I. Thần trụ Trời
1. Giới thiệu
- Thần trụ trời (Hán-Nôm: 神柱𡗶) là vị thần khai thiên lập địa, sáng tạo ra thế giới trong thần thoại Việt Nam (Thần sáng thế). Thần thoại về ông giải đáp được sự tò mò, khám phá thế giới và sự sáng tạo, giải thích những điều mà loài người chưa biết.

2. Thần tích
- Thuở ấy, chưa có thế gian, chưa có muôn vật. Trời đất chỉ là một vùng hỗn độn, tối tăm. Bỗng một vị thần khổng lồ xuất hiện. Thần dùng đầu đội trời lên cao. Rồi thần đắp đất đá thành một cái cột để chống trời. Cột càng được đắp lên cao bao nhiêu thì bầu trời càng cao rộng ra bấy nhiêu. Thần hì hục đào đắp để nâng vòm trời lên mãi lên mãi...Có nét tương tự như tích Bàn Cổ Khai Thiên Lập Địa thuở Hồng Hoang mờ mịt chưa phân rõ Trời và Đất theo thần thoại Trung Quốc cổ xưa.
- Từ đó, trời đất mới phân đôi. Đất phẳng như cái mâm vuông, trời tròn như chiếc bát úp. Nơi trời đất giáp nhau gọi là chân trời. Khi trời đất đã ổn định, rạch ròi, thần phá đi cái cột, hất tung đất đá khắp nơi. Vì thế, cột trụ trời bây giờ không còn nữa, nhưng vết tích của cột vẫn còn ở núi Yên Phụ (Kim Môn, Hải Dương).[2] Còn những nơi đất đá văng đến, thì thành núi đồi, gò đống; những chỗ bị đào thì thành biển sâu hồ rộng.
- Rồi những thần khác xuất hiện nối tiếp công việc xây dựng nên cõi thế gian này. Các vị thần đó rất nhiều, như thần Sao, thần Sông, thần Núi, thần Biển...
- Dân gian đã ghi công của các vị thần này trong câu hát được lưu truyền từ đời này sang đời khác:
+) Ông đếm cát
+) Ông tát bể
+) Ông kể sao
+) Ông đào sông
+) Ông trồng cây
+) Ông xây rú
+) Ông trụ trời
- Có nơi còn kể tiếp:
+) Ông cời cua
+) Ông lùa chim
+) Ông tìm sâu
+) Ông xâu cá.

II. Ngọc Hoàng
1. Giới Thiệu
- Ngọc Hoàng Thượng đế (chữ Hán: 玉皇上帝), cũng gọi Ngọc Hoàng Đại Đế (玉皇大帝), gọi tắt là Ngọc Hoàng (玉皇) hay Ngọc Đế (玉帝) hoặc Ông Trời (Chữ Nôm: 翁𡗶) là những danh hiệu nói đến vị vua tối cao của bầu trời, là chủ của vạn vật trong quan niệm tín ngưỡng của Đạo giáo tại Trung Quốc, Việt Nam và Triều Tiên.

2. Phong Hiệu
- (玉皇上帝): tên gọi của vị vua tối cao của bầu trời, là chủ của Thiên Đình, với nhiều tôn xưng khác nhau như Hạo Thiên Thượng Đế (昊天上帝), Ngọc Hoàng Đại Đế (玉皇大帝), Ngọc Đế (玉帝), Ngọc Hoàng (玉皇), Hạo Thiên Kim Khuyết Chí Tôn Ngọc Hoàng Đại Đế (昊天金闕至尊玉皇大帝), Huyền Khung Cao Thượng Ngọc Hoàng Đại Thiên Đế (玄穹高上玉皇大天帝), Ngọc Hoàng Đại Thiên Tôn Huyền Linh Cao Thượng Đế (玉皇大天尊玄靈高上帝), hay dân gian thường gọi là Thiên Công (天公, Ông Trời).
- Dưới thời nhà Tống, vua Chân Tông (眞宗, tại vị 997-1022) cũng như Huy Tông (徽宗, tại vị 1100-1126) đều có ban Thánh hiệu cho Ngọc Hoàng Đại Đế. Vua Chân Tông ban cho Thánh hiệu là Thái Thượng Thiên Chấp Phù Ngự Lịch Hàm Chơn Thể Đạo Ngọc Hoàng Đại Thiên Đế (太上開天執符御歷含眞體道玉皇大天帝). Vua Huy Tông là Thái Thượng Thiên Chấp Phù Ngự Lịch Hàm Chơn Thể Đạo Hạo Thiên Ngọc Hoàng Thượng Đế (太上開天執符御歷含眞體道昊天玉皇上帝).
- Trong các kinh điển của Đạo giáo tôn xưng là Hạo Thiên Kim Khuyết Vô Thượng Chí Tôn Tự Nhiên Diệu Hữu Di La Chí Chơn Ngọc Hoàng Đại Đế (昊天金闕無上至尊自然妙有彌羅至眞玉皇大帝). Ngài được xem như là một vị thần linh tối cao của Đạo giáo, địa vị chỉ dưới Tam Thanh Tôn Thần (三清尊神) mà thôi. Dưới con mắt thế tục, Ngài được kính ngưỡng như vị thần tối vĩ đại, là vua trong các vị thần.
- Theo truyền thuyết dân gian, Ngọc Hoàng Thượng Đế không những thọ mạng Thiên Tử thống trị con người, mà còn cai quản cả Tam giáo Nho, Lão, Thích, cùng với chư vị thần tiên của ba đạo này, cũng như các thiên thần, địa kỳ, người, quỷ đều thuộc quyền thống quản của Ngài. Ngoài việc quản lý ba cõi Thiên, Địa, Nhân, Ngọc Hoàng Đại Đế còn trông coi về sự hưng long, suy bại, tốt xấu, phước họa của vũ trụ vạn vật. Thuộc hạ quản lý về học vụ có Văn Xương đế quân (文昌帝君); về thương vụ có Quan Thánh Đế Quân (關聖帝君); về công vụ có Công Thánh Tiên Sư (巧聖先師); về nông vụ có Thần Nông Tiên Đế (神農先帝); về việc địa phương có Đông Nhạc Đại Đế (東岳大帝), Thanh Sơn Vương (青山王), Thành Hoàng Da (城隍爺), Cảnh Chủ Công (境主公), Thổ Địa Công (土地公), Địa Cơ Chủ (地基主); về cõi âm có Phong Đô Đại Đế (酆都大帝) và Thập Điện Diêm vương (十殿閻王).
- Theo lý luận của Đạo giáo, Trời có 13 tầng, mỗi tầng có 3 vạn dặm, địa phương ngoài Trời ra được gọi là Vô Cực (無極), cõi trong Trời là Thái Cực (太極). Ngọc Hoàng Đại Đế là thần linh tối cao vô thượng trong vũ trụ, hết thảy chư thần linh đều phải vâng lệnh Ngài. Cõi Trời Thái Cực chia thành 5 cõi Trời khác nhau:         
+) Trung Thiên (中天) có Ngọc Hoàng Đại Đế an ngự, trên chưởng quản 36 cõi trời, ba ngàn thế giới, dưới trông coi 72 cõi, hết thảy sinh linh.
+) Đông Thiên (東天) có Tam quan đại đế (三官大帝), chủ quản ban phước, kéo dài tuổi thọ, giải trừ tai ách, xá tội, tiêu nạn. Nam Thiên (南天) có Văn Hành Thánh Đế (文衡聖帝), chủ quản việc ủy nhiệm chư thần linh, lên xuống, khảo sát, xem xét công tội của các thần.
+) Tây Thiên (西天) có Thích-ca Mâu-ni (釋迦牟尼), chủ quản việc tín ngưỡng, quy y của con người. Bắc Thiên (北天) có Tử Vi Đại Đế (紫微大帝), chủ quản việc ban phước, tiêu tai, ban bố tài lộc.

3. Huyền tích
a. Huyền tích chính
- Về huyền tích của Ngài, theo Cao Thượng Ngọc Hoàng Bản Hạnh Tập Kinh (高上玉皇本行集經) của Đạo giáo cho rằng vào thời xa xưa có một trú xứ tên Quang Nghiêm Diệu Lạc Quốc (光嚴妙樂國); Quốc Vương xứ này là Tịnh Đức Vương (淨德王), Hoàng Hậu là Bảo Nguyệt Quang (寶月光). Cả hai đều lớn tuổi nhưng không có con nối dõi. Bỗng một đêm nọ, bà mộng thấy Thái Thượng Lão Quân (太上老君) ẵm một đứa hài nhi đưa vào trong bào thai của Hoàng Hậu. Bà cung kính đón nhận, đến khi tỉnh dậy mới hay rằng mình đã có thai. Mang thai tròn 12 tháng, rồi đến ngày mồng 9 tháng giêng năm Bính Ngọ thì hạ sinh Thái tử. Ngay từ lúc nhỏ, Thái Tử đã thông tuệ, đến khi lớn lên phụ tá cho Quốc Vương rất đắc lực, thương dân, làm việc thiện, cứu người nghèo khổ. Sau khi vua cha băng hà, Thái Tử từ bỏ ngôi vị, vào trong Phổ Minh Hương Nham Sơn (普明香岩山) tu đạo, trải qua 3.200 kiếp, mới chứng được Kim Tiên, hiệu là Tự Nhiên Giác Hoàng. Sau đó, lại trải qua cả ức kiếp mới chứng thành Ngọc Đế, hy sinh thân mạng để cứu độ chúng sanh. Từ đó, mồng 9 tháng giêng hằng năm được xem như là ngày khánh đản của Ngọc Hoàng Đại Đế. Tại các Đạo Quán đều có thiết lễ dâng cúng, gọi là Ngọc Hoàng Hội (玉皇會) để cầu nguyện phước quả, sống lâu. Tại tỉnh Phúc Kiến của Trung Quốc cũng như Đài Loan, ngày này được gọi là ngày Bái Thiên Công (拜天公, Lạy Ông Trời); cho nên cả gia đình lớn nhỏ, già trẻ đều giữ gìn trai giới, tắm rửa sạch sẽ, dâng hương hành lễ, vái lạy, tụng kinh. Thời xưa, ở phương Bắc của Trung Quốc có tục lệ tế lễ Ngọc Hoàng, rước tượng Ngài đi cùng khắp thôn xóm. Tương truyền 25 tháng 12 là ngày Ngọc Hoàng Đại Đế hạ phàm tuần tra nhân gian, cho nên các Đạo Quán cũng như trong dân gian đều có thắp hương, tụng kinh để nghênh đón Ngài.

b) huyền tích dị bản
- Truyền thuyết dân gian của Trung Quốc kể về Ngọc Hoàng Thượng Đế là một thường dân có tên Trương Hữu Nhân. Ông được biết đến với đức tính cẩn trọng, khiêm tốn và kiên nhẫn, nên người ta thường gọi ông là Trương Bách Nhẫn. Ông luôn giúp đỡ mọi người xung quanh và tu luyện thành tiên và được gọi là Đại Quý Nhân.
- Trương Hữu Nhân có một người vợ họ Vương và họ có bảy cô con gái. Theo một truyền thuyết khác, vợ của Ngọc Hoàng được biết đến với tên Thiên Hậu và cả hai có chín người con. Ngọc Hoàng và vợ sẽ cùng nhau ở trong cung điện trên trời, được gọi tắt là điện Linh Tiêu.

4. Ngọc Hoàng Thượng Đế trong các tôn giáo
a. Nho giáo
- Hình ảnh của Ngọc Hoàng Thượng Đế có ảnh hưởng mạnh mẽ từ Nho giáo, đặc biệt là quan niệm về Thiên tử, có thể bắt đầu từ thời kỳ Chu ở Trung Quốc cổ đại. Điều này thể hiện quan điểm về một vị đế vương tối cao, cai trị toàn bộ thế giới. Giống như dưới trần có Đế Vương thống trị thì trên trời có Ngọc Hoàng. Hình ảnh này đặt Ngọc Hoàng như một giá đỡ của quyền thần cho xã hội chuyên chế, tạo điều kiện cho giai cấp thống trị.

b. Phật giáo
- Hình tượng của Ngọc Hoàng mang nhiều yếu tố của Phật Giáo, đặc biệt là trong việc tu luyện để trở thành vị thần cai quản thế gian. Theo truyền thuyết, Ngọc Hoàng được cho là đã tu hành qua 1750 kiếp, tức khoảng 12960 năm. Một số giả thuyết khác đề cập đến việc sau hàng triệu kiếp tu, Ngài trở thành Thanh Tịnh Giác Vương Như Lai, còn được biết đến là Như Lai Phật Tổ, có các vị Bồ Tát đồng hành và các La Hán bảo vệ tại một phương trước khi chính thức trở thành Ngọc Hoàng Đại Đế Đại Thiên Tôn.

c. Đạo giáo
- Trong hệ thống phân cấp thần linh của tôn giáo phương Đông, vị trí của Ngọc Hoàng đứng ở mức cao nhất, chỉ sau Tam Thanh. Trong giáo phái Đạo giáo thờ Tiên, Ngọc Hoàng được coi là vị thần tối cao. Hình tượng của Ngọc Hoàng trong Đạo giáo được xem như một biểu tượng chuẩn mực có nguồn gốc từ Đạo giáo, sau này đã được các yếu tố văn hóa, tôn giáo khác thêm vào, bổ sung và phát triển.

III. Ngọc Hoàng thượng đế tại Việt Nam
1. Vai trò
- Trong đạo Mẫu của Việt Nam, Ngọc Hoàng được gọi là Vua cha Ngọc Hoàng, là cha của Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Ngọc Hoàng được cho là ở và làm việc tại một cung điện trên trời gọi là Thiên Phủ, nơi có rất nhiều tiên nữ hầu hạ, và các thiên tướng, thiên binh canh gác.
- Truyện dân gian Việt Nam kể con cóc lên cầu Ngọc Hoàng làm mưa. Ngọc Hoàng nhận lời rằng mỗi khi cóc gọi làm mưa xuống trần gian.Câu chuyện nổi tiếng khác là "Ngọc Hoàng và người học trò nghèo" thì lại ca ngợi quyền năng và sự công bằng của Ngọc Hoàng.
- Nhà bác học Nguyễn Văn Huyên đã nhận xét: "Ông trời đối với người dân quê Việt Nam là nguồn gốc mọi sự sống và mọi lẽ công bằng. Đấy không phải là một vị thần trừu tượng và không thể hiểu. Người ta xem ông như một con người, vua của các vua. Ông có một triều đình, ông điều khiển tất cả cuộc sống trên trời và dưới đất. Ông trừng phạt kẻ xấu và ban thưởng người tốt".
- Trong các đền, phủ thuộc đạo Mẫu, tượng Ngọc Hoàng được thờ cúng như một vị thần thanh cao nhất, thường có bàn thờ riêng tại các đền thờ, phủ.

2. Đền thờ
- Ở Việt Nam, có nhiều đền thờ dành riêng để thờ cúng Ngọc Hoàng Thượng Đế như:
+) Đàn Kính Thiên Tràng An: Tọa lạc tại xã Gia Sinh, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình. Đây là nơi tổ chức lễ Tế Thiên hàng năm với sự tham gia của Ngọc Hoàng và các vị thần khác như Nam Tào, Bắc Đẩu, Phạm Thiên, Đế Thích.
+) Đàn Nam Giao: Nằm trong khu di tích cố đô Huế, nơi mà các vị vua nhà Nguyễn thường tổ chức lễ tế trời đất vào mùa xuân hàng năm. Lễ tế Nam Giao là một trong những nghi lễ quan trọng nhất dưới triều Nguyễn, thể hiện sự thống nhất và uy quyền của Hoàng đế.
Đền Đậu An: Đặt tại xã An Xá, An Viên, Tiên Lữ, Hưng Yên. Đây là nơi thờ Ngọc Hoàng Thượng Đế cùng với các vị thần khác.
+) Chùa Ngọc Hoàng: Nằm tại thôn Đại Lai, Đại Lai, Gia Bình, Bắc Ninh.
+) Nhà thờ họ Trương Việt Nam: Đặt tại thị trấn Thiên Tôn, Hoa Lư, Ninh Bình. Người ta thường gọi Ngọc Hoàng tại đây là Trương Hữu Nhân hoặc Trương Ngọc Hoàng.
+) Chùa Vân An: Tọa lạc ở huyện Bảo Lạc, Cao Bằng. Đây là nơi thờ Ngọc Hoàng cùng với Quan Thế Âm Bồ Tát, hàng năm tổ chức lễ hội Lồng Tồng vào ngày mùng 9 tháng Giêng.
Đền Ô Xuyên: Đặt tại xã Cổ Bì, huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương. Tại đây, Ngọc Hoàng Thượng Đế được thờ cúng cùng với năm vị Thành hoàng làng. Theo truyền thuyết, đây là nơi Ngọc Hoàng đã từng xuống trần để chơi và du ngoạn.

3. Ngày tiệc - lễ vật cúng
- Theo quan niệm dân gian, ngày 09 tháng 01 là ngày Thánh Đản, Ngọc Hoàng xuống dưới nhân gian cùng với Kim Đồng Ngọc Nữ, 7 vạn thiên binh thiên tướng, các thần khác như Nam Tào Bắc Đẩu, Chú Sinh Nương Nương, Phúc Lộc Thọ,... Các vị thần này sẽ đánh giá phúc lộc và tội lỗi của mọi người.
- Khi Ngọc Hoàng ra lệnh, các vị thần sẽ ban phúc trên 10 phương, 6 cõi. Để nhận được phù hộ độ trì của Ngọc Hoàng, người ta cần chuẩn bị đồ thờ tâm linh và cúng vía vào giờ Tý ngày mới bắt đầu với đầy đủ các loại lễ vật như: nhang, đèn, hoa, trà, trái cây và phẩm vật khô. Các vật phẩm này thường được sử dụng dưới dạng lục lễ, số lượng lẻ như số 3, 5, 7.
- Đối với lễ vật trà, người ta thường sử dụng trà khô và rót vào 9 chiếc chén nhỏ. Còn lễ vật phẩm thì có thể là các loại đồ khô như: khoai mì, nấm đông cô, tàu hũ, táo tàu sấy khô hoặc các loại bún, miến khô. Ngoài ra, cũng cần chuẩn bị đường, vàng mã và mía để cúng, đặc biệt là mía vỏ vàng và còn nguyên phần ngọn.

4. Bản văn
- Bản văn được sử dụng hát thờ nhân ngày đản tiệc Vua Cha Ngọc Hoàng ( mồng chín tháng giêng)
" Thần kim ngưỡng khải tấu thiên tôn
Tọa thượng dương dương nghiễm nhược tồn Nguyện thỉnh pháp âm thi huệ lực
Tùy cơ phó cảm nạp trần ngôn
Tiết xuân thiên tam dương khai thá
Mở vận lành vạn đại hưng long.
Linh Tiêu Kim Khuyết Vân Cung
Tâm hương thấu đến cửu trùng thiên thai Thuở đất trời âm dương hòa hợp
Kiến tạo nên vũ trụ càn khôn
Long ngai chín bệ kim môn
Hoàng Thiên Thượng Đế Chí Tôn cầm quyền Khắp tam thiên đại thiên thế giới
Vua Ngọc Hoàng quyền đại tối linh
Ngôi cao chính ngự thiên đình
Ngai vàng thống chế quần sinh muôn loài Hằng giá ngự đan đài tử phủ
Khúc nghê thường y vũ xướng ca
Đàn cầm thánh thót thánh tha
Tiếng dâng ngọc tửu hoàng hoa đượm mùi Vườn thượng uyển thành thơi thánh giá
Điện Linh Tiêu thong thả giáng lâm
Đào viên mở hội long vân
Bách tiên văn vũ quần thần âu ca
Cửa thiềm cung bách hoa tiên tử
Đứng đôi bên ngọc nữ cung phi
Rồng bay phượng múa nghê quỳ
Trăm hoa đua sắc tức thì tỏa hương
Nhân khánh hạ tam dương cửu nhật
Thiết đàn tràng kính ngưỡng thiên công
Thần đăng ngũ quả tiến dâng
Kính xin soi xét lỗi lầm trần gian
Ban phúc lộc nhân khang vật thịnh
Khắp bốn mùa cát khánh tường quang
Phong điều vũ thuận an khang
Mãn thiên hỷ khí xuân quang lại về
Thiên tăng tuế đề huề trường thọ
Chiếu nhân gian trăm họ giai xuân
Ơn trên bảo quốc hộ dân
Khuông phủ đệ tử thiên xuân thọ trường."