Một phóng viên từng hỏi Tô Hoài: "Sức đâu mà nhiều chữ thế", ông cười tủm tỉm trả lời: "một phần là trời cho, một phần là đọc lượm lặt chữ của nhân gian. Suốt đời tôi chỉ là một người nhặt chữ. Văn chương nghệ thuật thì vô cùng nhưng suy cho cùng phải là người giỏi chữ. Anh có tư tưởng lớn lao đến đâu mà không giỏi chữ, anh không thể trở thành nhà văn". Sau 70 năm làm "người nhặt chữ", Tô Hoài đã để lại cho ta một gia tài đồ sộ với số đầu sách lên đến gần 200. Ông xứng đáng là một cây đại thụ của văn chương. Tô Hoài là nhà văn xuất sắc của văn xuôi Việt Nam hiện đại. Ông sáng tác theo xu hướng hiện thực, thiên về phản ánh những sự thật của cuộc sống đời thường trong những trang viết bình dị, tinh tế và đầy chất thơ, đặc trưng tiêu biểu là tác phẩm "Vợ chồng A Phủ". Đọc "Vợ chồng A Phủ" người đọc không thể nào quên được Mị - một cô gái với sức sống tiềm tàng mãnh liệt.

Mị là một cô gái trẻ trung, xinh đẹp, tài hoa, có nhiều phẩm chất tốt đẹp. Mị là một cô gái có trái tim vị tha, nhân hậu. Ở nhà với cha mẹ, Mị là một người con hiếu thảo, nết na, chăm chỉ. Mị tự nguyện làm việc trả nợ thay cho gia đình. Khi bị bắt về làm dâu gạt nợ cho nhà thống lí, không chịu nổi kiếp sống đày đọa đau khổ, Mị muốn tự giải thoát bằng cái chết. Vậy mà vì thương cha mà Mị lại gạt nước mắt, sống tiếp đời nô lệ nhọc nhằn, khổ ải, cuộc sống đáng sợ hơn cả cái chết. Một thời gian sau, Mị đã quen dần, sống trở nên chai lì, lạnh lùng, vô cảm, lúc làm cũng cúi mặt làm việc như một cái máy. Sức sống của Mị đã được hồi sinh trong một đêm tình mùa xuân. Mị bỗng nhớ lại về quá khứ tươi đẹp với những tiếng sáo văng vẳng gọi bạn đầu làng. Mị bỗng dưng nhận ra Mị vẫn còn trẻ và muốn được đi chơi. Tuy nhiên sự hồi sinh ấy đã bị vùi dập bởi A Sử. Hắn không cho Mị đi, còn dùng những thủ đoạn độc ác.

Sau đêm tình mùa xuân năm ấy, thái độ và dáng vẻ bên ngoài của Mị dường như lại quay về với con người cũ, nhẫn nhục và vô cảm. Tuy nhiên, sức sống vẫn âm ỉ tiềm tàng đâu đó trong lòng Mị, đó là điều thậm chí chính Mị cũng chưa tự nhận ra. Có lẽ cô vẫn nghĩ lòng mình đã chết hẳn và không thể ngờ sức sống mãnh liệt ấy sẽ trở về với cô trong một đêm đông lạnh lẽo ở Hồng Ngài. Sự vô cảm với nỗi đau của cả người khác và chính mình được thể hiện trong những chi tiết miêu tả thái độ, tâm tư của Mị khi hàng đêm ra sưởi lửa, hơ tay ở bếp lửa gần nơi A Phủ bị nhà thống lí bắt trói đứng ở cây cọc ngoài trời. Có tới mấy đêm, Mị thờ ơ, không đoái hoài đến cảnh một người con trai bị trói, bị đói và rét đang chờ chết ngay bên cạnh mình. Mị ý thức được sự vô cảm của mình khi thản nhiên thổi lửa, hơ tay bên cạnh một người sắp chết, thậm chí cô còn nghĩ rằng nếu A Phủ "có là cái xác chết đứng đấy cũng thế thôi". Thật ra cô không chỉ thờ ơ với nỗi khổ của A Phủ, bản thân mình bị A Sử đánh ngã xuống bếp, cô còn dửng dưng, không thấy bất bình, chẳng hề sợ hãi, đêm sau, Mị vẫn ra ngồi như đêm trước, tựa một con rùa lầm lũi trong xó tường.

Nhưng một cái gì đó chưa chết hẳn trong lòng Mị mới đột ngột thức dậy trong một đêm khi ngẫu nhiên Mị quay sang và nhìn thấy dòng nước mắt lấp lánh bò xuống hai hõm má xám đen lại của A Phủ. Một người con trai khỏe mạnh, cường tráng bây giờ hốc hác thêm thảm với hai hóm má đã xám đen khi bị trói đứng chờ chết. Một người con trai ngang tàn mạnh mẽ bây giờ phải lặng lẽ khóc, dòng nước mắt không thể kiềm chế vì quá cay đắng, không thể che giấu vì không tự lau đi được. Dòng nước mắt đàn ông lấp lánh trong ánh lửa khiến nỗi thống khổ sự đau đớn và bất lực cùng cực của con người trở nên hiện hữu sống động. Cảnh tượng ấy làm Mị nhớ lại cảnh Mị cũng từng bị trói, cũng từng khóc cay đắng, nước mắt cũng chảy xuống miệng, xuống cổ, không biết lau đi được. Nỗi đau đớn, tủi cực của mình trong quá khứ đã giúp Mị nhận ra nỗi đau đớn, tủi hờn của  A Phủ đêm nay, Mị cảm nhận nỗi đau của A Phủ bằng nỗi đau của chính mình, sự đồng cảm đã dẫn dắt cho trái tim vô cảm, thờ ơ của Mị trở về với những sự đồng cảm đầu tiên. Hình dung ra cái chết của mình nếu tiếp tục bị trói như thế, nhớ tới cái chết của người đàn bà ngày trước ở nhà thống lí, nghĩ đến cái chết của A Phủ sắp tới, Mị bất chợt nhận ra tất cả cái chết ấy đều có nguyên nhân từ sự tàn bạo của cha con thống lí Pá Tra, lòng thương thân thức dậy tình thương người, lòng nhân hậu dẫn đến sự căm hờn, phẫn uất: Chúng nó thật độc ác! Với bản thân mình, Mị có vẻ như đã cam chịu: "ta là thân đàn bà, nó đã bắt ta về trình ma nhà nó rồi thì chỉ còn biết đợi ngày rũ xương ở đây", nhưng trong lòng Mị lại phảng phất nghĩ về sự vô lí trong cái chết của A Phủ: "người kia việc gì phải chết đến thế". Sau bao nhiêu năm tháng sống trong sự thờ ơ, vô cảm, có lẽ đây là ý nghĩ đầu tiên Mị dành cho người khác, bất bình thay người khác. Xúc cảm của trái tim nhân hậu vị tha tiếp tục đậm nét hơn khi Mị nhận ra tình cảnh của A Phủ: "chỉ đêm mai là người kai chết, chết đau, chết đói, chết rét, phải chết...". Những từ "chết" xuất hiện trong tâm trí Mị cũng là một biểu hiện rõ nhất của niềm ham sống một lần nữa đã trở lại với Mị, trở lại với sự kinh hoàng về cái chết, với nỗi phẫn uất về cái chết của những con người hiền lành lương thiện, những con người cùng cảnh ngộ. Nghĩ tới việc nếu A Phủ trốn thoát, Mị phải chết thay, Mị cũng không thấy sợ. Như vậy, nguyên nhân khiến Mị cởi trói cho A Phủ không phải vì sợ liên lụy mà do sự thúc đẩy của cảm giác bất bình, phẫn uất do sự thức tỉnh của lòng nhân hậu, thương người, sự đồng cảm với những người cùng cảnh ngộ, là sự vùng dậy tự phát đột ngột mà quyết liệt trong sự bức bách khắc nghiệt của hoàn cảnh. Dẫu vậy, khi rút dao cắt dây trói cho A Phủ, Mị vẫn như đang làm theo sự mách bảo của tiềm thức mơ hồ tồn tại một tấm lòng nhân hậu vẫn chưa hoàn toàn bị hủy hoại, vì thế nên khi "gỡ được hết dây trói ở người A Phủ" thì Mì cũng hốt hoảng, có lẽ lúc ấy, lí trí của Mị mới chợt nhận ra tiềm thức đã xui khiến cô làm một việc thật ghê gớm.

Giải thoát cho A Phủ, Mị cũng đồng thời thoát ra khỏi trạng thái vô cảm, lặng lẽ, trái tim nhân hậu hồi sinh thì đồng thời khát vọng sống cũng hồi sinh. Mị đã không còn vô cảm với nỗi đau khổ của người khác thì cũng đến lúc không thể tiếp tục vô cảm với nỗi đau khổ của chính mình. Có lẽ, sau giây phút "đứng lặng trong bóng tối", nhìn A Phủ lao vụt đi, hình ảnh một con người trên bờ vực của cái chết đang mạnh mẽ thoát ra khỏi chốn địa ngục trần gian, tìm cho mình sự sống khiến Mị đột ngột hiểu điều mình cần làm ngay bây giờ, ngay lập tức, đó là tự giải thoát đời mình khỏi sự thống trị, đày ải, trói buộc tàn bạo của cường quyền và thần quyền trong suốt bao năm qua. Sau đó, tác giả đã miêu tả những hành động của Mị trong những câu văn ngắn, gấp gáp: "Mị cũng vụt chạy qua...Mị vẫn băng đi. Mị đuổi kịp... Mị nói, thở...". Không còn những dòng độc thoại nội tâm, dường như những hành động của Mị nhanh hơn cả lí trí, những hành động chịu đựng sự chi phối của khát vọng sống vốn luôn tồn tại đâu đó trong tiềm thức, khát vọng sống đã đột ngột thức dậy mãnh liệt và bất ngờ trong lòng Mị. Người đàn bà lặng lẽ, vô hồn, vô cảm ấy đang hối hả tự cứu mình, người đàn bà câm lặng như tảng đá ấy đã cất lên tiếng nói xin được giải thoát: "A Phủ cho tôi đi". Người đàn bà hơn một lần muốn chết ấy nay khẩn thiết mong được theo A Phủ bởi nỗi kinh hoàng trước cái chết: "ở đây thì chết mất". Khát vọng sống mãnh liệt đã thức tỉnh hoàn toàn như sự thức tỉnh khát vọng tuổi trẻ, tình yêu trong đêm tình mùa xuân và không còn dừng lại ở ảo giác hay khát khao mà đã trở thành những hành động quyết liệt, triệt để chống lại số phận, chống lại vòng cương tỏa độc ác của cha con nhà thống lí, giành lại cho mình quyền được sống, quyền được tự do.

Qua diễn biến tâm lý, hành động nhân vật Mị trong đêm tình mùa đông, nhà văn Tô Hoài đã gửi gắm những nội dung giá trị nhân đạo mới mẻ tới người đọc. Qua đó thể hiện niềm tin của nhà văn và gieo niềm tin nơi người đọc vào quần chúng nhân dân – những nạn nhân đau khổ của thời cuộc nhưng mang trong mình khả năng, cơ hội trở thành chủ nhân của cuộc đời, đi từ bóng tối đến ánh sáng, từ nô lệ đến tự do, hạnh phúc.