Mỗi lần về quê cũ, nghe tụi nhỏ nhắc tới hai tiếng "bần chua", lòng tôi lại cảm thấy miên man nhớ về thời còn cắp sách, bạn bè thường rủ nhau bơi xuồng dọc theo những con kinh con rạch để hái bần dốt (trái vừa chín) về ăn với mắm ruốc.

Thời gian cứ vô tình trôi mải miết, mới đó mà mình đã xa những dòng sông quê, xa những rặng bần trên 50 năm mùa lá rụng! Thật tội nghiệp cho cây bần, chỉ vì cái tên không đẹp mà cũng có nhiều người thành kiến:
"Cây bần kia hỡi cây bần/ Lá xanh bông trắng lại gần chẳng thơm".

Quan niệm xưa trong người dân, bần là nghèo, là lầm than khổ cực "Thân em như trái bần trôi. Sóng dập gió dồi biết tắp vào đâu?".

Đã vậy, có người còn xem bần như đồ bỏ, đồ tầm thường:
"Không thương, em hổng có cần/ Trầm hương khó kiếm chớ đước bần thiếu chi".

Thế nhưng, cây bần rất gần gũi với bà con Nam bộ. Khúc sông nào có bần, có gió thổi lao rao là nơi đó có ghe xuồng neo đậu để tránh nắng. Ban đêm, bần là nơi hội tụ sum vầy của những loài đom đóm. Do đó, cuộc đời của cây bần cũng đã vinh dự đi vào văn học dân gian "Bần gie đóm đậu sáng ngời. Lỡ duyên tại bậu trách trời sao nên".

Ngoài ra, bần còn được thăng hoa mà mãi cho tới nay vẫn còn lưu truyền như một huyền thoại. Đó là lần Nguyễn Ánh đi lánh nạn ở cuối dòng sông Hậu đươc bà con dâng cho món đặc sản của làng là mắm cá chốt ăn với bần chua. Sau khi thưởng thức xong, Nguyễn Ánh cảm thấy thơm ngon kỳ diệu, liền cám ơn dân làng và đổi cái tên cúng cơm "Bần" thành một danh xưng mỹ miều, đó là " Thủy Liễu".

Giờ đây, mỗi lần nghe ai đó nhắc đến: "Muốn ăn mắm sặt bần chua. Chờ mùa nước nổi ăn cho đã thèm", tôi lại càng nhớ quê, nhớ da diết những món ăn dân dã được chế biến từ bàn tay trìu mến của mẹ mình như món canh chua cá linh nấu bần, bần chua cặp mắm sống, bần chín dầm cá kho hoặc mắm kho...

Tuy ở thị thành, chúng ta từng thưởng thức nhiều món ngon hảo hạng nhưng chắc chắn chưa có món nào giữ lại trong ký ức mình một thứ dư vị độc đáo như món bần chua. Đặc biệt là món bần chấm mắm ruốc vừa chua cay, vừa mặn nồng, ai ăn cũng hít hà, thế mà nó ngon đến lạ lùng, ngon một cách ám ảnh. Ăn rồi đứa nào cũng khát nước chạy về nhà không kịp. Cho đến bây giờ, những mái đầu xanh thuở đi hái bần nay đã bạc màu sương gió, vậy mà vẫn còn luyến lưu, không sao quên được cái thứ hương vị chua chua, chát chát, mặn mà nên duyên đó!

Quên làm sao được những con nước lớn tràn bờ, bạn bè ba bốn đứa bơi xuồng, mạnh ai nấy hái, đứa nào cũng mải mê vui đùa, không chú ý đến đàn ong bần vỡ tổ, mọi người hoảng hốt phải nhảy ùm xuống sông tìm cách giải thoát.

Với tôi, cây bần có rất nhiều kỷ niệm. Bần không những dung dị, mộc mạc, hoa bần tinh khiết nở về đêm mà trái bần, đọt bần còn là một thứ hương vị đặc trưng giúp cho các bà nội trợ có dịp thi thố tài nghệ, nâng các món ngon miệt vườn lên đầu bảng trong các món "danh bất hư truyền", cụ thể như món đọt bần xào thịt chuột.

Đáng mừng hơn nữa là cách nay không lâu, tại cù lao Long Trị, thị xã Trà Vinh có một người phụ nữ đã thay đổi cuộc đời "nghèo khổ" của bần bằng cách dùng trái bần để chế biến thành món ăn đặc sản vang danh thiên hạ, đó là tương bần và mứt bần.

ST.