Đã vào mùa tuyển sinh của các trường đại học Anh-Mỹ và báo chí ở các nước này cũng bắt đầu đề cập đến những vấn đề muôn thuở của giáo dục đại học, năm nay nổi lên chuyện “chất lượng” hay “công bằng”.   Về mặt ngôn ngữ, có lẽ nên bắt đầu bằng cụm từ “affirmative action” như trong câu: “When elite colleges began practicing affirmative action in the late 1960s and 1970s, they gave an admissions boost to Asian-American applicants as well as blacks and Hispanics”. Dưới áp lực của các phong trào đòi bình đẳng, bỏ kỳ thị chủng tộc, các trường học, cơ quan, doanh nghiệp chủ trương ưu tiên cho người da màu trong tuyển sinh, tuyển dụng... với sự châm chước về mặt chất lượng - gọi là affirmative action. Sau một thời gian, chủ trương này lại bị phê phán là một hình thức kỳ thị khác nên bị bãi bỏ, thậm chí còn quay sang hướng ngược lại. Thế là “mèo lại hoàn mèo”, nhiều sinh viên gốc Á kiện các trường đại học Mỹ không công bằng trong tuyển sinh. Một trong những vụ kiện như thế do anh Jian Li, một người Mỹ gốc Hoa, khởi xướng đang thu hút sự chú ý của báo chí Mỹ.   Despite racking up the maximum 2400 score on the SAT and 2390 - 10 points below the ceiling - on SAT2 subject tests in physics, chemistry and calculus, Mr. Li was spurned by three Ivy League universities, Stanford University and Massachusetts Institute of Technology. Như vậy, anh chàng này học rất giỏi nhưng vẫn bị các trường từ chối (từ thường dùng là reject, báo chí dùng từ spurn cho ấn tượng hơn). Ivy League là từ để chỉ tám trường đại học nổi tiếng ở vùng Đông Bắc nước Mỹ, bao gồm các trường Brown, Columbia, Cornell,Dartmouth, Harvard, Princeton, the University of Pennsylvania, và Yale. Câu này còn thêm từ SAT cũng nên biết. Trước đây, người ta nói nó viết tắt từ Scholastic Aptitude Test rồi Scholastic Assessment Test (kỳ thi kiểm tra khả năng, năng khiếu học tập) nhưng bây giờ nơi tổ chức các kỳ thi này bảo nó là SAT chứ không viết tắt từ chữ gì cả! SAT giống như kỳ thi tuyển sinh đại học vì kết quả thi thường được các trường sử dụng để cân nhắc việc tuyển sinh; trường bình thường chỉ cần thi SAT (toán, tiếng Anh), trường “xịn” đòi thêm SAT II (nhiều môn). Điểm như anh chàng này mà bị từ chối thì cũng hơi lạ.   Jian Li chọn trường Princeton để kiện với mục đích: His complaint seeks to suspend federal financial assistance to Princeton until the university “discontinues discrimination against Asian-Americans in all forms by eliminating race preferences, legacy preferences, and athlete preferences”. Race preferences thì đã rõ, legacy preferences là chủ trương của một số trường ưu tiên cho con em cựu sinh viên, còn athlete preferences là ưu tiên cho học sinh có năng khiếu thể thao, để nhờ đó mà “vinh danh màu cờ sắc áo” của trường. Vụ kiện đang được thụ lý nhưng dù sao, hiện nay Li vẫn đang học ở một trường danh tiếng không kém - Yale.   Nhân vụ này, người ta công bố khảo sát xem thử học sinh Mỹ gốc Á có bị kỳ thị không và phát hiện: Asian applicants admitted to the University of Michigan in 2005 had a median SAT score of 1400 on the 400-1600 scale then in use. That was 50 points higher than the median score of white students who were accepted, 140 points higher than that of Hispanics and 240 points higher than that of blacks. Câu này có từ median đáng chú ý, nên phân biệt với từ mean. Có một dãy số 2, 3, 3, 3, 4, 6, 7, 8, 9, chẳng hạn thì số nằm ở giữa dãy này (số 4) gọi là median; cộng chúng lại chia bình quân (5) thì ta có từ mean; và số xuất hiện nhiều lần nhất (số 3) gọi là mode. Tranh luận giữa chất lượng với công bằng cũng thường thấy ở giáo dục đại học các nước khác. “Last week, when a German government committee anointed three institutions as elite universities - a sort of Teutonic Ivy League - Karlsruhe made the cut while Heidelberg did not”. Từ elite (đẳng cấp cao, tinh hoa) thường bị “dị ứng” đến nỗi người ta hay nói: “Elite is a dirty word”. Nay vì cạnh tranh, Đức phải thừa nhận khái niệm này, xếp hạng ba trường thuộc diện Ivy League của Đức. Ở đây thành ngữ make the cut (được chọn, được giữ lại) thường được dùng trong việc chọn vào đội tuyển thể thao.Quyết định này đã “sent spirits soaring at Karlsruhe and swooning at Heidelberg” (một trường phấn khởi một trường xịu xuống) và cũng đã “set off a national discussion about the nature of excellence, the necessity of focusing on science and technology and the wisdom of culling the great from the merely good”. Chúng ta thấy người ta vẫn tranh luận về bản chất của “chất lượng cao”, về ưu tiên cho khoa học, kỹ thuật. Ở phần cuối câu trên có từ culling, thường gặp trong mùa cúm gà vừa qua vì nó được dùng để miêu tả chuyện “tiêu hủy đàn gia cầm”; ở đây cull được dùng theo nghĩa bình thường là chọn lọc.   Kết quả của việc “Seeking quality, German universities scrap equality” là trước mắt, các trường, trước đây hoàn toàn miễn học phí, sẽ “charge tuition of 500 euros, or $630, per semester”. Mức học phí này xem ra vẫn còn quá rẻ so với các trường ở Mỹ.             Không thể chỉ dựa vào từ điển Nguyễn Vạn Phú   Một trong những khó khăn cho người học tiếng Anh ngày nay là tình trạng thiếu từ điển Anh-Việt đầy đủ, có cập nhật từ mới hay nghĩa mới. Sử dụng các cuốn từ điển được biên soạn dù công phu đến đâu nhưng đã cũ trên chục năm thì chắc chắn sẽ không tìm ra nhiều từ được sử dụng thường xuyên trên báo chí Anh-Mỹ. Xin lấy các tạp chí quen thuộc ra vào tuần trước để minh họa. Tờ Time có bài mang tựa đề: “How Abe lost his groove”. Các từ điển chỉ ghi groove là đường rãnh nòng súng, đường rãnh đĩa hát... chứ chưa bổ sung nghĩa mới của từ này là “A situation or an activity that one enjoys or to which one is especially well suited”. Vì thế nghĩa của tựa đề trên có thể hiểu thành: “Vì sao thời kỳ trăng mật của [Thủ tướng] Abe [với dân Nhật] lạichóng qua”. Ngay cả cụm từ in the groove được các từ điển giải nghĩa là trơn tru nhưng trong câu sau, hiểu như thế không chính xác: “If you want to be in the groove this summer, you’ll need a bikini”. In the groove trong câu này là in the popular fashion (hợp thời trang, đúng mốt).    Hoặc lấy câu này: “To become a player in the search world, Technorati focused on the growing blogosphere”, chắc chắn chưa có cuốn từ điển nào cập nhật nghĩa của một từ mới xuất hiện - “blog” (nhật ký trên mạng), nói gì đến cách ghép chữ blogosphere (thế giới các blog). Khi viết về chuyện đồng đô la Mỹ mất giá, tờ này viết: “American Christmas shoppers in Paris aren’t the only ones suffering from sticker shock”. Các từ điển cùng lắm cũng chỉ giải thích sticker là miếng dán, nhãn dính... nhưng sticker shock ở đây phải hiểu là cú sốc vì giá [tăng].   Nhân dịp tuần rồi có nhiều tin bài liên quan đến Việt Nam, chúng ta thử xem có câu nào không thể chỉ dựa vào từ điển Anh-Việt để hiểu cho thấu đáo không. Phát biểu nhân dịp lưỡng viện Quốc hội Mỹ thông qua quy chế PNTR với Việt Nam, Tổng thống Bush nói: “This designation will advance our trade and investment relations with Vietnam and ensure that the United States shares in the economic benefits [of Vietnam's entry to the WTO]. Nghĩa của câu này không có gì đặc biệt ngoài từ designation - ở đây là sự thừa nhận, công nhận [tình trạng quan hệ thương mại bình thường vĩnh viễn]. Chú ý trong các bản tin, người ta thường dùng cụm từ Vietnam trade measure để thay cho từ bill (dự luật). Measure có nghĩa chung hơn vì có thể là bill và cũng có thể là resolution (nghị quyết) hay một memorial (kiến nghị). Nghĩa này không tìm thấy trong các từ điển Anh-Việt. Xin nhắc lại - một dự luật được Tổng thống Mỹ ký ban hành thì mới gọi là Act (đạo luật).   Tuần qua, Liên hiệp quốc cũng tuyên bố sẽ chọn Việt Nam làm nơi thí điểm “cải cách hành chính” bản thân tổ chức này. Điều này là bởi ở Việt Nam có đến 11 tổ chức của LHQ đóng trong 10 trụ sở khác nhau. Bản tin viết về quyết định này bình luận: “The announcement follows renewed efforts globally by the U.N. to cut duplication and turf battles that waste money and resources for the poor, refugees, victims of natural disasters, food, health and environmental programs”. Turf là lãnh địa - turf battles là các cuộc đấu đá giành quyền lực, ảnh hưởng.   Cũng trong dịp này, tạp chí Far Eastern Economic Review có một bài dài về chiến lược phát triển của Việt Nam. Trong câu:The country has taken the much traveled road of allowing foreign direct investment to flow in and drive exports thì taken the much traveled road là đi theo con đường nhiều nước khác đã đi. Còn với câu “This strategy, coupled with strong government infrastructure spending has produced very good outcomes in the past 20 years of doi moi”, chính sách kích cầu đầu tư được diễn đạt thành strong government infrastructure spending (đầu tư ngân sách mạnh cho cơ sở hạ tầng). Một trong những đặc điểm trong một flight plan (chiến lược cất cánh) cho Việt Nam theo tờ tạp chí này là: Vietnam should make sure that its comparative advantages in a market economy are in specific areas that do not target mass markets in the way Chinese comparative advantage does”. Câu này ý nói Việt Nam phải phát huy lợi thế so sánh ở các lĩnh vực cụ thể (phân khúc thị trường riêng) chứ đừng nhắm đến thị trường đại chúng như kiểu Trung Quốc.   Mặc dù đưa ra những dự báo tốt cho nền kinh tế Việt Nam trong vài ba năm tới, tác giả cũng có lời cảnh báo: Of course, there is always the possibility of Vietnam being beset by hubris”. To be beset by hubris là “ngủ quên trên chiến thắng”. In this scenario Vietnam does little to try to exert itself but instead sits proudly on its current achievements and becomes a hard-to-please player in the globalized world. Trong các dự báo, người ta thường dùng từ scenario (kịch bản) để đưa ra những giả định. Cái kịch bản “tự mãn” này có thể làm nảy sinh tâm lý “nhà đầu tư cần mình, chứ mình cần gì nhà đầu tư” mà tác giả diễn đạt thành “a hard-to-please player”. Tiếng Anh và tử vi Nguyễn Vạn Phú   Thật là một ngạc nhiên thú vị khi biết Ngân hàng Thế giới (WB) vừa công bố một công trình nghiên cứu của hai nhà khoa học người Việt về... tử vi và số mệnh con người.   Trong tài liệu dài 37 trang mang tựa đề “Superstition, Family Planning, and Human Development” của hai ông, TS. Đỗ Quý Toàn (WB) và ThS. Phùng Đức Tùng (Tổng cục Thống kê), các tác giả đã nghiên cứu tác động của tâm lý mê tín của người dân Việt Nam lên chuyện sinh con và rút ra kết luận những đứa sinh vào “năm tốt” hóa ra vừa có sức khỏe tốt hơn, lại được học hành đến nơi đến chốn hơn. Xin nói ngay, đây không phải là chuyện đoán số tử vi vì hai tác giả, trong phần abstract (tóm tắt) đã nhận xét: “In a society in which superstition is widespread,children born in auspicious years are more likely to have been planned by their parents, thus benefiting from more favorable financial, psychological, or emotional conditions for better human development”. Như vậy yếu tố kế hoạch hóa gia đình (nhân đó, chọn năm tốt để sinh con) dẫn đến sự chuẩn bị tốt về điều kiện tài chính, tâm lý, tình cảm nên trẻ có cơ hội tốt hơn để phát triển cả về thể chất lẫn tinh thần.   Ở đây, chúng ta chỉ lấy công trình nghiên cứu rất công phu này để tìm hiểu xem những khái niệm chấm số tử vi thường nghe được diễn đạt như thế nào bằng tiếng Anh mà thôi.   Trước hết, “năm tốt” là auspicious years: “We find that birth cohorts in auspicious years are significantly larger than in other years” (cohort là từ trong ngành thống kê, chỉ nhóm người, quần thể, đoàn hệ). Theo các tác giả, số trẻ sinh vào năm tốt cao hơn các năm khác bình quân đến 7% - Years that are believed to bring good luck to either boys or girls have birth cohorts on average 7 percent larger than other years.   Hai khái niệm cơ bản trong tướng số là Yin và Yang (Âm - Dương): “Yang is as positive, masculine, left, high and tough as Yin is negative, feminine, right, low and soft”. Chú ý cấu trúc so sánh trong câu trên, mang nghĩa trong khi... còn... Ví dụ: Alice is as beautiful as Mary is smart. Ngoài ra còn có ngũ hành: Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ - the tension between Yin and Yang was related to the five elements: Metal, Wood, Water, Fire and Earth.   Năm Âm lịch thường có hai yếu tố: Can (Gan - a celestial prefix) và Chi (Zhi - a terrestrial appellation). There are 12 terrestrial appellations also known as zodiac animals (Rat, Ox, Tiger,...), while a celestial prefix is a combination of Yin or Yang and one of the five elements, yielding a total of 10 prefixes. Có các từ terrestrial và celestial là vì từ chính thức người ta dùng Thiên Can và Địa Chi. Đáng chú ý là tử vi của Tàu gán năm Mão là con thỏ trong khi người Việt cho nó là con mèo. Ghép 10 Thiên Can và 12 Địa Chi, chúng ta sẽ có chu kỳ 60 năm, như Giáp Tý, Ất Sửu...   Tử vi, tướng số là xem giới tính của trẻ có hợp với năm sinh không, dựa vào nhiều yếu tố. For example, a year characterized by Yin is on average more compatible with girls than with boys, while the reverse holds for Yang years. Compatible ở đây là hợp, còn hold for ở đây là trong trường hợp. Thực tế thì phức tạp hơn nhiều, như các tác giả nhận xét: A complete astral theme would also look at parents dates and times of birth andtheir compatibility with their childs to refine the horoscope. A complete astral theme ở đây là chấm số tử vi đầy đủ.    Trong nghiên cứu này, có những từ tiếng Anh không liên quan đến tướng số nhưng cũng đáng chú ý. Các tác giả dùng từ marginal child - defined as the child who would be born in the absence of an abortion ban - tức là đứa con “vỡ kế hoạch” để đối chiếu với đứa con “nằm trong kế hoạch” - planned child và đặt câu hỏi: Are “wanted” and “unwanted” children treated equally by their parents? Câu hỏi này cũng chính là đề tài của công trình nghiên cứu.   Phương Tây cũng có horoscope, nhưng dựa vào vị trí của mặt trời (sun sign astrology) nên ta thường nghe hỏi: “Hey, what’s your sign?”. Một người nói: “I’m a Leo” có nghĩa anh ta sinh trong khoảng thời gian từ 24-7 đến 23-8. Hàng ngày, có hàng ngàn tờ báo hay website chuyên đoán số tử vi loại này và những tờ nào “dí dỏm” đoán theo kiểu hài hước tự đặt tên mục này là humorscope. Ví dụ: Capricorn (December 22 - January 20): You will accidentally step on someone's foot, and they will say “Ow!.” That's when I usually say “No pain, no gain”.    Thật ra, ở những tờ báo lớn, những website có uy tín như Yahoo! các mục tử vi đoán số này do những chuyên gia tâm lý đảm trách. Họ viết sao cho ai đọc vô cũng thấy đúng cho mình. Một cây bút kỳ cựu mục này từng viết: “People are looking at the horoscope like they would a weather report or a stock report. What's up today? Basically is it a good day or a bad day? If it's a bad day, what do I need to know to get around it?”. Thỏa mãn được tâm lý tò mò này phải nói là đại giỏi.  Quen mà lạTheo dõi các bản tin thời sự bằng tiếng Anh, đôi lúc chúng ta gặp những từ hay cụm từ, đọc trong văn cảnh thì hiểu nhưng giải thích hay diễn đạt cho gọn và chính xác bằng tiếng Việt thì khó. Lấy một ví dụ đơn giản nhất: Với câu “the $4 generic drug prescription has arrived at Target stores nationwide”, chúng ta có thể hiểu generic drug là dược phẩm có cùng công thức với thuốc có bản quyền (biệt dược), được sản xuất và bán với giá rẻ sau khi bản quyền biệt dược ấy đã hết hạn. Nhưng dịch bằng “thuốc nhái” thì không chính xác; “thuốc gốc” - không ai hiểu; “thuốc không nhãn hiệu” - lại càng dễ gây hiểu nhầm. Hiện đã xuất hiện một số từ có thể chấp nhận được như “thuốc thế phẩm”, “thuốc phiên bản”.   Tờ New York Times vừa có một bài hay về chính sách đối ngoại của Mỹ và Trung Quốc mang tựa đề: China vs. U.S.: Democracy Confronts Harmony. Stay Tuned. Cụm từ stay tuned thường được dùng trong các chương trình phát thanh, đại khái muốn nói còn nhiều cái hay nữa xin mời quý vị thính giả giữ nguyên tần số này, đừng chuyển sang đài khác. Ở đây ý của tựa đề muốn nói sự đối chọi giữa chính sách “dân chủ” của Mỹ và “hài hòa” của Trung Quốc sẽ còn nhiều chuyển biến và tác động trong thời gian tới, nên theo dõi. Việc diễn đạt cụm từ stay tuned này sang tiếng Việt cho ngắn gọn là điều khó.   Tuần này hãy thử lấy một bài trên tờ Wall Street Journal để phân tích cái quen mà lạ này - một yếu tố gây khó cho những người học tiếng Anh ở nước ta vì đã quen lối văn của sách giáo khoa. Bài báo “Textile Fiasco” bắt đầu bằng cách nhắc lại chuyện PNTR với Việt Nam chưa được Hạ viện Mỹ thông qua để tô đậm thêm: “But this failure is an even bigger fiasco than it appears because of the White House’s pandering to the U.S. textile industry”. Pander là cố thỏa mãn, chiều theo một ai đó; ở đây tác giả chuẩn bị trước cho người đọc thấy cách Nhà Trắng chiều chuộng ngành dệt của Mỹ. Trong câu tiếp theo - It’s a case study in how protectionists never stay bought - chú ý cách dùng cụm từ stay bought. Bought ở đây là bị mua chuộc, đã dàn xếp có qua có lại, stay bought là đã thỏa mãn nên bây giờ ngồi yên, không phản đối nữa. Nhưng qua vụ PNTR vừa rồi, rõ ràng những người vận động hành lang cho xu hướng bảo hộ không chịu ngồi yên nên mới có câu “how protectionists never stay bought”.   Nguyên do là trước đó, Chính phủ Mỹ đã nhượng bộ ngành dệt nội địa, cụ thể, “it agreed to allow quotas to be reimposed if there are import surges in Vietnam textiles to the U.S. once the deal is implemented”. Reimpose là tái áp đặt [hạn ngạch] vàimport surges là có sự gia tăng đột biến trong lượng hàng nhập khẩu. Thấy thế chưa đủ, Nhà Trắng còn đồng ý “self-initiate anti-dumping investigations” against Vietnamese apparel under certain circumstances. Trong các vụ kiện bán phá giá, thông thường các nhà sản xuất đứng ra khởi kiện, động từ thường dùng là initiate an action, nhưng trong trường hợp này, Chính phủ Mỹ sẽ là người khởi xướng các vụ điều tra chống bán phá giá đối với hàng may mặc từ Việt Nam trong một số trường hợp, nên mới có cụm từ self-initiate. Cả hai từ “initiate” và “action” trông quen thuộc nhưng ở đây dùng theo nghĩa khác nên thành lạ.   Tờ Wall Street Journal phán: The government declared that it will serve as the textile lobby’s protectionist front man. Từ một tiếng lóng trong âm nhạc, chỉ người ca sĩ chính của một ban nhạc, front man nay mang nghĩa “kẻ đưa đầu chịu báng”, người đại diện theo nghĩa xấu. Tờ báo phê phán ai đời nhà nước đi làm thay doanh nghiệp chuyện kỳ lạ thế và còn bổ sung: More amazing still, the U.S. textile industry doesn't compete with apparel that American retailers import from Vietnam. Chú ý: chúng ta thường dùng từ garment (đếm được) để chỉ quần áo nhưng từ này thường đi kèm với từ khác chứ ít khi đi một mình (ví dụ: a garment factory); ở đây họ dùng từ chung hơn là apparel (không đếm được). Đúng là một bên ngành dệt một bên ngành may, cớ gì lại sợ cạnh tranh nhau. Bài báo so sánh: It would be as if the U.S. agreed to protect U.S. car makers against a surge in foreign automobile tires. Bảo hộ như thế tạo ra một tiền lệ nguy hiểm và trái với quy định của WTO.   Nguyên nhân do đâu? Theo bài báo, What’s going on is that the U.S. textile industry is trying to protect its interests not in the U.S. but in Central America. Hóa ra khách hàng của ngành dệt ở Mỹ là các nhà sản xuất quần áo ở Trung Mỹ, nếu họ không cạnh tranh nổi với hàng nhập từ Việt Nam thì ngành dệt làm sao bán sản phẩm cho họ. Thật ra, hàng may mặc từ Việt Nam cũng mua vải dệt của Mỹ đấy chứ.   Một từ được nhắc đến trong bài này và trong hàng loạt các bài báo gần đây là từ “lame-duck”. Một ông tổng thống đã thất cử nhưng vẫn điều hành chính phủ trong lúc chờ ông tổng thống mới lên nhậm chức gọi là “a lame-duck President”. Một quốc hội có nhiều nghị sĩ sẽ phải ra đi nhường chỗ cho những nghị sĩ mới đắc cử sẽ bắt đầu từ nhiệm kỳ mới sắp tới gọi là “lame-duck Congress”. Nghĩa bóng là vậy nhưng gọi là vịt què theo nghĩa đen e rằng chưa chính xác lắm.Viết tắt Dạo này không biết sao thiên hạ thích viết tắt mà không thèm chú thích ở lần xuất hiện đầu tiên. Có lẽ do người viết nghĩ ai cũng đã biết như họ. Chẳng hạn, tuần rồi có nhiều người hỏi từ CPC xuất hiện nhiều lần trong bản cam kết dịch vụ của Việt Nam với WTO là gì mà trong bản tiếng Việt vẫn để nguyên, ví dụ “Dịch vụ kiến trúc (CPC 8671)”. Đây là từ viết tắt cụm từ Central Product Classification - là hệ thống phân loại các ngành (sector) và phân ngành (sub-sector) dịch vụ của Liên hiệp quốc mà WTO cũng như các nước sử dụng, tên chính thức là Bảng phân loại sản phẩm trung tâm. Tương tự có từ HS (Harmonized Commodity Description and Coding System) dùng để xác định mã phân loại hàng hóa trong biểu thuế xuất nhập khẩu.   Đấy là những từ chuyên ngành đã đành; văn báo chí cũng dùng nhiều từ viết tắt. Ví dụ, khi kể chuyện diễn viên điện ảnh Mel Gibson mấy tháng trước bị cảnh sát giao thông phạt, nhiều báo dùng tít: “Mel Gibson arrested on DUI suspicion”. DUI viết tắt của “Driving Under the Influence” là từ chính thức để chỉ tình trạng lái xe khi có hơi men hay sử dụng ma túy hay bất kỳ thuốc men gì có ảnh hưởng đến khả năng lái xe. Còn trong các bài phóng sự về cuộc chiến ở Iraq, bảo đảm thế nào cũng bắt gặp từ IED - như câu: “The convoy was hit by an IED”. Đây là từ viết tắt của Improvised Explosive Device (vật phát nổ tự chế, bom tự tạo), nếu đặt trên xe thì được gọi là VBIED (vehicle-borne IED).   Các bài thời sự kinh doanh lại càng thích dùng từ viết tắt - nhiều lúc mới được sáng chế. Ví dụ Q smart phone là dòng điện thoại di động có bàn phím theo kiểu qwerty, tức là đủ các mẫu tự chứ không chỉ các phím số. Hay trong câu: “Fund manager prices IPO at 300p a share for London listing” thì IPO là Initial Public Offering (lần bán cổ phiếu đầu tiên ra bên ngoài) và p ở đây là pence.Để tập trung, chúng ta nên đọc một số báo cáo của các quỹ đầu tư nước ngoài về các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam, xem các từ viết tắt của họ có nghĩa gì vì biết đâu chúng giúp chúng ta mua được cổ phiếu giá tốt. Từ thường gặp nhất là EPS (earnings per share) - tức là lợi tức trên mỗi cổ phiếu. For example, a corporation that earned $10 million last year and has 10 million shares outstanding would report earnings per share of $1. Chú ý, đôi bản báo cáo còn ghi thêm EPS fully diluted - đây là tình huống khi công ty chuyển hết mọi loại trái phiếu chuyển đổi, cổ phiếu ưu đãi... thành cổ phiếu thường để tính, lúc đó EPS sẽ giảm.   Từ thứ nhì là P/E ratio (price-earnings ratio - hệ số giá-lợi tức), ví dụ “a stock selling for $25 a share and earning $5 a share is said to be selling at a P/E ratio of 5”. Mấy công ty được nhà đầu tư tranh mua vì kỳ vọng về “một tương lai tươi sáng” thường có hệ số này cao ngất ngưởng, còn các công ty đã ổn định như sản xuất điện chẳng hạn thì hệ số này thấp. Một từ khác là DPS - dividend per share - cổ tức trên mỗi cổ phiếu.   Để phân tích dài hạn, các báo cáo này thường cung cấp các con số dưới dạng tỷ lệ phần trăm mà thỉnh thoảng các báo trong nước đã bắt đầu thấy có dùng. Chúng gồm ROA (Return on Assets - suất sinh lợi trên tài sản); ROE (Return on Equity - suất sinh lợi trên vốn). Hai cái này khác nhau vì trên bảng cân đối kế toán, chúng ta thường thấy hai cột luôn có giá trị bằng nhau - bên trái là assets (tài sản), bên phải là liabilities + equity (nợ + vốn), cho nên vốn chỉ là một phần của tài sản. Ở bảng báo cáo kết quả kinh doanh, ta lại thường thấy các từ viết tắt khác như EBIT (earnings before interest and tax - lợi tức trước khi trả lãi vay và thuế), hay thậm chí dùng luôn cụm từ dài ngoằng earnings before interest, taxes, depreciation and amortization - EBITDA! Có lẽ, đọc xong câu sau với hàng loạt từ viết tắt như thế, ít ai dám nhảy vào lĩnh vực chứng khoán nữa: “We are looking at standard metrics like ROE, PBV, P/E, CAR and NPL before making any purchasing decisions into local banks”. Ngoài những từ đã giới thiệu, câu trên còn có PBV là price-book value (tức lấy giá cổ phiếu chia cho giá trị trên sổ sách của công ty); CAR là capital-assets ratio (tỷ lệ an toàn vốn, tức lấy vốn tự có chia cho tổng tài sản); NPL là non-performing loans (nợ khó đòi).   Cuối cùng, xin giới thiệu một cách giải thích theo kiểu “trà dư tửu hậu” từ APEC mà ông Thomas Vallely, Giám đốc Chương trình Việt Nam tại trường John F. Kennedy thuộc Đại học Harvard, khi trả lời phỏng vấn của Vietnamnet có nhắc đến - “A Perfect Excuse to Chat”. Nghĩ lại cũng đúng, diễn đàn APEC lànơi các nhà lãnh đạo trao đổi thoải mái về nhiều vấn đề cả đa phương lẫn song phương, không có giá trị ràng buộc.