹m thêi tÕ bµo n·oàthiÕu O2 n·oàmª ngay tõ ®Çu~ 10 – 15 phótàtØnh l¹i hoµn toµn vµ kh«ng nhí sù viÖc ®· x¶y ra.DËp n·o:  C¸c triÖu chøng  xuÊt hiÖn ngay sau khi ng·. Th­êng ë bªn ®èi diÖn víi tæn th­¬ng. NhiÒu møc ®é:NhÑ: ®ông dËp bÇm tÝm mÆt ngoµi vá n·o hoÆc dËp 1 phÇn tæ chøc n·o. L©m sµng cã thÓ vÉn tØnh t¸o. BÖnh nh©n cã thÓ qua khái nh­ng th­êng ®Ó l¹i di chøng (®éng kinh, t©m thÇn…) NÆng: dËp n¸t nhiÒu tæ chøc n·o, th­êng g©y thªm phï n·o: tö vong. Ch¶y m¸u mµng mÒm, ®«i khi kÌm ch¶y m¸u n·o thÊt. Ch¶y m¸u ë khoang gi÷a mµng nhÖn vµ mµng nu«i. Ch¶y m¸u mµng mÒm g©y co th¾t m¹ch m¸u n·o, hËu qu¶ lµ thiÕu m¸u nu«i vµ phï n·o.Th­¬ng tæn thø ph¸t: lµ nh÷ng th­¬ng tæn xuÊt hiÖn bÊt k× thêi ®iÓm nµo sau tai n¹n. Nã th­êng lµ biÕn chøng cña c¸c th­¬ng tæn tiªn ph¸t.M¸u tô: C¸c triÖu chøng  kh«ng xuÊt hiÖn ngay sau khi ng·.M¸u tô ngoµi mµng cøng:Lµ khèi m¸u tô n»m ë mÆt trong sä vµ mÆt ngoµi mµng cøng.Nguån ch¶y m¸u do: §øt ®éng m¹ch mµng n·o gi÷a (®i qua lç trßn bÐ): lµ ®éng m¹ch n»m s¸t x­¬ng sä, cã thÓ ®øt bÊt cø lóc nµo do 1 ®­êng vì x­¬ng ®i ngang qua vïng th¸i d­¬ng. Tæn th­¬ng tÜnh m¹ch: r¸ch xoang tÜnh m¹ch n·o hoÆc tæn th­¬ng c¸c h¹t Pachioni ë 2 bªn xoang tÜnh m¹ch däc bªn. Vì líp x­¬ng xèp hép sä.VÞ trÝ: hay gÆp ë vïng th¸i d­¬ng ®Ønh, Ýt gÆp h¬n lµ vïng tr¸n, chÈm vµ hè sau.Møc ®é to nhanh chËm phô thuéc møc ®é tæn th­¬ng m¹ch m¸u.M¸u tô DMC:Lµ khèi m¸u tô n»m ë mÆt gi÷a mµng cøng vµ  mµng nhÖn.Nguån m¸u ch¶y: §øt tÜnh m¹ch ®i tõ vá n·o vÒ xoang.Vì c¸c tÜnh m¹ch cña vá n·o (th­êng cã dËp n·o kÌm theo).TÝnh chÊt: th­êng lan to¶ theo khoang d­íi nhÖn, ch¶y tõ tõ nªn cã thêi gian cho n·o thÝch nghi nªn Ýt cã triÖu chøng thÇn kinh (®au ®Çu, rèi lo¹n tinh thÇn…). NÕu kh«ng mæ, phï n·o t¨ng sÏ dÉn ®Õn tho¸t vÞ n·o do tôt h¹nh nh©n tiÓu n·o. M¸u tô lµ n­íc m¸u, Ýt khi ®ãng côc nh­ m¸u tô ngoµi mµng cøng.Ph©n lo¹i:M¸u tô d­íi mµng cøng cÊp tÝnh: Th­êng kÌm theo 1 vïng n·o bÞ giËp. BÖnh nh©n mª s©u nhanh, liÖt nöa ng­êi, d·n ®ång tö 1 bªn, co cøng mÊt n·o, rèi lo¹n nhÞp thë. Tiªn l­îng nÆng. M¸u tô d­íi mµng cøng b¸n cÊp: Sau 1 chÊn th­¬ng nhÑ 2 – 3 tuÇn sau míi biÓu hiÖn triÖu chøng. BÖnh nh©n nhøc ®Çu, buån n«n, chËm ch¹p ló lÉn, phï gai thÞ, liÖt nhÑ nöa ng­êi. Tiªn l­îng sau mæ tèt.M¸u tô d­íi mµng cøng m¹n tÝnh: DiÔn biÕn vµi tuÇn ®Õn vµi th¸ng sau chÊn th­¬ng. Th­êng lµ 1 bao gåm nhiÒu m¹ch m¸u t©n t¹o, nhiÒu t¬ huyÕt vµ b¹ch cÇu bao quanh n­íc m¸u pha lÉn n­íc n·o tuû ®· ng¶ mµu n©u do th­¬ng tæn l©u ngµy. Trªn l©m sµng cã rèi lo¹n tinh thÇn, liÖt nhÑ nöa ng­êi, phï gai thÞ t¨ng dÇn.  M¸u tô d­íi mµng cøng trÎ s¬ sinh: Do chÊn th­¬ng sä n·o khi ®Î, sau viªm mµng n·o, hoÆc do thiÕu vitamin K. L©m sµng: TrÎ ®Çu to (thãp ch­a kÝn) vµ thiÕu m¸u. Xö trÝ: chäc hót kim nhá trùc tiÕp qua da gãc ngoµi thãp tr­íc.M¸u tô trong n·o:Th­êng kÌm theo dËp n·o, phï n·o.Nguyªn nh©n: n·o dËp lµm tæn th­¬ng c¸c m¹ch m¸u trong tæ chøc n·o.Cã thÓ ch¶y vµo n·o thÊt nÕu ë gÇn n·o thÊt.ChÈn ®o¸n khã, tiªn l­îng nÆng, nhiÒu di chøng.Phï n·o: lµ hËu qu¶ cña nhiÒu lo¹i th­¬ng tæn, do nhiÒu c¬ chÕ kh¸c nhau.

Th­¬ng tæn ban ®Çu

ThiÕu m¸u, ThiÕu oxy

Vì hµng rµo m¸u n·o

Ch¶y m¸u

Rèi lo¹n vi tuÇn hoµn

LiÖt m¹ch, co th¾t, huyÕt khèi

Th­¬ng tæn tÕ bµo

Phï vËn m¹ch (ngoµi tÕ bµo)

Phï nhiÔm ®éc (trong tÕ bµo)

Muèn kh¾c phôc t×nh tr¹ng phï nhiÔm ®éc tÕ bµo ph¶i chuyÓn ®­îc n­íc tÝch tô qu¸ nhiÒu ë bªn trong tÕ bµo ®Ó ®­a ra ngoµi kho¶ng kÏ råi vµo trong c¸c mao m¹ch, tõ ®ã ®µo th¶i ra ngoµi c¬ thÓ.L©m sµng: Th­¬ng tæn sau chÊn th­¬ng sä n·o lµ th­¬ng tæn phèi hîp, l©m sµng phøc t¹p, chÈn ®o¸n khã kh¨n. ChÈn ®o¸n chñ yÕu dùa vµo diÔn biÕn cña triÖu chøng qua viÖc theo dâi s¸t bÖnh nh©n, víi môc ®Ých chÝnh lµ ph¸t hiÖn m¸u tô trong hép sä, biÓu hiÖn trªn l©m sµng lµ: c¸c dÊu hiÖu thÇn kinh thùc vËt, tri gi¸c vµ thÇn kinh khu tró.Hái bÖnh: C¬ chÕ ng·:§Çu cè ®Þnh: vËt cøng ®Ëp vµo ®Çu: tæn th­¬ng trùc tiÕp n¬i bÞ chÊn th­¬ng.§Çu di ®éng: ®Çu ®Ëp vµo vËt cøng: tæn th­¬ng ®èi diÖn víi bªn chÊn th­¬ng.DiÔn biÕn tri gi¸c ngay sau chÊn th­¬ng lµ quan träng nhÊt.ChÊn ®éng n·o: kh¸m hiÖn t¹i tØnh hoµn toµn, quªn hÕt diÔn biÕn tai n¹n.Kho¶ng tØnh: sau chÊn th­¬ng bÖnh nh©n tØnh, sau ®ã l¹i h«n mª: gîi ý m¸u tô néi sä.Mª ngay tõ ®Çu.Khai th¸c tiÒn sö ®éng kinh, cao huyÕt ¸p, xö trÝ tr­íc vµo viÖn, uèng bia r­îuKh¸m c¸c dÊu hiÖu sinh tån hay thÇn kinh thùc vËt: C¸c dÊu hiÖu sinh tån hay thÇn kinh thùc vËt cã gi¸ trÞ tiªn l­îng: M¹ch gi¶m(£ 50), huyÕt ¸p t¨ng, h« hÊp t¨ng, nhiÖt ®é t¨ng. NÕu cã c¸c dÊu hiÖu nµy: tiªn l­îng xÊu.Kh¸m tri gi¸c:§¸nh gi¸ møc ®é rèi lo¹n tri gi¸c theo 4 ®é kinh ®iÓn:§é 1: Rèi lo¹n tri gi¸c hiÓu biÕt, cßn tri gi¸c tù ®éng vµ b¶n n¨ng.§é 2: Rèi lo¹n tri gi¸c hiÓu biÕt vµ tri gi¸c tù ®éng vµ b¶n n¨ng.§é 3: Co cøng mÊt n·o.§é 4: ChÕt n·o, mÊt hÕt c¸c ph¶n x¹.§¸nh gi¸ tri gi¸c theo thang ®iÓm Glasgow: Dùa vµo 3 dÊu hiÖu sau ®Ó cho ®iÓm:M¾t: tèi ®a 4 ®iÓm.Më tù nhiªn: 4 ®iÓm Gäi më: 3 ®iÓmCÊu më: 2 ®iÓm. Kh«ng më: 1 ®iÓm.Tr¶ lêi: Tèi ®a 5 ®iÓm.Tr¶ lêi ®óng: 5 ®iÓm. Tr¶ lêi lÉn lén: 4 ®iÓm.Kh«ng râ nãi g×: 3 ®iÓm. Kªu rªn: 2 ®iÓm.Kh«ng nãi: 1 ®iÓm.VËn ®éng: Tèi ®a 6 ®iÓm:B¶o lµm ®óng: 6 ®iÓm.CÊu g¹t ®óng: 5 ®iÓm.CÊu g¹t kh«ng ®óng: 4 ®iÓm. GÊp cøng chi trªn: 3 ®iÓm.Duçi cøng chi trªn, chi d­íi: 2 ®iÓm. Kh«ng ®¸p øng: 1 ®iÓm.Thang ®iÓm Glasgow tèi ®a lµ 15 ®iÓm, tèi thiÓu lµ 3 ®iÓm. §iÓm Glasgow cµng cao th× tiªn l­îng cµng tèt, cµng thÊp th× tiªn l­îng cµng xÊu. §iÓm Glasgow < 13 cã thÓ coi lµ cã tæn th­¬ng n·o, > 8 ®iÓm tiªn l­îng tèt h¬n, < 8 ®iÓm lµ tiªn l­îng nÆng.Thang ®iÓm Glasgow kh«ng ¸p dông cho ng­êi say r­îu, rèi lo¹n t©m thÇn, dïng thuèc an thÇn vµ trÎ em < 5 tuæi.§iÓm Glasgow h¹ tõ 2 ®iÓm trë lªn th× coi lµ cã tri gi¸c xÊu ®i.Ph¸t hiÖn kho¶ng tØnh: Lµ dÊu hiÖu l©m sµng ®iÓn h×nh nhÊt cña m¸u tô néi sä, nhÊt lµ m¸u tô ngoµi mµng cøng. Sau tai n¹n bÖnh nh©n vÉn tØnh hoÆc mÊt tri gi¸c t¹m thêi (15 – 20 phót) råi tØnh l¹i, nh­ng sau mét thêi gian theo dâi bÖnh nh©n mª ®i, kho¶ng thêi gian tri gi¸c xÊu ®i ®ã gäi lµ kho¶ng tØnh. Kho¶ng tØnh cµng dµi th× tiªn l­îng cµng tèt, kho¶ng tØnh cµng ng¾n th× tiªn l­îng cµng xÊu. Khi ph¸t hiÖn cã kho¶ng tØnh th× cã chØ ®Þnh mæ.Nh­ vËy quan träng nhÊt khi kh¸m tri gi¸c lµ ®¸nh gi¸ m¸u tô néi sä th«ng qua møc ®é suy ®åi tri gi¸c, kho¶ng tØnh kÕt hîp víi c¸c dÊu hiÖu ®au ®Çu, n«n ngµy cµng t¨ng (nÕu bÖnh nh©n tØnh).Kh¸m da ®Çu vµ nÒn sä:Da ®Çu:S©y s¸t, bÇm tÝm, m¸u tô d­íi da ®Çu, dËp n¸t, r¸ch.Qua vÕt r¸ch cã thÓ thÊy:N­íc n·o tuû, chÊt n·o ch¶y ra: vÕt th­¬ng sä n·o hë. §­êng vì, m¶nh x­¬ng lón (th¨m kh¸m b»ng g¨ng v« khuÈn).Vì nÒn sä: Ph¸t hiÖn nh÷ng ®­êng vì, lón qua c¸c dÊu hiÖu trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp sau:Sê thÊy khèi m¸u tô d­íi da ®Çu.Ch¶y m¸u mòi, bÇm tÝm hè m¾t, n«n nhiÒu m¸u: vì tÇng tr­íc nÒn sä (®­êng vì th«ng xuèng mòi häng).N­íc n·o tuû ch¶y qua mòi, tai: vì tÇng gi÷a nÒn sä (vïng xoang sµng, x­¬ng ®¸, cã r¸ch mµng n·o cøng).Tr­êng hîp vì x­¬ng sä vïng th¸i d­¬ng cÇn theo dâi m¸u tô ngoµi mµng cøng do cã kh¶ n¨ng lµm ®øt ®éng m¹ch mµng n·o gi÷a.Kh¸m thÇn kinh khu tró: Khi cã tri gi¸c gi¶m dÇn, cã kho¶ng tØnh (cã m¸u tô trong hép sä) th× dÊu hiÖu thÇn kinh khu tró lµ dÊu hiÖu chØ ®iÓm vÞ trÝ khèi cho¸n chç trong hép sä§ång tö d·n cïng bªn cã th­¬ng tæn:Do khèi m¸u tô ®Ì Ðp n·o, d©y 3.Gi·n tõ tõ t¨ng dÇn.Møc ®é gi·n t¨ng dÇn tØ lÖ thuËn víi khèi m¸u tô.LiÖt nöa ng­êi ®èi bªn víi khèi m¸u tô: yÕu nöa ng­êi ®Õn liÖt nöa ng­êi ®èi bªn, 1 sè tr­êng hîp cïng bªn.DÊu hiÖu bã th¸p: Babinski (+).§èi víi m¸u tô d­íi mµng cøng:DÊu hiÖu mµng n·o vµ vá n·o: §au ®Çu d÷ déi, vËt v·, d·y dôa, cøng g¸y, co cøng, duçi cøng nöa ng­êi. Tr­êng hîp cã dËp n·o, m¸u tô ®¬n thuÇn: ®éng kinh côc bé.C¸c dÊu hiÖu thÇn kinh khu tró trªn xuÊt hiÖn tõ tõ míi cã gi¸ trÞ, nÕu xuÊt hiÖn ngay th× Ýt gi¸ trÞ.Kh¸m ph¸t hiÖn c¸c th­¬ng tæn phèi hîp vµ c¸c bÖnh lý s½n cã:G·y x­¬ng tay ch©n.ChÊn th­¬ng bông.ChÊn th­¬ng lång ngùc.ChÊn th­¬ng cét sèng.Vì x­¬ng chËu…CËn l©m sµng:Xquang th­êng:Lo¹i phim:Th¼ng (tr¸n, chÈm).Nghiªng (ph¶i, tr¸i).Worm-Breton: ph¸t hiÖn vì x­¬ng chÈm ë vÞ trÝ mai chÈm, lç chÈm. NÕu cã x­¬ng lón th× cã thÓ cho bÖnh nh©n chôp thªm phim tiÕp tuyÕn.Môc ®Ých:Ph¸t hiÖn ®­êng vì x­¬ng vµ h­íng ®i cña ®­êng vì, ®Æc biÖt x­¬ng th¸i d­¬ng vì cã thÓ g©y r¸ch ®éng m¹ch mµng n·o gi÷a.M¶nh x­¬ng lón.Chôp ®éng m¹ch n·o qua ®éng m¹ch c¶nh gèc:ChØ ®Þnh: Khi trªn l©m sµng ch­a râ, cßn nghi ngê m¸u tô:Cã kho¶ng tØnh, kh«ng cã dÊu hiÖu ®Þnh khu.Tri gi¸c suy ®åi nh­ng t×nh tr¹ng mª ch­a qu¸ møc.T¹i c¸c c¬ së xa trung t©m, ch­a cã ®iÒu kiÖn chôp CT.(Tr­êng hîp l©m sµng râ, cã thÓ chØ ®Þnh mæ ngay t¹i y tÕ c¬ së, kh«ng cÇn dïng ph­¬ng ph¸p nµy cho dï kh«ng cã CT).VÞ trÝ chôp:Cã dÊu hiÖu thÇn kinh khu tró: Chôp bªn ®ång tö gi·n, ®èi diÖn víi bªn liÖt.Kh«ng cã dÊu hiÖu thÇn kinh khu tró: dùa vµo t¸c nh©n g©y chÊn th­¬ng §Çu cè ®Þnh: chôp bªn cã chÊn th­¬ng. §Çu di ®éng: chôp bªn ®èi diÖn bªn chÊn th­¬ng.Chôp bªn cã ®­êng vì x­¬ng.Kü thuËt: B¬m thuèc c¶n quang qua ®éng m¹ch c¶nh chung, s¸t chç chia ®«i c¶nh trong, c¶nh ngoµi.§¸nh gi¸ kÕt qu¶:H×nh ¶nh ®éng m¹ch n·o: M¸u tô ngoµi mµng cøng, d­íi mµng cøng: cã vïng v« m¹ch s¸t x­¬ng sä, ®Èy ®éng m¹ch n·o gi÷a vµo trong vµ ®Èy ®éng m¹ch n·o tr­íc sang bªn ®èi diÖn (di lÖch > 5mm). HoÆc ®Èy ®éng m¹ch n·o gi÷a vµo trong vµ kh«ng thay ®æi vÞ trÝ ®éng m¹ch n·o gi÷a (m¸u tô 2 bªn).M¸u tô trong n·o: §Èy c¸c m¹ch ra xung quanh: ®éng m¹ch n·o gi÷a bÞ ®Èy s¸t x­¬ng sä, ®éng m¹ch n·o tr­íc bÞ ®Èy lÖch sang bªn ®èi diÖn qua ®­êng gi÷a. HoÆc ®Èy ®éng m¹ch mµng n·o gi÷a vµo trong vµ kh«ng thay ®æi vÞ trÝ ®éng m¹ch n·o tr­íc (m¸u tô 2 bªn).H×nh ¶nh khèi m¸u tô: ë trong lßng khèi m¸u tô th­êng kh«ng cã m¹ch nh­ng ®«i khi cã æ ®äng thuèc c¶n quang ë trong lßng khèi m¸u tô do cã m¹ch m¸u bÞ vì.Nh­ vËy chôp ®éng m¹ch chØ  cho biÕt gi¸n tiÕp thay ®æi ®éng m¹ch n·o vµ kh«ng ph©n biÖt ®­îc m¸u tô NMC víi m¸u tô DMC.CT scanner sä:§©y lµ ph­¬ng ph¸p chÈn ®o¸n ®­îc sím, chÝnh x¸c, cho biÕt ®­îc vÞ trÝ, kÝch th­íc, h×nh ¶nh tõng lo¹i m¸u tô ngay c¶ khi ch­a cã triÖu chøng l©m sµng ®iÓn h×nh, cho phÐp chØ ®Þnh phÉu thuËt sím cho bÖnh nh©n.ChuÈn bÞ bÖnh nh©n tr­íc chôp: NÕu bÖnh nh©n cã vËt v·, rèi lo¹n h« hÊp: ®Æt néi khÝ qu¶n, an thÇn ®Ó chôp ®¹t kÕt qu¶ tèt.ChØ ®Þnh:Ng­êi giµ, trÎ em (do khã ®¸nh gi¸ ®­îc ®iÓm Glasgow).Xquang cã ®­êng r¹n x­¬ng sä.Cã dÊu hiÖu thÇn kinh khu tró.Tri gi¸c xÊu dÇn.§au ®Çu ngµy cµng t¨ng (víi m¸u tô m¹n tÝnh: sau khi ng· bÖnh nh©n cã thÓ chØ cã ®au ®Çu nhÑ t¨ng dÇn trong mét kho¶ng thêi gian vµi tuÇn tíi vµi th¸ng).Lý t­ëng nhÊt lµ mäi bÖnh nh©n sau khi bÞ chÊn th­¬ng sä n·o.Chèng chØ ®Þnh:BÖnh nh©n h«n mª s©u.BÖnh nh©n kh«ng cßn c¸c ph¶n x¹Kh«ng tù thë.Thêi ®iÓm chôp lµ rÊt quan träng, cã thÓ ph¶i chôp nhiÒu lÇn, sau chôp ph¶i theo dâi bÖnh nh©n cÈn thËn vµ cho bÖnh nh©n chôp l¹i bÊt cø khi nµo cã triÖu chøng nghi ngê.KÕt qu¶:DÊu hiÖu trùc tiÕp:Tæn th­¬ng hép sä. M¸u tô ngoµi mµng cøng: khèi  t¨ng tØ träng h×nh thÊu kÝnh 2 mÆt låi s¸t x­¬ng sä, giíi h¹n râ.M¸u tô d­íi mµng cøng: khèi t¨ng tØ träng h×nh l­ìi liÒm, ngoµi tæ chøc n·o, n»m s¸t x­¬ng sä (cã h×nh r¨ng c­a ranh giíi gi÷a nhu m« n·o lµnh vµ khèi m¸u tô lµ do khèi m¸u tô chÌn Ðp vµo c¸c cuèn n·o). M¸u tô trong n·o: khèi t¨ng tØ träng n»m trong nhu m« n·o, bê kh«ng ®Òu.DËp n·o: h×nh tô m¸u r¶i r¸c, quanh tæ chøc n·o dËp cã hiÖn t­îng phï nÒ.H×nh ¶nh gi¸n tiÕp: HÖ thèng n·o thÊt: BÞ ®Èy lÖch sang bªn ®èi diÖn. Kh«ng ®èi xøng. Kh«ng ®ång d¹ng. §­êng gi÷a: ®Èy lÖch sang bªn ®èi diÖn. Phï n·o.C¸c th­¬ng tæn phèi hîp: c¸c th­¬ng tæn m¾t, r¨ng hµm mÆt…§o ¸p lùc trong sä: cã thÓ ®o ë ngoµi mµng cøng, d­íi mµng cøng, trong n·o thÊt. ChÝnh x¸c nhÊt lµ ®o ¸p lùc trong n·o thÊt, cho phÐp theo dâi diÔn biÕn cña ¸p lùc néi sä ®Ó cã chØ ®Þnh ®iÒu trÞ (mæ, kh«ng mæ).Chôp céng h­ëng tõ: cho kÕt qu¶ chÝnh x¸c nhÊt nh­ng ®¾t tiÒn, ch­a ®­îc ¸p dông ë ViÖt nam.ChÈn ®o¸n:ChÈn ®o¸n m¸u tô trong sä: tr­íc 1 bÖnh nh©n chÊn th­¬ng sä n·o ph¶i nhanh chãng chÈn ®o¸n chÝnh x¸c cã m¸u tô néi sä hay kh«ng, dùa vµo triÖu chøng l©m sµng:Kho¶ng tØnh.LiÖt nöa ng­êi bªn ®èi diÖn tæn th­¬ng.D·n ®ång tö cïng bªn tæn th­¬ng.Tri gi¸c suy ®åi.Tr­êng hîp kh«ng ®ñ triÖu chøng th× theo dâi s¸t bÖnh nh©n vµ chØ ®Þnh chôp CT sä.ChÈn ®o¸n tæn th­¬ng x­¬ng sä:Vßm sä:Kh«ng cã triÖu chøng râ rµng trªn l©m sµng.ChÈn ®o¸n dùa vµo cËn l©m sµng: Xquang sä.Khi cã ®­êng vì vïng th¸i d­¬ng, cÇn theo dâi s¸t m¸u tô ngoµi mµng cøng.NÒn sä: chñ yÕu dùa vµo l©m sµng:Vì tÇng tr­íc nÒn sä: Ch¶y m¸u mòi, ch¶y n­íc n·o tuû qua mòi (cã r¸ch mµng n·o cøng).M¸u tô phÇn mÒm d­íi da quanh hèc m¾t (m¾t ®eo kÝnh r©m).Vì tÇng gi÷a nÒn sä (x­¬ng ®¸): Ch¶y m¸u tai, ch¶y n­íc n·o tuû qua tai (kÌm r¸ch mµng n·o cøng).Tô m¸u d­íi da vïng x­¬ng chòm kÌm theo liÖt mÆt ngo¹i biªn.ChÈn ®o¸n n·o dËp:DËp n·o nhÑ:BÖnh nh©n tØnh. Cã dÊu hiÖu thÇn kinh n¬i n·o dËp.LiÖt nöa ng­êi ngay khi ng·. Rèi lo¹n ng«n ng÷. §éng kinh.DËp n·o nÆng: H«n mª ngay sau chÊn th­¬ng, mª ngµy cµng nhiÒu, tö vong.Trªn CT sä: Trong tæ chøc n·o dËp: cã m¸u tô nhá r¶i r¸c.Quanh tæ chøc n·o dËp: n·o phï nÒ.ChÈn ®o¸n phï n·o:TÊt c¶ nh÷ng tæn th­¬ng ë trªn ®Òu cã thÓ g©y phï n·o. Phï n·o cã thÓ xuÊt hiÖn cïng lóc hay sau khi cã c¸c th­¬ng tæn trªn do cÇn cã thêi gian ®Ó huyÕt t­¬ng tho¸t ra ngoµi lßng m¹ch: cÇn chèng phï n·o sím.Cã thÓ phï khu tró hay lan to¶ toµn bé n·o, g©y héi chøng t¨ng ¸p lùc néi sä, h«n mª vµ tö vong.DiÔn biÕn th­êng phøc t¹p. Trªn l©m sµng sau chÊn th­¬ng sä n·o nÕu tri gi¸c gi¶m dÇn, héi chøng t¨ng ¸p lùc néi sä t¨ng dÇn, lo¹i trõ m¸u tô néi sä, nghÜ ®Õn phï n·o.§iÒu trÞ:Xö trÝ ban ®Çu ë tuyÕn tØnh hay khu vùc: Xö trÝ ban ®Çu tèt sÏ gióp h¹n chÕ c¸c th­¬ng tæn thø ph¸t cña n·o vµ lµm gi¶m nguy c¬ tö vong. Môc ®Ých chÝnh lµ dù phßng thiÕu m¸u n·o.Tr­êng hîp bÖnh nh©n tØnh:Xquang sä th¼ng nghiªng ph¸t hiÖn ®­êng vì x­¬ng.ChuyÓn phßng theo dâi m¸u tô néi sä nÕu nghi ngê.BÖnh nh©n h«n mª:Chèng phï n·o: §¶m b¶o l­u th«ng ®­êng thë: hót ®êm d·i, ®Æt bÖnh nh©n ë t­ thÕ n»m nghiªng tr¸nh tôt l­ìi ra sau vµ tr¸nh sÆc ®êm d·i. §Æt néi khÝ qu¶n, më khÝ qu¶n, thë O2, thë m¸y hç trî khi cÇn.§¶m b¶o tuÇn hoµn, duy tr× l­îng m¸u lªn n·o tèt:TruyÒn dÞch n­íc vµ ®iÖn gi¶i qua ®­êng tÜnh m¹ch ngay tõ ®Çu.Gi÷ huyÕt ¸p ë møc ®Çy ®ñ vµ tr¸nh tôt huyÕt ¸p xuèng.Kh©u cÇm m¸u vÕt th­¬ng da ®Çu.§Æt bÖnh nh©n ë t­ thÕ ®Çu cao 20°, cæ th¼ng (dï n»m nghiªng hay ngöa) ®Ó gi¶m c¶n trë m¸u vÒ tÜnh m¹ch c¶nh 2 bªn (h¹n chÕ phï n·o do ø trÖ tÜnh m¹ch n·o).TruyÒn Mannitol 20% voµ tÜnh m¹ch víi liÒu 1g/kg trong 20 – 30 phót.Dïng Lasix khi huyÕt ¸p tèt.§Æt sonde bµng quang theo dâi n­íc tiÓu, sonde d¹ dµy qua mòi.Dïng thuèc gi¶m ®au, kh«ng dïng thuèc an thÇn khi cßn theo dâi.Cã thÓ dïng:Thiopental nhá giät tÜnh m¹ch ®Ó bÖnh nh©n n»m yªn vµ gi¶m nhu cÇu tiªu thô O2 cña n·o. Kh«ng dïng ®­êng ­u tr­¬ng, chØ dïng mÆn ­u tr­¬ng liÒu nhá nh»m: N©ng khèi l­îng tuÇn hoµn, kh«ng g©y phï n·o, gi¶m ¸p lùc néi sä, t¨ng ¸p lùc thÈm thÊu.Ph¸t hiÖn kÞp thêi c¸c dÊu hiÖu cã m¸u tô trong hép sä.§iÒu trÞ thùc thô:ChØ ®Þnh phÉu thuËt cÊp cøu:M¸u tô néi sä.Lón x­¬ng sä§èi víi m¸u tô néi sä:Mæ cÊp cøu kh«ng tr× ho·n.Nhanh chãng lÊy khèi m¸u tô.CÇm m¸u nguån ch¶y m¸u.Tr¸nh m¸u tô t¸i ph¸t b»ng kh©u treo mµng cøng vµo c©n GalÐa.Kü thuËt mæ:Nguyªn t¾c chung:Khi ®· chÈn ®o¸n m¸u tô néi sä th× mæ cÊp cøu.Kho¶ng tØnh râ, kh«ng ®ñ ®iÒu kiÖn mæ: khoan sä n·o gi¶i phãng chÌn Ðp tr­íc khi chuyÓn lªn tuyÕn trªn.Sau mæ, phÉu thuËt viªn ph¶i tù thay b¨ng ph¸t hiÖn m¸u tô t¸i ph¸t.§èi víi m¸u tô ngoµi mµng cøng:Më hép sä nÕu ®· chôp c¾t líp vi tÝnh hoÆc khoan th¨m dß nÕu kh«ng cã chôp c¾t líp vi tÝnh.LÊy m¸u tô ngoµi mµng cøng.T×m nguån m¸u ch¶y cÇm m¸u.KiÓm tra d­íi mµng cøng xem cã tô m¸u hoÆc dËp n·o ë d­íi.Kh©u treo mµng cøng vµo c©n GalÐa tr¸nh m¸u tô t¸i ph¸t.DÉn l­u ngoµi mµng cøng rót sau 24 giê.§Æt l¹i x­¬ng sä vµ ®ãng vÕt mæ 2 líp: líp c©n GalÐa, líp da ®Çu.§èi víi m¸u tô d­íi mµng cøng:ThÓ cÊp tÝnh(< 72 h) vµ b¸n cÊp (72h – 2 tuÇn):Th­êng kÌm dËp n·o.ChØ ®Þnh mæ vµ kü thuËt nh­ víi m¸u tô ngoµi mµng cøng, cã 1 sè diÓm kh¸c: Nªn më hép sä (Volet) ®Ó gi¶i to¶ n·o vµ tiÕn hµnh xö trÝ triÖt ®Ó th­¬ng tæn d­íi mµng cøng nh­ lÊy m¸u tô, cÇm m¸u, hót n·o dËp.NÕu phï nhÑ, n·o ®Ëp tèt cã thÓ ®ãng mµng n·o, ®Æt l¹i m¶nh x­¬ng sä. NÕu phï nÆng, n·o ®Ëp yÕu, kh«ng nªn ®ãng mµng n·o (nÕu cÇn chØ kh©u ®Ýnh hoÆc nÕu cã ®iÒu kiÖn th× t¹o h×nh n·o, ®Ó m¶nh x­¬ng d­íi da bông (hè chËu tr¸i) hoÆc göi b¶o qu¶n ë ng©n hµng m«. Kü thuËt mæ:Khi ®· chÈn ®o¸n râ trªn l©m sµng lµ cã m¸u tô trong hép sä:C¹o nh½n ®Çu.G©y mª néi khÝ qu¶n.më n¾p sä nÕu ®· cã phim chôp CT.NÕu ch­a cã CT mµ ph¶i mæ:R¹ch da vïng th¸i d­¬ng ngay tr­íc tai (bªn ®ång tö gi·n). C¾t däc c¬ th¸i d­¬ng b»ng dao ®iÖn. Khoan 1 lç x­¬ng sä c¸ch lç tai ngoµi 2 cm trªn vµnh tai 2cm (73% m¸u tô ngoµi mµng cøng ë ®©y). NÕu kh«ng thÊy m¸u tô th× cã thÓ khoan thªm 1 lç sè 2 (®Ønh), lç sè 3 (chÈm-®Ønh), lç sè 4 (chÈm) vµ c¸c lç ë vÞ trÝ ®èi diÖn.NÕu cã m¸u tô ngoµi mµng cøng th× sau khi khoan thñng x­¬ng, cã m¸u cô ngay ®¸y lâ khoan. NÕu chØ thÊy mµng cøng th©m tÝm: m¸u tô d­íi mµng cøng . NÕu thÊy mµng cøng tr¾ng hång: m¸u tô trong n·o. qua lç khoan dïng k×m bÊm ®Çu x­¬ng ®Ó më réng lç khoan ®ñ ®Ó lÊy m¸u tô vµ kiÓm so¸t cÇm m¸u chç ch¶y m¸u.LÊy m¸u tô: Tô m¸u d­íi mµng cøng : Më mµng cøng lÊy m¸u tô.Tô m¸u trong n·o: Sau khi më mµng cøng sÏ thÊy tæ chøc n·o tõ tõ låi ra khái mµng cøng (do khèi m¸u tô chiÕm chç bªn trong n·o). Dïng troca chäc th¨m dß t×m m¸u tô trong n·o sau ®ã c¾t vÐn tæ chøc n·o vµo lÊy m¸u tô vµ cÇm m¸u chç ch¶y m¸u.CÇm m¸u : M¹ch m¸u nhá: ®èt ®iÖn; m¹ch m¸u lín: kÑp chç ch¶y m¸u b»ng clip b¹c; r¸ch xoang tÜnh m¹ch: lÊy c¬ th¸i d­¬ng, nghiÒn n¸t ®Ó ®¾p vµo; ch¶y m¸u tõ x­¬ng: dïng s¸p x­¬ng, s¸p ong miÕt chÆt. Tr¸nh ch¶y m¸u t¸i ph¸t:M¸u tô ngoµi mµng cøng: kh©u treo mµng cøng víi c©n GalÐa.M¸u tô d­íi mµng cøng vµ m¸u tô trong n·o: Kh«ng ®ãng kÝn mµng cøng, cã thÓ bá volet x­¬ng sä (cÊy xuèng d­íi da bông hoÆc göi ng©n hµng m« råi ®Ëy l¹i n¾p sä vµi th¸ng sau khi bÖnh nh©n æn ®Þnh).DÉn l­u : VÞ trÝ dÉn l­u tuú vµo vÞ trÝ m¸u tô. Lç ®Æt dÉn l­u ra ngoµi tr¸nh xa vÕt mæ, ®Ó 24 – 48h.Kh©u da ®Çu 2 líp: Líp GalÐa, líp da.Xö trÝ x­¬ng lón:= m¶nh x­¬ng lón tú vµo mµng cøng, chÌn Ðp n·o, l©u ngµy t¹o dÝnh, h×nh thµnh sÑo vá n·o vµ ®éng kinh. ChØ ®Þnh mæ: khi ®é lón cña m¶nh x­¬ng vì ³ 2/3 chiÒu dµy c¶u x­¬ng sä. R¹ch da ngay trªn x­¬ng lón, dïng kÑp banh réng vÕt r¹ch da ®Ó lé xuÊt toµn bé diÖn x­¬ng lón. Khoan 1 lç x­¬ng sä ë phÇn sä lµnh s¸t bê x­¬ng lón, m¶nh x­¬ng lón cã ®Çu nµo ë n«ng h¬n th× khoan.Dïng k×m bÊm réng lç khoan võa ®ñ ®Ó nhÊc m¶nh x­¬ng lón ra nhÑ nhµng,KiÓm tra mµng cøng: nÕu cã m¸u tô th× xö trÝ nh­ tr­êng hîp cã m¸u tô. kh©u treo mµng cøng víi c©n GalÐa. Kh©u kÝn da ®Çu.§èi víi trÎ em: Lón x­¬ng theo h×nh lâm do x­¬ng sä mÒm: r¹ch da 1 vÕt nhá trªn bê x­¬ng lón, ®ñ ®Ó khoan 1 lç nhá thñng x­¬ng. Qua lç khoan dïng 1 dông cô nhá cã chiÒu cong ë ®Çu luån nhÑ vµo khe gi÷a mµng cøng vµ ®¸y chç x­¬ng lón bÈy tõ tõ.Chèng phï n·o.Di chøngThÇn kinh:LiÖt nöa ng­êi, rèi lo¹n ng«n ng÷, ®éng kinh (dËp n·o).LiÖt d©y VII ( nÕu vì x­¬ng ®¸).Nghe kÐm, ®iÕc (tæn th­¬ng d©y VIII).T©m thÇn :Gi¶m trÝ nhí, chËm ch¹p, ®au ®Çu, trÇm c¶m…Sèng ®êi sèng thùc vËt.