Hành trình sáng tác của Nguyễn Minh Châu chia làm hai giai đoạn rõ rệt: trước thập kỉ tám mươi, ông là ngòi bút sử thi có thiên hướng trữ tình lãng mạn; từ đầu thập kỉ tám mươi đến khi mất, ông chuyển sang cảm hứng thế sự với những vấn đề đạo đức và triết lí nhân sinh.Nguyễn Minh Châu là một nhà văn lúc nào cũng trăn trở "tìm hạt ngọc ẩn sâu trong tâm hồn mỗi con người". Thế nên khi xây dựng nhân vật ông luôn có ý thức đặt nhân vật của mình lên bàn xoay để từ đó từng góc độ, từng khía cạnh của nhân vật tự bộc lộc. Người đàn bà làng chài trong “Chiếc thuyền ngoài xa” là một nhân vật như thế.Người phụ nữ vô danh với tấm lòngbao dung, vị tha, đức hi sinh cao thượng mà khiến khi gấp trang sáchlại ta không thể nào quên.

 Để tạo nên hình tượng người đàn bà  ấy nhà văn đã tạo ra tình huống truyện độc đáo và từ tình huống độc đáo này mà nhân vật dần hé lộ số phận.Truyện được kể lại qua lời của nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng, một người lính vừa bước ra từ cuộc chiến tranh nhiều đau thương mất mát. Phùng được dịp trở về chiến trường xưa để chụp một bức tranh cảnh biển theo lời đề nghị của trưởng phòng. Tại đây anh đã phát hiện ra một bức tranh cảnh biển có một không hai. Nhưng đằng sau chiếc thuyền đẹp như trong mơ ấy lại là một cảnh tượng phũ phàng: người chồng vũ phu,thô bạo hành hạ người đàn bà bằng những trận đòn thù, người đàn bà nhẫn nhục chịu đựng"cam chịu đầy nhẫn nhục, không hề kêu một tiếng, không chống trả, cũng không tìm cách chạy trốn". Phùng từ sung sướng đến ngạc nhiên, sững sờ sửng sốt. Nghịch cảnh ấy khiến lòng anh tan vỡ.

            Xuyên suốt toàn bộ câu chuyện, hầu như người đọc không hề được biết đến têngọi của người đàn bà tội nghiệp ấy.   Nguyễn Minh Châu đã gọi một cách phiếm định:khi thì gọi là người đàn bà 

hàng chài, lúc lại gọi mụ, khi thì gọi chị ta.... Không phải nhà văn "nghèo" ngôn ngữ đến độ không thể đặt cho chị một cái tên mà là vì chịcũng giống như hàng trăm người đàn bà ở vùng biển nhỏ bé này “chị là người vô danh”. Dường như cuộc sống chẳng có gì đáng nói nhưng trong chị lại chứa đựng nhiều điều kì diệu khiến người khác phải suy nghĩ.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                Nguyễn Minh Châu miêu tả "Người đàn bà trạc ngoài bốn m­ơi, một thân hình quen thuộc của đàn bà vùng biển, cao lớn với những đường nét thô kệch. Mụ rỗ mặt. Khuôn mặt mệt mỏi sau một đêm thức trắng kéo l­ưới, tái ngắt và dường như­ đang buồn ngủ". Đây là nhân vật tiêu biểu cho dạng "nhân vật tính cách - số phận" trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu. Bằng một giọng văn lạnh lùng, tác giả đã giúp người đọc tiếp cận nhân vật của mình từ phương diện ngoại hình tuổi tác  chỉ bằng vài thông tin ngắn gọn mù mờ: người đàn bà ấy trạc bốn mươi, người miền biển, thân hình cao lớn.Người đàn bà miền biển ấy lại được gọi bằng "mụ","mụ” rỗ mặt,tái mét vì mệt mỏi,

dáng đi chậm chạp như bà già,

tấm lưng áo bạc phếch,rách rưởi

Chị hiện lên là một người vất vả nghèo khổ. Và cuộc đời nhọc nhằn, lam lũ, vất vả, đau khổ làm cho diện mạo chị đã xấu giờ trở nên thô kệch.Trong những chi tiết đầu miêu tả nhân vật người đàn bà làng chài ta cần chú ý hơn đến chi tiết "Khuôn mặt mệt mỏi sau một đêm thức trắng kéo l­ưới, tái ngắt và dường như­ đang buồn ngủ". Đây là một chi tiết đắt để tác giả nhấn mạnh sức cam chịu của người đàn bà trước những đắng cay tủi hờn mà người chồng vũ phu gây ra. Thông thường sau một đêm thức trắng, mệt mõi và buồn ngủ sẽ khiến con người ta trở nên cáu gắt. Ấy thế mà người đàn vẫn chịu đựng những cơn cuồng nộ không có lí do của người chồng vũ phu trong trạng thái tâm lí ấy. Và cũng bắt đầu từ những chiếc này, nhân vật bắt đầu hé lộ những phẩm chất đáng quý.

           Dường như mọi sự bất hạnh của cuộc đời đều trút cả lên chị, xấu, nghèo khổ,lam lũ, lại phải thường xuyên chịu những trận đòn roi của người chồngvũ phu, tổn thương, đau xót cho các con phải nhìn cảnh bố đánh mẹ...

 Cái xấu đã đeo đuổi chị như định mệnh, suốt từ khi còn nhỏ

Có mang với một anh hàng chài, đến mua bả về đan lưới, rồi thành vợchồng. Cuộc sống mưu sinh trên biển cực nhọc, vất vả, lam lũ, bấp bênh

 Gia đình nghèo lại còn đông con, thuyền thì chật,...

Bị chồng thường xuyên đánh đập, hành hạ: ba ngày một trận nhẹ, năm ngàymột trận nặng. Cứ khi nào lão thấy khổ quá là lại xách chị ra đánh, như là để trút giận, như đánh 1 con thú, với lời lẽ cay độc" Mày chết đicho ông nhờ, chúng mày chết hết đi cho ông nhờ". Khi bị đánh chị “không hề kêu một tiếng, không chống trả, không tìm cách chạy trốn” mà  coi đó là một lẽ đương nhiên.  Người đàn bà ấy nhẫn nhục, cam chịu, thầm lặng chịu đựng mọi đau đớn tất cả vì những đứa con.

Tuy nhiên chị không ngờ thằng Phác_đứa con của chị đã phát hiện và nó đã chạy sổ đến giật chiếc thắt lưng từ tay của cha mình. Hậu quả của tình trạng bạo lực trong gia đình cậu bé Phác là nỗi đau khổ nặng nề của người mẹ. Lúc này người mẹ khổ đau ấy không chỉ bị hành hạ về thể xác mà còn bị giày vò về tinh thần: "Miệng mếu máo gọi, người đàn bà ngồi xệp xuống trước mặt thằng bé, ôm chầm lấy nó rồi lại buông ra, chắp tay vái lấy vái để, rồi lại ôm chầm lấy. Thằng nhỏ cho đến lúc này vẫn chẳng hề hé răng, nh­ư một viên đạn bắn vào người đàn ông và bây giờ đang xuyên qua tâm hồn người đàn bà". Chị luôn nơm nớp lo sợ con cái bị tổn thương. Dù chị hết sức che chắn (xin chồng đừng đánh mình trên thuyền, trước mặt con cái) nhưng rồi những đứa con vẫn biết sự thật khiến chị "vừa đau đớn vừa vô cùng xấu hổ, nhục nhã". Đứa con - cậu bé Phác - vì yêu mẹ, thương mẹ mà thành căm ghét bố. Nó xông vào đánh bố để bảo vệ mẹ và như vậy niềm tin trong trẻo của tuổi thơ đã bị rạn vỡ. Số phận đầy bi kịch được tác giả tái hiện đầy cảm thông và chia sẻ.

            Tuy phải chịu đựng nhiều đau thương như vậy,nhưng ở chị vẫn toát lên được những phẩm chất tốt đẹp của người phụ nữ Việt Nam chân chính,một người mẹ giàu tình yêu thương con và đức hi sinh.Theo lời mời của chánh án Đẩu (một người đồng đội cũ của Phùng) người đàn bà hàng chài đã đến tòa án huyện. Tại đây, người phụ nữ ấy đã từ chối sự giúp đỡ của Đẩu và Phùng nhất quyết không bỏ người chồng vũ phu "Quý tòa bắt tội con cũng được, phạt tù con cũng được nhưng đừng bắt con bỏ nó". Chị đã kể về cuộc đời mình  và đó cũng là lí do giải thích cho việc từ chối trên. Thái độ cam chịu đầy nhẫn nhục của người đàn bà : "không hề kêu một tiếng, không chống trả, cũng không tìm cách chạy trốn". Đây là một thái độ lạ lùng. Phải chăng chị bị đòn nhiều đến mức quen rồi, không còn biết đau nữa ? Hay chị tăm tối, dốt nát đến mức không còn chút ý thức về quyền sống của mình ? Hay đó là một sự lựa chọn bất đắc dĩ nhưng đã được suy tính kĩ lưỡng, sáng suốt ?Trong hoàn cảnh con đông mà cuộc sống trên mặt nước đầy nhọc nhằn, bất trắc, nỗi lo cơm áo không lúc nào buông tha, liệu bà ta có cách lựa chọn nào tốt hơn không ?Người đàn bà hàng chài thất học, quê mùa nhưng thật sâu sắc khi "nhìn suốt cả đời mình" đã khiến "Một cái gì mới vừa vỡ ra trong đầu vị Bao Công của cái phố huyện vùng biển". Có thể anh vừa "ngộ" ra những nghịch lí của đời sống - những nghịch lí con người buộc phải chấp nhận: "trên thuyền phải có một người đàn ông... dù hắn man rợ, tàn bạo". Chị coi đó là lẽ đương nhiên, chỉ đơn giản bởi trong cuộc mưu sinh đầy cam go, trên chiếc thuyền kiếm sống ngoài biển xa cần có một người đàn ông khoẻ mạnh và biết nghề, chỉ vì những đứa con của chị cần được sống và lớn lên. “Chị hiểu cơ cực của của cuộc sống mưu sinh trên biển không có người đàn ông”. Người đàn bà xấu xí thô kệch ấy có vẻ bề ngoài thật quá nhẫn nhục, cam chịu "ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng" nhưng vẫn không chịu "chia tay" với gã chồng vũ phu tàn bạo. Chị hiểu và cảm thông cho hành động vũ phu ấy của chồng tẩt cả chỉ vì đói nghèo mà ra.Bởi vì, như lời giãi bày gan ruột của người mẹ đáng thương ta mới thấy chị có một tấm lòng hi sinh vô bờ "…đám đàn bà hàng chài ở thuyền chúng tôi cần phải có người đàn ông để chèo chống khi phong ba, để cùng làm ăn nuôi nấng đặng một sắp con nhà nào cũng trên dưới chục đứa… Đàn bà ở thuyền chúng tôi phải sống cho con chứ không thể sống cho mình…". Người đàn bà thất học nhưng lại rất sắc sảo, thấu hiểu lẽ đời.Một sự cam chịu nhẫn nhục như thế thật đáng để chia sẻ, cảm thông. Thấp thoáng trong người đàn bà ấy là bóng dáng của biết bao người phụ nữ Việt Nam nhân hậu, bao dung, giàu lòng vị tha, đức hi sinh. Nhìn bề ngoài, đó là người đàn bàn quá nhẫn nhục, cam chịu, bị đánh đập... mà vẫn nhất quyết gắn bó với lão chồng vũ phu. Người đàn bà vị tha. Nhưng tất cả đều xuất phát từ tình thương vô bờ đối với những đứa con.Tình mẫu tử vút lên, trên cái nền của 1 cuộc sống cơ cực, ngang trái, đau đớn đầy xót xa Trong đau khổ triền miên, người đàn bà ấy vẫn chắt lọc những niềm hạnh phúc nhỏ nhoi "Vui nhất là lúc ngồi nhìn đàn con tôi chúng nó được ăn no"....

              Mời người đàn bà ấy lên, Đẩu và Phùng muốn nhân danh công lí, thuyết phục người đàn bà ấy thoát khỏi sự hành hạ về thể xác lẫn tinh thần nhưng rút cuộc, cả Đẩu và Phùng chỉ như những đứa trẻ, đi hết bất ngờ rồi phẫn nộ rồi im lặng trước lời thú tội, kể lể của người đàn bà: "Đây là chị nói thành thực, chị cảm ơn các chú. Lòng các chú tốt, nhưng các chú đâu có phải là người làm ăn… cho nên các chú đâu có hiểu được cái việc của các người làm ăn lam lũ, khó nhọc". Hóa ra, ở người đàn bà xấu xí và tội nghiệp này là cả một hiện thực "bất khả tri". Chị  nhẫn nhục chịu đựng sự hành hạ của chồng như chức phận mà mình có được, thỏa nguyện vì chức phận đó. Trong thâm tâm chị, những nỗi đau đớn mà mình gánh chịu xứng đáng như thế vì bởi chị… đẻ nhiều con quá. Điều đó đồng nghĩa với cái đói, cái nghèo khổ còn bám riết lấy gia đình này. Nhưng thực tế, cái đói, cái nghèo khổ đâu chỉ bởi chị đẻ nhiều, mà nó cũng là một thiên chức rất đàn bà thôi. Trong lời thú tội ngậm ngùi, chân thật và tê tái của chị, có những câu hỏi không dễ trả lời, những mâu thuẫn khó giải thích: để yêu thương và sống qua muôn nỗi khó khăn, cơ cực, đôi khi người ta phải chấp nhận sự tàn nhẫn, tha hóa, phi đạo đức. Với người đàn bà thuần hậu ấy, tuy bị chồng của mình hành hạ nhưng chị vẫn thông cảm sẻ chia với những uẩn ức trong lòng của chồng .Chị cho rằng chồng chị cũng không hẳn hoàn toàn xấu. Có lẽ cuộc sống đói nghèo, vất vả, quẩn quanh bao nhiêu lo toan, cực nhọc đã biến "anh con trai cục tính nhưng hiền lành" xưa kia thành một người chồng vũ phu, một lão đàn ông độc ác. Cứ khi nào thấy khổ quá là lão đánh vợ, đánh như để giải toả uất ức, để trút cho sạch nỗi tức tối, buồn phiền.

          Trong cuộc gặp gỡ trên tòa án huyện sự "vỡ ra" trong đầu của Đẩu và Phùng khổng chỉ có hoàn cảnh sâu kín của người đàn bà mà còn ở chính người đàn bà ấy, một người phụ nữ sắc sảo tinh tế hiểu đời được đậy che bằng vẻ ngoài cam chịu nhẫn nhục. Hãy quan sát cách nói chuyện ta sẽ hiểu hơn  về  người phụ nữ khổ đau ấy. Lúc đầu người đàn bà ban đầu xưng con, th­a quý toà, giọng van xin thảm hại (Con lạy quý toà... ; chú ý không chỉ nói, mà còn làm : chắp tay lại vái lia lịa). Nhưng sau đó cách nói năng và cử chỉ thay đổi: không cúi gục xuống nữa, mà ngẩng lên và nhìn thẳng vào quý toà, với cách của một người tự chủ (lần lư­­­ợt từng người một) ; đổi xưng hô thành chị với các chú. Xưng con là ở một vị thế thấp hơn ; xưng chị, gọi chú, là ở một vị trí cao hơn, mà cũng thân mật hơn tạo hiệu quả giao tiếp: thuyết phụ đối tượng nghe. Qua đó ta thấy đây là một con người có khả năng nắm bắt tâm lí của người khác. Để từ vị trí của một người bị động, một người bị mời lên tòa án huyện để thuyết phục bỏ chồng thì chính người đã bà ấy lại là người thuyết phục ngược lại Phùng và Đẩu. Câu chuyện của người đàn bà trên tòa án huyện là câu chuyện về sự thật một cuộc đời, nó giúp những người như Phùng, Đẩu hiểu rõ nguyên do của những điều tưởng như vô lí. Nhìn bề ngoài, đó là người đàn bàn quá nhẫn nhục, cam chịu, bị đánh đập... mà vẫn nhất quyết gắn bó với lão chồng vũ phu. Nhưng tất cả đều xuất phát từ tình thương vô  bờ đối với những đứa con. Trong đau khổ triền miên, người đàn bà ấy vẫn chắt lọc những niềm hạnh phúc nhỏ nhoi.... Qua câu chuyện của người đàn bà làng chài, tác giả giúp người đọc hiểu rõ: không thể dễ dãi, đơn giản trong việc nhìn nhận mọi sự việc, hiện tượng của đời sống..

Hành trình của gia đình kỳ lạ kia vẫn tiềm ẩn những nguy cơ: đứa con yêu mẹ sẵn sàng đánh nhau với bố, thủ dao găm tìm dịp trả thù, những trận đòn tàn khốc có thể làm cho người đàn bà kia gục ngã bất cứ lúc nào…Thế nhưng trong cuộc sống nghèo khổ, chật vật và ngày ngày phải nuôi đủ cho mười miệng ăn trên chiếc thuyền ọp ẹp, người đàn bà ấy là hiện thân của một sự hy sinh vô bờ bến.Tình yêu chồng con được nhìn nhận từ cuộc đời trăm đắng ngàn cay có vẻ đẹp riêng khiến cho "một cái gì mới vừa vỡ ra trong đầu vị Bao Công của cái phố huyện vùng biển". Sự vỡ lẽ ấy chính là sự phá vỡ những quan niệm giản đơn về tình yêu, hạnh phúc, về lòng nhân ái, sự khoan dung…mang giá trị nhân bản sâu sắc. Những kết hợp ấy trong tác phẩm của Nguyễn Minh Châu đem đến cái nhìn đa diện về số phận con người.

        Qua nhân vật người đàn bà làng chài, ta thấy được vẻ đẹp của ngòi bút Nguyễn Minh Châunhà văn thể hiện cái nhìn nhân hậu của mình. Ông phát hiện ra rằng đằng sau câu chuyện buồn của gia đình người lao động vùng biển là vẻ đẹp của tình mẫu tử, lòng bao dung và đức hi sinh của người phụ nữ. Đó là hạt ngọc ẩn dấu trong những cái lấm ắp đời thường màông nâng niu trân trọng.

Đó là vẻ đẹp toát ra từ tình yêu tha thiết đối với con người. Tình yêu ấy bao hàm cả khát vọng tìm kiếm, phát hiện, tôn vinh những vẻ đẹp con người còn tiềm ẩn, những khắc khoải, lo âu trước cái xấu, cái ác. Đó cũng là vẻ đẹp của một cốt cách nghệ sĩ mẫn cảm, đôn hậu, điềm đạm chiêm nghiệm lẽ đời để rút ra những triết lí nhân sinh sâu sắc.