ĐỆ NHẤT TRÍ TUỆ
THỐNG LĨNH TĂNG ĐOÀN
(Xin tránh chạm tay vào hình Tôn Giả)

I. XUẤT THÂN - CHỨNG ĐẠO

Tôn giả sinh trưởng trong một gia đình Bà la môn giàu có nhất thôn trang Nalaka, thuộc làng Upatissa, cách kinh thành Vương Xá (Rajagaha) của nước Ma Kiệt Đà (Magadha) khoảng ba dặm đường. Ngài có sáu anh chị em, đặc biệt sau này tất cả đều theo Đức Phật xuất gia và trở thành những vị A La Hán kỳ tuyệt.
Ngay từ thời thơ ấu, Tôn giả Xá Lợi Phất có một người bạn thân là Ngài Mục Kiền Liên (Maha Moggallana). Cả hai đều thông minh xuất chúng, tài đức vẹn toàn khiến xa gần mọi người đều kính nể. Theo sau Ngài Xá Lợi Phất và Ngài Mục Kiền Liên luôn có hàng trăm thanh niên Bà la môn xin theo làm môn đệ. Thấy rõ cuộc đời này hư ảo, tạm bợ, đôi bạn ấp ủ trong lòng khát khao tìm cầu chân lý giải thoát. Họ đã xuất gia xin làm đệ tử của Đạo sĩ Sanjaya, thế nhưng vị đạo sĩ đã không đủ giới đức và trí tuệ để làm thầy của hai thanh niên ưu tú này. Vì vậy, họ lại tiếp tục hành trình kiếm tìm ánh sáng đạo mầu.

Buổi sáng hôm đó, Ngài Xá Lợi Phất đang bộ hành giữa kinh thành Vương Xá nhộn nhịp. Dòng người ngược xuôi tấp nập, ồn ã nhưng trong lòng người thanh niên ấy tràn đầy suy tư. Chợt Ngài thấy từ phía xa thấp thoáng dáng hình của một vị Sa môn đang ôm bình bát đĩnh đạc bước đi. Vị Sa môn quấn tấm y nâu sòng giản dị nhưng toàn thân Ngài như tỏa hào quang dịu mát, vừa uy nghi mà vừa khoan thai thoát tục. Mỗi một cử chỉ, một cái nhấc tay, một bước đi, một cái nhìn của Ngài đều toát lên niềm an lạc không vẩn gợn.

Ngài Xá Lợi Phất như bị cuốn hút cả thân tâm, cứ lặng lẽ bước theo sau vị ấy một cách vô thức. Cho đến một khoảng vắng phía ngoài thành, Ngài mới quỳ xuống chắp tay :

Thưa Tôn giả, con là Xá Lợi Phất sống tại làng Upatissa ở gần đây. Con trông thấy Tôn giả mà lòng rộn lên niềm quý kính không tả được. Dung nghi của Tôn giả sáng rỡ mà thanh tịnh. Tôn giả là đệ tử của ai, đang thực hành giáo Pháp nào? Xin Ngài hãy chỉ bảo để con được tỏ lòng ạ.

Lúc đó, vị Tôn giả giới thiệu Ngài là Thuyết Thị (Assaji), đệ tử của Đức Phật Thích Ca Mâu Ni. Rồi Ngài tuyên kệ:

Các Pháp do duyên sinh
Rồi cũng do duyên diệt
Thầy ta Đại Sa Môn
Đã tuyên thuyết như thế

Câu kệ vừa được đọc xong thì Ngài Xá Lợi Phất bừng ngộ, thốt lên rằng: "Tuyệt vời thay đạo lý! Con đã thấy Pháp, tâm con đã ngộ Pháp!". Giờ phút ấy, Ngài Xá Lợi Phất đã chính thức bước vào dòng Thánh, chứng đắc quả Dự Lưu, niềm xúc động dâng lên chiếm trọn tâm hồn. Ngài cúi lạy Tôn giả rồi chắp tay hướng về phía bầu trời đảnh lễ Thế Tôn hồi lâu.

Ngay trong buổi sáng hôm ấy, Ngài Xá Lợi Phất quay về tìm gặp người bạn thân Mục Kiền Liên. Khi Ngài vừa nhắc lại bài kệ trên thì gương mặt Ngài Mục Kiền Liên cũng ngập tràn ánh sáng, họ reo lên vui mừng. Hai người cùng đến chào và giã từ Đạo sư
Sanjaya rồi ngay lập tức đến tinh xá Trúc Lâm (Veluvana) kím tìm Bậc Giác Ngộ. Hàng trăm thanh niên môn đệ cũng theo bước các Ngài.

Tinh xá Trúc Lâm nằm giữa một khu rừng tre xanh mát, nơi con người sống hòa hợp với thiên nhiên. Đoàn người đi theo lối mòn tiến vào, một khoảng sân rộng hiện ra, các vị Tỳ kheo và cư sĩ ngồi trang nghiêm kín cả những góc xa. Đức Phật đang ngồi phía cuối sân. Khi thấy Ngài Xá Lợi Phất và Ngài Mục Kiền Liên, Người liền dừng lại ngợi khen: "Kia là Xá Lợi Phất và Mục Kiền Liên, thật là một đôi bạn phước duyên hoàn hảo! Hãy đến đây với Như Lai!".

Tất cả mọi người đều quay lại nhìn, lòng đầy ngưỡng mộ. Hai vị như chạy đến trước Thế Tôn. Vừa đảnh lễ xong ba lễ, lập tức hai vị ở trong dáng hình của một vị Tỳ kheo với tấm y nâu sòng và tóc đã được phủi sạch. Các thanh niên khác trong đoàn cũng lần lượt được xuất gia.

Sau khi nhận được sự hướng dẫn về các đề mục thiền quán, cả hai vị đều tinh tấn thiền tọa đêm ngày. Chỉ một tuần sau, Tôn giả Mục Kiền Liên chứng đắc Tứ quả A La Hán. Và cũng chỉ hai tuần sau đó, Tôn giả Xá Lợi Phất cũng chứng ngộ Thánh quả giải thoát tuyệt đối, chấm dứt sinh tử luân hồi. Trước tất cả đại chúng, Thế Tôn tuyên bố giao cho hai vị trọng trách Thống lĩnh Tăng đoàn.

TÔN GIẢ XÁ LỢI PHẤT ( SARIPUTTA)

II. THỐNG LĨNH TĂNG ĐOÀN

Không một đoàn thể nào trên thế gian có thể sánh được với Tăng đoàn của Đức Phật. Ngay khi bình minh chánh Pháp vừa ló rạng, Tăng đoàn đã trở thành quê hương, là mái nhà quy tụ của những Thánh nhân sáng ngời đức hạnh. Nếu như Đức Phật là vầng dương tỏa nắng, thì Tăng đoàn chính là mảnh đất ươm gieo cho hạt giống giác ngộ nảy mầm. Bởi vậy mà trọng trách Thống lĩnh Tăng đoàn thật thiêng liêng và cao cả. Sự ổn định, phát triển của Tăng đoàn chính là tương lai của Phật đạo. Tôn giả Xá Lợi Phất đã chu toàn nhiệm vụ ấy không một điều khiếm khuyết.

Sau khi đón nhận trọng trách từ Thế Tôn, chiều hôm ấy Tôn giả Xá Lợi Phất và Tôn giả Mục Kiền Liên thả bước dạo quanh một vòng để quan sát. Tinh xá Trúc Lâm đẹp quá, từng căn chòi nhỏ lợp mái rạ nằm đan xen dưới bóng những hàng tre, nắng chiều vàng nhạt, hắt lên dòng sông với những gợn sóng lăn tăn lấp lánh. Thế nhưng trong tương lai, tinh xá sẽ phải đủ quy mô để rộng lòng đón tiếp hàng ngàn thiện nam tín nữ từ khắp mọi miền, cuộc sống sinh hoạt cũng cần thuận tiện hơn để chư Tăng có thể dồn sức cho công phu tu tập. Hai Ngài tiếp tục bước nhẹ nhàng trên các lối đi, mặt đất mềm và mịn nhưng sẽ trở nên lầy lội khi những cơn mưa mùa hạ tìm đến. Ngài Xá Lợi Phất từ tốn bảo:

Thưa hiền huynh, có lẽ chúng ta cần phải sắp xếp lại khá nhiều ạ.

Dạ, hiền huynh cứ đưa ra ý tưởng, tôi sẽ phụ một tay.

Rồi hai Ngài bay lên đứng giữa không trung, Tôn giả Mục Kiền Liên phất cánh tay phải, một lớp đá nhỏ ngay lập tức bay đến lát thành những con đường cao ráo sạch sẽ. Còn Tôn giả Xá Lợi Phất cũng như trở thành một kiến trúc sư tài hoa, cẩn thận thiết kế những bố cục, vị trí, khối hình một cách khéo léo. Ngài đặt mình vào từng nhu cầu thiết thực của mọi người để sắp xếp cho chu đáo cụ thể, rồi lại ngắm nhìn toàn cảnh như đang vẽ lên một tuyệt tác nghệ thuật vào trong lòng thiên nhiên. Những chiếc bàn đá nằm rải rác cạnh các rặng tre để buổi chiều các vị Tỳ kheo có thể ngồi đàm đạo giáo lý. Giảng đường được nới rộng gấp ba lần, phía trên có một tòa ngồi bằng ngọc thạch với mái che. Các căn nhà lá thiền tọa nằm khiêm cung dưới những tàng cây thoáng mát và yên tĩnh. Khu tắm giặt ẩn mình kín đáo bên hồ nước trong xanh, những khóm cỏ hoa xen kẽ điểm xuyết giữa những khoảnh sân, những lối đi kinh hành, những mái hiên nhà xinh xắn. Riêng hương thất của Thế Tôn nằm vừa vặn trên một nền đất cao rộng cạnh một dòng suối nhỏ hát reo, ban ngày thì có khóm tre tỏa bóng, đêm xuống có thể bên ô cửa đón ánh trăng lên. Hôm đó khi chư Tăng trở về, tinh xá Trúc Lâm đã khoác lên mình một diện mạo hoàn toàn mới, vừa khang trang đầy đủ nhưng vẫn toát lên vẻ đẹp đầy giản dị thanh lương.

Sau này, chính Tôn giả Xá Lợi Phất đã đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng tinh xá Kỳ Viên (Jetavana). Tinh xá nằm trên một khu đất rộng, ven trục đường chính dẫn đến kinh thành Xá Vệ (Savatthi) của vương quốc Kosala. Đó là một nơi vô cùng phồn vinh và thịnh vượng, tập trung nhộn nhịp những hoạt động giao thương, kinh tế, văn hóa, triết học, tôn giáo... của lục địa Ấn Độ xưa. Bằng trí tuệ phi thường, Tôn giả Xá Lợi Phất đã thấy trước tương lai phát triển của Phật Pháp tại nơi đây. Vì vậy, Ngài chỉ huy xây dựng tinh xá mang quy mô và tầm vóc bậc nhất thời bấy giờ. Tinh xá bao gồm nhiều khu lớn nhỏ, được phân chia và bố trí hợp lý. Trong đó có đầy đủ các khu giảng đường, nhà hội (nơi hội họp Tăng sự, giáo giới chư Tăng), nhà ăn, nhà khách, bệnh xá, nhà kho, khu vực giếng nước, nhà tắm, nhà vệ sinh... tất cả đều tươm tất, gọn gàng. Thời điểm bắt đầu khởi công, Ni đoàn chưa được thành lập. Tuy nhiên, tinh xá đã được quy hoạch để chuẩn bị mở rộng xây dựng thêm khu riêng biệt cho các Tỳ kheo Ni. Kiến trúc được thiết kế theo tiêu chuẩn và kỹ thuật tiến bộ với những mái vòm nóc nhọn, những hoa văn trang nhã, những căn phòng vững chãi và sạch sẽ bằng chất liệu mây gỗ và gạch đất nung. Tinh xá dù vô cùng tiện nghi nhưng vẫn rất hài hòa với thiên nhiên. Bên trong rải rác các hồ nước, những dòng suối, các thảm cỏ hoa và đặc biệt được phủ rợp dưới bóng mát của những tàng cây rộng lớn.

Thực tế chứng minh, tinh xá Kỳ Viên đã trở thành trung tâm tu học và hoằng Pháp lớn nhất của Tăng đoàn. Đức Thế Tôn về tinh xá an cư trong 19 mùa kiết hạ. Và cũng tại đây, Người đã thuyết giảng 844 bài kinh, chiếm số lượng lớn trong tam tạng kinh điển.

Tôn giả Xá Lợi Phất đã thổi hồn vào trong nề nếp sinh hoạt của Tăng đoàn. Mỗi buổi ban mai khi sương đã tan dần trên cành lá, các vị Tỳ kheo cũng kết thúc thời tĩnh tọa đầu tiên và bắt đầu chia nhau những công việc lao tác. Có rất nhiều việc: bàn ghế cần được sắp xếp lại ngay ngắn, lá đã rơi đầy trên sân sau một đêm mưa gió, mấy vị đang ốm vẫn chưa khỏe hẳn cần được chăm sóc... Hôm nay Thế Tôn có buổi giảng, những đoàn thiện tín sẽ tìm về đông đảo lấp kín khu giảng đường và đầy trên cả các lối đi, phải có huynh đệ hướng dẫn chăm lo cho họ... Dù vậy, nhờ các việc được phân công khéo léo nên không vị nào bị quá vất vả, vừa có thể giữ sức cho các thời công phu chiều vừa có thể nhẹ nhàng giữ chánh niệm khi lao tác. Bước chân vào tinh xá là hòa mình vào một thế giới nội tâm đầy bình yên và tĩnh lặng. Các vị luôn ân cần hồn hậu, mọi việc được cẩn thận chu toàn mà chẳng ai thấy mình phải gắng sức, người quét lá cũng thấy an nhiên, người bước đi thì đầy thong dong đĩnh đạc. Cứ như thế nề nếp của Tăng đoàn diễn ra đều đặn, nhịp nhàng như hơi thở của thiền.

Khi cuộc sống của Tăng chúng đã ổn định và được tự giác duy trì, thì Tôn giả Xá Lợi Phất lại khéo giấu mình vào những hi sinh thầm lặng, trong sự tận tụy không ngơi nghỉ. Tâm hồn của Ngài luôn đặt vào cả đại chúng. Với tài y lý, Ngài trực tiếp đảm nhận việc thuốc thang chữa bệnh. Trong những mái am nhỏ, dưới bóng của những rặng tre, bên cạnh dòng suối reo, thi thoảng mọi người lại bắt gặp bóng dáng của vị Thượng Thủ đang chăm sóc cho các Tỳ kheo bị ốm. Trong những buổi du hành, Ngài thường không dẫn đầu chư Tăng hoặc ngay sau Thế Tôn mà lại hay ở cuối hàng. hướng mắt dõi theo từng bước chân của chư Tăng đề có thể giúp đỡ các vị khi cần. Do vậy trong một lần Ngài về nơi tạm trú rất trễ và không còn chỗ nằm. Ngài mỉm cười an vui dành tặng nơi nghỉ ngơi tốt nhất cho huynh đệ, phần bản thân mình thì lặng lẽ giăng lều giữa những tán cây, tọa thiền suốt đêm, làm bạn với sao trời và tiếng côn trùng trên đất.

Uy đức của một vị Thượng Thủ đầy trí tuệ, bản lĩnh đã khiến chư Tăng nể phục. Bên cạnh đó, tấm lòng luôn bảo bọc thương yêu đã đưa Ngài trở thành hình ảnh một người anh cả mẫu mực trong Tăng đoàn. Nhờ vậy Ngài đoàn kết Tăng đoàn một cách hiền hòa tự nhiên. Mỗi lời chỉ bảo, hướng dẫn, khuyến tấn đều được chư Tăng lắng nghe và vâng lời trong niềm quý kính.
Lần đó, Đề Bà Đạt Đa (Devadatta) ly khai khỏi Tăng chúng, lôi kéo hơn năm trăm vị Tỳ kheo trẻ tin theo. Hai Ngài Xá Lợi Phất và Ngài Mục Kiền Liên phải đích thân tới khuyên nhủ. Các Ngài chỉ ân cần bảo ban, không kết tội cũng chẳng trách cứ. Ngài Xá Lợi Phất giảng thêm cho mọi người nghe bài Pháp về Tứ Diệu Đế. Trong đó Ngài khéo léo khơi gợi về sự cao cả của Thế Tôn, về tình gắn bó thiêng liêng giữa chư Tăng rồi lại kiên nhẫn giải thích rõ những điểm đã gây hiểu lầm. Ngài vừa nói mà như vừa thương yêu, bao dung, tha thứ. Với tấm lòng của một người huynh trưởng, Ngài lay động tâm tư cả đại chúng. Các vị Tỳ kheo đều chăm chú lắng nghe, lòng dâng tràn xúc động. Khi thời Pháp kết thúc, Tôn giả nhẹ nhàng lên tiếng:

Bây giờ, những vị nào là đệ tử của Đức Thế Tôn, xin hãy theo tôi trở về.

Cuối cùng, chẳng ai bảo ai, các vị lặng lẽ bước vào hàng theo chân Tôn giả Xá Lợi Phất và Tôn giả Mục Kiền Liên về lại tinh xá. Tăng chúng vẫn luôn mở rộng vòng tay chào đón các vị trở về.

III. VỊ TƯỚNG QUÂN CHÁNH PHÁP

Bắt đầu từ đêm thành đạo nhiệm màu nơi cội cây Bồ Đề, con đường cao thượng của chư Phật, trước đây bị che lấp bởi lớp bụi thời gian dày đặc, đã được Đức Thế Tôn khám phá, hồi sinh và tuyên giảng lại cho nhân thiên. Bởi vậy, Người được tôn xưng là "Đấng Pháp Vương Vô Thượng" trong tam giới.

Hơn 45 năm Đức Thế Tôn hóa độ khắp thế gian, Tôn giả Xá Lợi Phất luôn là cánh tay trợ giúp đắc lực nhất. Thế Tôn xác quyết rằng: "Xá Lợi Phất có thể chuyển bánh xe Pháp mà Như Lai đã chuyển vận một cách chân chính". Bởi vậy, trong vương quốc của đạo mầu, Thế Tôn đã tuyên dương Ngài là bậc "Tướng Quân Chánh Pháp".

Mỗi khi Đức Thế Tôn giảng một bài Kinh, Tôn giả Xá Lợi Phất sẽ là người hệ thống hóa, đúc kết những tinh hoa rồi giải thích lại chi tiết, cụ thể cho những vị Tỳ kheo hoặc cư sĩ còn chưa hiểu. Ngài cũng thường xuyên khéo léo nhắc nhở, khuyến tấn huynh đệ mình tiến tu.

Lúc hướng dẫn huynh đệ như thế, Ngài vô cùng nhu nhuyễn, nhẫn nại, uyển chuyển và kiên trì như suối nguồn ngọt mát. Khi các vị còn chỗ chưa thâm hiểu, Tôn giả chẳng ngần ngại giảng giải, bảo ban, có khi lặp đi lặp lại cả trăm lần. Mỗi lần Ngài lại mở ra một khía cạnh khác nhau, lấy những hình ảnh phong phú làm ví dụ: một chiếc lá úa sắp lìa cành, tiếng sóng hải triều đập vào vách đá, một dấu chân voi trong đêm còn in đậm trên nền đất, những mái nhà lợp đơn sợ bên triền núi... Tất cả đều sẽ khiến tâm của thính giả tràn ngập niềm hứng khởi để tiếp tục thăng hoa trên đại lộ giải thoát. Số người được Tôn giả trợ duyên, hóa độ để đạt được những Thánh quả tâm linh nhiều vô số, có thể kể đến như Tôn giả A Nậu Lâu Đà (Anuruddha), đại tín chủ Cấp Cô Độc (Anathapindika), Trưởng lão Bhaddiya...

Đức Phật có lần tán thán Tôn giả Xá Lợi Phất là "một người mẹ hiền đem đến sinh mạng cho đứa con". Ngài dẫn dắt chúng sinh đến Thánh quả Dự Lưu và tiếp tục khai thị, tuyên thuyết, hiển lộ một cách rộng rãi, bao la chân lý Tứ Diệu Đế. Bởi vậy mà không ít lần Đức Phật đã đưa Tôn giả lên thuyết Pháp thay Người. Đôi khi là do Người có duyên sự khác, nhưng có lúc Đức Bổn Sư cũng muốn ở bên chứng minh và trìu mến lắng nghe người đệ tử xuất sắc của mình dâng tặng nguồn đạo lý cho đại chúng. Cứ thế, những cơn mưa Pháp tỏa bay trong tình đạo thiêng liêng, thẩm mát lòng người giữa cuộc đời nắng hạn.

Trí tuệ của Tôn giả Xá Lợi Phất vô cùng toàn diện và phi thường. Nhiều lần, Đức Thế Tôn đã tán thán Ngài như một tấm gương chói ngời để đại chúng dâng lên niềm kính ngưỡng:

"Trong các vị đệ tử của Như Lai có đại trí tuệ, tối thắng là Xá Lợi Phất".

"Này các Tỳ Kheo, Xá Lợi Phất là người con chánh tông của Như Lai, sinh ra từ miệng, sinh ra từ Pháp, do Pháp hóa thành. Là người xứng đáng thừa tự chánh Pháp, không thừa tự những pháp thế gian".