15 HIỆP ƯỚC QUỐC XÃ-XÔ VIẾT 

 "Điện tín gửi từ Nga" mà Hitler tiết lộ nội dung cho Ciano chiều ngày 12 tháng 8 năm 1939 dường như có nguồn gốc đáng ngờ giống những "bức điện" trước. Không có bức điện nào từ Nga như thế được tìm thấy trong thư khố của Đức. Schulenburg có gửi một bức điện từ Moscow đi Berlin ngày 12 tháng 8, nhưng chỉ để báo cáo là các phái bộ quân sự Pháp-Anh đã đến .

Tuy thế, có vài cơ sở trong "bức điện" mà Hitler và Ribbentrop đã cố gây ấn tượng cho Ciano. Ngày 12 tháng 8, Wilhelmstrasse gửi một bức điện đến Berchtesgaden để báo cáo kết quả cuộc gặp gỡ giữa Đại biện lâm thời Liên Xô Astakhov và Tiến sĩ Schnurre. Liên Xô bây giờ đã sẵn sàng thảo luận các vấn đề do Đức đưa ra và đề nghị 2 bên đàm phán ở Moscow. Nhưng Astakhov nhấn mạnh là không cần gấp rút: 2 bên có thể thảo luận "từng bước" .

Nhưng Hitler không thể chờ thảo luận "từng bước" với Liên Xô. Như đã gây sốc cho Ciano, ông ấn định ngày 1 tháng 9 năm 1939 là ngày tấn công Ba Lan và lúc đó đã là giữa tháng 8. Ông cần phá hoại sự dàn xếp giữa Anh-Pháp và Liên Xô, đồng thời đạt thoả thuận với Stalin, nên phải hành động nhanh – không phải từng bước mà qua một bước dài .

Thứ Hai, 14 tháng 8 là một ngày quan trọng khác. Ribbentrop gửi một bức điện "Tối Khẩn", 2 ra lệnh cho Đại sứ von der Schulenburg đọc cho Molotov nghe "nguyên văn" một thông điệp dài. Mối quan hệ Đức-Nga đã "tiến đến một khúc ngoặt lịch sử... Không có xung đột thật sự giữa những quyền lợi giữa Đức và Nga..." Thông điệp viết tiếp: "Cuộc khủng hoảng mà chính sách của Anh gây ra cho mối quan hệ Ba Lan-Đức và những nỗ lực cho liên minh cũng do chính sách ấy vận động khiến cần thiết phải làm rõ nhanh chóng mối quan hệ Nga-Đức. Nếu không, sự việc... có thể đi theo chiều hướng khiến cho 2 quốc gia mất cơ hội phục hồi tình hữu nghị Nga-Đức, đồng thời không thể làm sáng tỏ những vấn đề về lãnh thổ ở Đông Âu. Vì thế, giới lãnh đạo 2 nước không nên để tình hình tự nó trôi vô định, mà nên có hành động vào thời điểm thích hợp. Nếu vì không hiểu nhau về quan điểm và mục đích mà 2 dân tộc rời xa nhau thì đó là điều hết sức tai hại" .

Bộ trưởng Ngoại giao Đức "trên danh nghĩa của Lãnh tụ" sẵn lòng hành động vào thời điểm thích hợp .

"Như chúng tôi đã được thông báo, Chính phủ Liên Xô cũng mong muốn làm sáng tỏ mối quan hệ Nga-Đức. Tuy nhiên, vì lẽ theo kinh nghiệm trước đây, việc làm sáng tỏ này đáng lẽ ra chỉ có thể hoàn tất chậm chạp qua kênh ngoại giao thông thường, nhưng tôi – trên danh nghĩa của Lãnh tụ sẵn sàng có một chuyến thăm viếng ngắn đến Moscow để trình bày quan điểm của Lãnh tụ với ông Stalin. Theo thiển ý của tôi, chỉ có thảo luận trực tiếp như thế mới mang đến thay đổi và có thể đặt nền tảng cho việc giải quyết rốt ráo quan hệ Nga-Đức" .

Ngoại trưởng Anh đã không muốn đi Moscow, nhưng Ngoại trưởng Đức chẳng những sẵn sàng đi mà còn thiết tha muốn đi – sự tương phản mà Quốc xã tính toán sẽ tạo ấn tượng cho Stalin vốn đang nghi ngại. Phía Đức thấy điều cực kỳ quan trọng là phải mang thông điệp đến chính Stalin. Vì thế, Ribbentrop thêm một "phụ lục" cho bức điện khẩn mà ông gửi cho Schulenburg: "Tôi yêu cầu anh không đưa chỉ thị này bằng văn bản cho ông Molotov, mà phải chuyển đến ông Stalin theo thể thức càng chính xác càng tốt và tôi cho phép anh, nếu có cơ hội, lấy danh nghĩa của tôi mà xin ông Molotov cho anh được diện kiến ông Stalin, để anh cũng có thể trình bày trực tiếp với ông ấy. Ngoài việc hội đàm với Molotov, thì một cuộc thảo luận chi tiết với Stalin cũng sẽ là một điều kiện cho chuyến đi của tôi" .

Đề nghị của Ngoại trưởng Đức đã nhử ra một miếng mồi mà họ nghĩ sẽ hấp dẫn Điện Kremlin, bằng cách lặp lại là "có thể giải quyết một cách thoả đáng cho 2 quốc gia mọi vấn đề giữa biển Baltic và biển Đen", hơn nữa Ribbentrop còn nhắc đến "các quốc gia vùng Baltic, Ba Lan, những vấn đề phía Đông Nam, v.v.." Đức đã sẵn sàng phân chia Đông Âu, kể cả Ba Lan với Liên Xô. Đây là miếng mồi mà Anh và Pháp không có món gì sánh được. Có vẻ như tự tin là Liên Xô sẽ không từ chối miếng mồi này, Hitler triệu tập các tướng lĩnh để nghe ông giảng giải về những kế hoạch và viễn cảnh của chiến tranh .

BUỔI HỌP QUÂN SỰ TẠI OBERSALZBERG: NGÀY 14 THÁNG 8 NĂM 1939 Nguồn duy nhất về nội dung của buổi họp này là nhật ký của Tham mưu trưởng Lục quân Halder. Sổ ghi chép hàng ngày của Hitler cũng ghi lại ngày này và cho thấy những người tham dự là ba tư lệnh quân chủng (Brauchitsch, Goering và Raeder), thêm Tiến sĩ Todt – là kỹ sư phụ trách xây dựng Bức tường Tây .

Phát biểu trong buổi họp, Hitler tin chắc rằng Anh và Pháp sẽ không tham chiến, vì cho dù thắng lợi thì cũng phải chịu nhiều rủi ro về chính trị và quân sự. Một lý do là Anh "không có nhà lãnh đạo tài năng. Những người tôi gặp ở Munich không phải là kiểu người sẽ khơi mào cho một cuộc chiến tranh thế giới mới". Cũng như những buổi gặp gỡ trước với tướng lĩnh, đầu óc của Lãnh tụ vẫn còn vương vấn với nước Anh. Ông nói nhiều chi tiết về những mặt mạnh và mặt yếu của Anh, đặc biệt nhấn mạnh vào mặt yếu .

Halder ghi lại lời của Hitler: "Không giống như trong năm 1914, Anh sẽ không dấn mình vào một cuộc chiến sẽ kéo dài nhiều năm... Đó là vận mệnh của những nước giàu có... Hiện nay, ngay cả Anh cũng không có đủ tiền để chiến đấu trong chiến tranh thế giới. Vậy Anh sẽ chiến đấu vì cái gì? Không ai muốn chết vì Đồng minh của mình cả .

Hitler hỏi liệu Anh và Pháp sẽ chọn những biện pháp quân sự gì? Ông trả lời: "Khó có thể xảy ra việc tiến đánh Bức tường Tây. Nhưng đánh vòng lên hướng Bắc qua Bỉ và Hà Lan không thể mang đến chiến thắng nhanh chóng. Cách nào cũng không thể giúp bọn Ba Lan được .

Tất cả những yếu tố này khiến cho Anh và Pháp khó tham chiến... Chẳng có gì bắt buộc họ phải tham chiến. Những người đến dự Hội nghị Munich sẽ không muốn chịu rủi ro... Tướng lĩnh Anh và Pháp có quan điểm tỉnh táo về viễn cảnh của cuộc xung đột và sẽ tham mưu [cho Chính phủ của họ] là không nên tham chiến... Tất cả điều này khiến cho ta tin rằng trong khi Anh có thể lớn tiếng [phản đối], thậm chí triệu hồi Đại sứ về nước, có thể ra lệnh cấm vận thương mại hoàn toàn, nhưng chắc chắn họ sẽ không can thiệp bằng vũ lực trong cuộc xung đột" .

Vì thế, Hitler giải thích rằng có lẽ Đức sẽ tiến đánh Ba Lan một mình, nhưng phải hạ gục họ "trong vòng 1 hoặc 2 tuần" để thế giới tin rằng Ba Lan đã sụp đổ và không tìm cách cứu nước này .

Vào những ngày này, Hitler chưa sẵn sàng nói với các tướng lĩnh là Đức đang tiến bộ như thế nào trong cuộc đàm phán với Liên Xô, dù họ sẽ rất vui sướng nếu được biết vì họ đã tin chắc rằng Đức không thể chiến đấu trên cả 2 mặt trận. Nhưng Hitler cho họ biết rất ít chi tiết. Ông nói: "Nga sẽ không dại gì mà tự làm thiệt thân". Nga thấy không có nghĩa vụ gì với phương Tây. Họ quan tâm đến "việc phân ranh tầm ảnh hưởng". Lãnh tụ sẽ "dung hoà với họ" .

Trong cả bản tốc ký dài của Halder ghi lại nội dung buổi họp, nhưng lại không thấy Tham mưu trưởng Lục quân, Tư lệnh Lục quân hay Tư lệnh Không quân chất vấn tiến trình của Lãnh tụ dẫn dắt nước Đức vào cuộc xung đột châu Âu. Vì dù cho Hitler tự tin, nhưng cũng chẳng có gì chắc chắn rằng Anh và Pháp sẽ không tham chiến hoặc Liên Xô sẽ đứng ngoài. Thật ra, đúng 1 tuần trước, Goering đã nhận được lời cảnh cáo trực tiếp rằng chắc chắn Anh sẽ tham chiến nếu Đức tấn công Ba Lan .

Đầu tháng 7 năm 1939, một người bạn Thuỵ Điển của Goering, Birger Dahlerus, cố thuyết phục Goering rằng dư luận công chúng Anh sẽ không chấp nhận Quốc xã gây hấn thêm. Khi Goering tỏ ý nghi ngờ, người bạn dàn xếp cho ông gặp một nhóm 7 doanh nhân Anh vào ngày 7 tháng 8 tại nhà của Dahlerus. Các doanh nhân Anh cố thuyết phục Goering bằng miệng và bằng văn bản rằng Anh sẽ tôn trọng nghĩa vụ của họ với Ba Lan nếu Đức tấn công. Dahlerus khai trước Toà án Nuremberg rằng Goering đã trấn an các doanh nhân Anh "bằng lời nói danh dự" rằng ông này sẽ làm mọi cách trong khả năng của mình để tránh chiến tranh .

Nhưng ý nghĩ của Goering có lẽ thể hiện chính xác hơn 2 ngày sau khi gặp các doanh nhân Anh, khi mà ông khoe khoang về khả năng của Không quân Đức: "Vùng Ruhr sẽ không phải chịu một quả bom nào cả. Nếu máy bay thả bom của địch bay được đến Ruhr thì tên tôi không phải là Hermann Goering..." Riêng người Thuỵ Điển kỳ lạ Dahlerus chắc chắn là có quen biết những nhân vật cao cấp của Đức và Anh. Ông đã được gặp Lord Halifax và sau đó được yết kiến cả Hitler và Chamberlain. Nhưng tuy có thiện ý trong việc cứu vãn cho hoà bình, ông này lại tỏ ra quá ngây thơ. Tại Toà án Nuremberg, Dahlerus phải công nhận mình đã bị Goering và Hitler lừa dối .

Còn Halder, vốn 11 tháng trước đã cầm đầu nhóm âm mưu định lật đổ Hitler, tại sao không lên tiếng trong ngày 14 tháng 8 năm 1939 để chống lại định của Lãnh tụ? Hoặc, nếu ông ta nghĩ việc này là vô ích, tại sao ông không phục hồi những kế hoạch cũ nhằm lật đổ Hitler với cùng những nguyên nhân như lúc trước: để tránh xảy ra chiến tranh? Trước Toà án Nuremberg, Halder giải thích rằng ngay cả ở thời điểm tháng 8 năm 1939, ông không tin rằng Hitler sẽ gây rủi ro chiến tranh, dù cho ông này có nói gì chăng nữa. Và nhật ký ghi ngày 15 tháng 8 cho thấy Hitler cũng không tin Anh và Pháp sẽ tham chiến .

Riêng về Brauchitsch, ông không phải là mẫu người dám chất vấn Lãnh tụ dự định làm gì. Hassell ghi vào nhật ký của mình về Brauchitsch: "Hoặc là ông ta e sợ hoặc là ông chẳng hiểu gì về tình hình cả... Không thể hy vọng ở các tướng lĩnh... Chỉ có vài người là còn đầu óc tỉnh táo: Halder, Canaris, Thomas" .

Chỉ có Georg Thomas, vị Chủ nhiệm thông minh của Cục Kinh tế và Vũ trang của Bộ Chỉ huy Tối cao Quân lực, là dám công khai thách thức Lãnh tụ. Ít ngày sau buổi họp với Hitler và tiếp theo cuộc thảo luận với những người âm mưu, Goerdeler, Beck và Schacht giờ đã im tiếng, Tướng Thomas soạn một bản ghi nhớ và đích thân đọc lên cho Tướng Tham mưu trưởng Quân lực Keitel. Ông biện luận rằng một cuộc chiến chóng vánh và nền hoà bình chóng vánh chỉ là ảo tưởng. Tấn công Ba Lan sẽ dẫn đến chiến tranh thế giới và nước Đức thiếu nguyên liệu cùng thực phẩm để chiến đấu .

Nhưng với ý tưởng được hấp thu từ Hitler, Keitel chế giễu ý nghĩ về một cuộc đại chiến. Ông nói Anh thì quá sa sút, Pháp thì quá suy đồi và Mỹ không quan tâm, nên sẽ không ai chiến đấu cho Ba Lan .

Thế là, vào cuối tháng 8 năm 1939, các tướng lĩnh Đức đẩy mạnh kế hoạch tiêu diệt Ba Lan và bảo vệ Đế chế từ phía Tây, dự phòng trường hợp các nước dân chủ tấn công, dù mọi chứng cứ không chỉ ra như thế. Đại hội Đảng mà Hitler đã tuyên bố sẽ là "Đại hội Đảng của Hoà bình", được bí mật bãi bỏ. Đức động viên 250.000 người vào quân ngũ. Hải quân thông báo rằng 2 tàu thiết giáp bỏ túi Graf Spee và Deutschland cùng 21 tàu ngầm đã sẵn sàng để đi đến địa điểm trực chiến trên Đại Tây Dương .

Ngày 17 tháng 8, Tướng Halder ghi một dòng lạ kỳ trong nhật ký: "Canaris dò hỏi Phòng I [Hành quân]. Himmler, Heydrich: 150 bộ quân phục Ba Lan cùng những trang bị của vùng Silesia Thượng" .

Việc này có nghĩa gì? Chỉ sau chiến tranh, ta mới biết. Việc này liên quan đến một trong những sự cố kỳ lạ nhất mà Quốc xã dàn dựng lên. Ta còn nhớ là Hitler và các tướng lĩnh đã nghĩ đến việc dựng lên một "sự cố" giống như ám sát một bộ trưởng Đức nhằm biện minh cho việc xâm lăng Áo và Tiệp Khắc. Bây giờ, họ lại dự định dàn dựng một sự cố giúp họ biện minh trước thế giới về việc gây hấn với Ba Lan .

Mật mã của công tác là "Chiến dịch Himmler", ý tưởng thì rất đơn giản và thô thiển. Binh sĩ S.S. – Mật vụ sẽ dàn dựng một vụ tấn công vào đài phát thanh của Đức ở Gleiwitz, gần biên giới Ba Lan, sử dụng tù nhân trong những trại tập trung cho ăn mặc quân phục của Ba Lan. Vì thế Ba Lan có thể bị tố cáo là đã tấn công Đức. Đầu tháng 8 năm 1939, Himmler yêu cầu Đô đốc Canaris, Giám đốc Cục Quân báo của Bộ Chỉ huy Tối cao Quân lực, mang đến 150 bộ quân phục của Ba Lan và một ít vũ khí nhẹ. Canaris thấy đây là chuyện kỳ lạ, nên hỏi ý kiến Tướng Keitel về việc này. Vị Tham mưu trưởng Bộ Chỉ huy Tối cao Quân lực hèn yếu chỉ bảo "không thể làm gì được" vì mệnh lệnh xuất phát từ Lãnh tụ. Dù có ý phản kháng, Canaris vẫn tuân lệnh và giao các bộ quân phục cho Heydrich .

Heydrich chọn Alfred Naujocks, một loại người là sản phẩm đặc trưng của S.S. – Mật vụ, một thứ côn đồ trí thức. Người này theo học ngành kỹ thuật tại Đại học Kiel, nơi anh ta đã tham gia xô xát với người chống Quốc xã và có lần đã bị người của Đảng Cộng sản đánh vỡ mũi. Anh gia nhập lực lượng S.S. năm 1931 và được điều đến lực lượng S.D. khi lực lượng này ra đời năm 1934. Giống như những trai trẻ quy tụ quanh Heydrich, anh học đòi những môn tri thức của S.S. đặc biệt là "Sử học" và "Triết học", trong khi tiến thân nhanh chóng như là người có thể được tin cậy để giao phó công tác mờ ám do Himmler và Heydrich dàn dựng (Skorzeny cũng là một người như thế). Chính Naujocks sẽ tham gia trong chiến dịch cải trang binh sĩ Đức trong quân phục bộ đội biên phòng Hà Lan và Bỉ khi Đức đánh qua phía Tây vào tháng 5 năm 1940. Trong giai đoạn đầu của Thế chiến II, Naujocks chỉ huy 1 bộ phận của S.D. làm hộ chiếu giả để phục vụ việc thả tiền giả của Anh trên đất Anh. Sau chiến tranh, năm 1946 anh ta đào thoát khỏi trại giam tội nhân chiến tranh và mất hẳn tung tích .

Ngày 19 tháng 10 năm 1944, Naujocks đào ngũ qua quân Mỹ và năm sau tại Nuremberg, anh ta viết một số bản khai có tuyên thệ, trong đó có 1 bản kể lại việc anh ta tham gia vào cuộc tấn công ngụy tạo .

"Khoảng ngày 10 tháng 8 năm 1939, Chỉ huy trưởng S.D. Heydrich đích thân ra lệnh tôi tạo dựng một cuộc tấn công vào đài phát thanh ở Gleiwitz, gần biên giới Ba Lan, để dàn cảnh lực lượng tấn công là quân Ba Lan. Heydrich nói: 'Cần có chứng cứ về cuộc tấn công của Ba Lan để cung cấp cho báo chí nước ngoài cũng như cho hệ thống tuyên truyền của Đức'... Heydrich chỉ thị cho tôi là chiếm lấy đài phát thanh trong một thời gian để một người Đức nói tiếng Ba Lan truyền đi một bài phát biểu bằng tiếng Ba Lan. Heydrich bảo tôi rằng bài phát biểu phải nói đã đến lúc cho cuộc xung đột giữa Đức và Ba Lan... Heydrich cũng nói với tôi rằng Đức sẽ tấn công Ba Lan trong vài ngày tới .

Tôi đi đến Gleiwitz và chờ đợi ở đây trong 14 ngày... Giữa các ngày 25 và 31 tháng 8, tôi đến gặp Heinrich Mueller, chỉ huy Mật vụ. Trước mặt tôi, Mueller thảo luận với một người tên Mehlhornvề kế hoạch cho một biến cố khác ở biên giới; trong đó có cả việc tạo dựng vụ binh sĩ Ba Lan tấn công Đức... Mueller nói ông có 12, 13 phạm nhân sẽ mặc quân phục Ba Lan và để cho nằm chết ở hiện trường, chứng tỏ họ đã bị bắn chết khi tấn công. Họ sẽ bị 1 bác sĩ của Heydrich chích thuốc cho chết. Họ cũng bị bắn để tạo ra vết thương. Sau khi vụ việc xảy ra, báo chí và những người khác sẽ được đưa đến xem... Mueller bảo tôi là Heydrich chỉ thị ông điều các tội phạm cho tôi sử dụng ở Gleiwitz... Trong khi cả bọn đang dàn xếp ngụy tạo lý do cho Đức tấn công Ba Lan, thì ngày 19 tháng 8 Lãnh tụ ra lệnh 21 tàu ngầm cùng 2 tàu thiết giáp bỏ túi Graf Spee và Deutschland ra khơi. Ngày phát lệnh này là có lý do, vì cũng trong ngày này Chính phủ Liên Xô cuối cùng đưa ra câu trả lời mà Hitler mong mỏi .

CUỘC ĐÀM PHÁN QUỐC XÃ-LIÊN XÔ: TỪ NGÀY 15 ĐẾN 21 THÁNG 8 NĂM 1939 Đại sứ Von der Schulenburg đến gặp Molotov tối 15 tháng 8 và theo đúng nhiệm vụ được giao, đọc cho Molotov nghe nội dung bức điện khẩn của Ribbentrop cho biết: Ngoại trưởng Đế chế đã sẵn sàng đến Moscow để giải quyết quan hệ Nga-Đức. Tuy nhiên, giống như tay chơi bài có hạng, Molotov vẫn không tỏ dấu hiệu gấp gáp. Ông nói chuyến đi mà Ribbentrop đề nghị "đòi hỏi một sự chuẩn bị kỹ càng nhằm trao đổi ý kiến để có thể đạt kết quả" .

Kết quả gì? Phía Liên Xô gợi ý: Liệu Chính phủ Đức có quan tâm đến một hiệp ước bất tương xâm giữa hai quốc gia không? Liệu Đức có sẵn sàng sử dụng ảnh hưởng của mình với Nhật để cải thiện mối bang giao Nga-Nhật và "xoá bỏ những xung đột biên giới" không? Đó là ý nói đến cuộc xung đột mà không có tuyên chiến suốt mùa hè dọc biên giới Mãn Châu-Mông Cổ. Cuối cùng, Molotov hỏi: Đức nghĩ gì về việc cùng đảm bảo cho các nước vùng Baltic? Ông kết luận rằng "phải thảo luận tất cả các đề mục này với chi tiết cụ thể sao cho, khi Ngoại trưởng Đức đến, không phải chỉ để trao đổi quan điểm mà còn phải đi đến quyết định rõ ràng". Và ông nhấn mạnh lần nữa rằng "phải có sự chuẩn bị kỹ càng cho các đề mục" .

Thế là, đề nghị đầu tiên về hiệp ước bất tương xâm Quốc xã-Liên Xô là từ phía người Nga – đúng vào lúc họ đang đàm phán với Anh-Pháp để nếu cần, sẽ tiến hành chiến tranh chống lại việc Đức gây hấn thêm. Chẳng bao lâu, Chính phủ Anh bắt được tin này qua Mỹ. Ngày 17 tháng 8, Sumner Welles, Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ, thông báo cho Đại sứ Anh tại Mỹ về đề xuất của Molotov cho Schulenburg. Ngày trước đó, Đại sứ Mỹ tại Nga đã điện về Washington để báo cáo về những đề xuất ấy, điều này cho thấy sự chính xác cao độ .

Riêng Hitler rất quan tâm đến hiệp ước, vì như thế Liên Xô sẽ không tham chiến và ông có thể tấn công Ba Lan mà không sợ Liên Xô can thiệp. Và khi Liên Xô đã đứng ngoài cuộc, ông tin chắc Anh và Pháp sẽ so vai rụt cổ .

Những đề nghị của Molotov đúng như ý của Hitler: cụ thể và tiến xa hơn những gì Đức dám đưa ra. Chỉ có một khó khăn: Đã gần hết tháng Tám và Hitler không thể chờ quá lâu theo tiến độ của Nga khi đòi "sự chuẩn bị kỹ càng" .

Ngày 16 tháng 8, Weizsaecker được lệnh phúc đáp cho Molotov theo cách "tối khẩn" .

Hitler chấp nhận vô điều kiện những đề nghị của Liên Xô .

Ribbentrop gửi điện cho Schulenburg, ra lệnh đến gặp Molotov và thông báo rằng: "Đức sẵn sàng ký kết hiệp ước bất tương xâm với Liên Xô... Hơn nữa, Đức cũng sẵn sàng cùng với Liên Xô đảm bảo cho các nước vùng Baltic. Cuối cùng, Đức sẵn sàng sử dụng ảnh hưởng để cải thiện và củng cố mối quan hệ Nga-Nhật" .

Bây giờ, Đức chẳng còn muốn giả vờ là không vội vàng nữa. Bức điện của Ribbentrop tiếp: "... tôi sẵn sàng đi máy bay đến Moscow bất kỳ lúc nào sau thứ Sáu 18 tháng 8, để với mọi quyền hạn mà Lãnh tụ trao cho, giải quyết toàn bộ mối quan hệ Đức-Nga và, nếu được thuận lợi, ký kết luôn hiệp ước" .

Hitler và Ribbentrop nóng lòng chờ đợi phúc đáp của Nga. Đến trưa ngày 17 tháng 8, Ribbentrop gửi điện "tối khẩn" yêu cầu Đại sứ Schulenburg "báo cáo bằng điện tín thời điểm yêu cầu Molotov trả lời và thời điểm sắp xếp hội đàm". Đến chiều vị Đại sứ trả lời cũng bằng điện "tối khẩn", cho biết mình chỉ mới nhận bức điện của Molotov chiều hôm trước và ông đã có hẹn hội đàm với Molotov lúc 8 giờ tối nay, 17 tháng 8 .

Đối với các nhà lãnh đạo Quốc xã đang sốt ruột thì cuộc hội kiến là đáng thất vọng. Đã đoán ra lý do tại sao Hitler trở nên vội vã, Molotov nhẩn nha đùa bỡn với phía Đức. Ông nhắc cho Đức nhớ lại thái độ thù địch trước đây với Liên Xô và bổ sung: "Tuy nhiên, nếu Chính phủ Đức bây giờ muốn thay đổi chính sách cũ..., Chính phủ Liên Xô sẽ hoan nghênh... và chuẩn bị thay đổi chính sách theo..." Nhưng phải theo những bước nghiêm túc và thực tế chứ không phải qua một bước dài như Ribbentrop đề nghị .

Bước thứ nhất: Ký kết một hiệp ước thương mại và tín dụng .

Bước thứ hai: Tiếp theo bước thứ nhất là hiệp ước bất tương xâm .

Song song với bước thứ hai là ký kết một nghị định thư chỉ ra những quyền lợi của đôi bên (ngụ ý việc phân chia Đông Âu) .

Còn về chuyến đi của Ribbentrop, Chính phủ Liên Xô cảm thấy "vô cùng hài lòng" vì: "việc phái một chính khách quan trọng như thế cho thấy Chính phủ Đức có ý định nghiêm túc... trái ngược với Anh... chỉ gửi nhân viên hạng nhì Strang đến Moscow. Tuy nhiên, chuyến đi của Bộ trưởng Ngoại giao Đức cần chuẩn bị chu đáo. Chính phủ Liên Xô không thích tin tức ồn ào mà chuyến đi sẽ gây ra. Họ thích làm việc thực tế mà không phải khoa trương" .

Molotov không nói gì đến đề nghị khẩn của Ribbentrop về việc đi đến Moscow trong ngày cuối tuần và Schulenburg cũng không muốn hối thúc có lẽ vì thấy thái độ của Molotov .

Nhưng ngày hôm sau, khi nhận được báo cáo, Ribbentrop muốn hối thúc. Ông ta gửi điện cho Schulenburg yêu cầu "nói với ông Molotov như sau": "... Theo ý kiến của Lãnh tụ, tình hình bất thường hiện tại khiến cho cần thiết phải áp dụng một phương thức khác mang đến kết quả nhanh chóng .

Mối quan hệ Nga-Đức đang trở nên gay gắt từng ngày. Ta phải xét đến việc bất kỳ ngày nào cũng có thể xảy ra sự cố khiến không tránh khỏi xung đột... Lãnh tụ xét thấy điều cần thiết là ta không bị bất ngờ do xung đột Đức-Ba Lan bùng nổ trong khi ta đang làm sáng tỏ quan hệ Nga-Đức" .

Schulenburg nhận chỉ thị nói rằng "bước thứ nhất" đã hoàn tất qua việc kết thúc thảo luận về hiệp ước thương mại ở Berlin ngày hôm nay (18 tháng 8), bây giờ là đến lúc xử lý bước thứ hai. Vì thế Bộ trưởng Ngoại giao Đức đề nghị "lên đường ngay đến Moscow" với "tất cả quyền uỷ nhiệm của Lãnh tụ, cho phép tôi giải quyết hoàn chỉnh và rốt ráo toàn bộ các vấn đề". Ribbentrop thêm rằng ở Moscow, ông sẽ xem xét mọi yêu cầu của Liên Xô .

Vậy nhưng yêu cầu đó là gì? Hiện tại Đức cũng chẳng còn muốn vòng vo tam quốc nữa .

"Tôi cũng sẽ có điều kiện ký kết một nghị định thư nhằm dung hoà quyền lợi của hai bên trong những vấn đề chính sách ngoại giao về mặt này hay mặt khác, ví dụ như việc phân định tầm ảnh hưởng của vùng Baltic chẳng hạn. Tuy nhiên, chỉ có thể dàn xếp việc như thế bằng cách thảo luận trực tiếp" .

Ribbentrop ra lệnh thêm cho Schulenburg: "Hãy khẳng định rằng chính sách Đức đã đi đến một điểm ngoặt lịch sử... Hãy thúc đẩy cho chuyến đi của tôi và chống lại bất kỳ sự phản đối mới nào của Nga. Anh nên nhớ yếu tố quyết định là có thể xảy ra sớm cuộc xung đột Đức-Ba Lan và vì thế tôi cần lên đường đi Nga ngay lập tức" .

19 tháng 8 năm 1939 là một ngày có tính quyết định. Hạm đội Đức đang chờ lệnh ra khơi đến hải phận của Anh. Họ cần khởi hành sớm để đến những điểm hẹn vào ngày Hitler đã định để khai mào cuộc chiến, 1 tháng 9 – chỉ còn 13 ngày nữa .

Bầu không khí trở nên căng thẳng khi Hitler và Ribbentrop nôn nóng chờ quyết định của Moscow. Tiến sĩ Schnurre báo cáo cho biết các buổi đàm phán với Nga về hiệp định thương mại đã chấm dứt "với sự nhất trí hoàn toàn" nhưng phía Nga vẫn chưa chịu ký. Schnurre nói "Hiển nhiên là họ đã nhận lệnh từ Moscow là trì hoãn kết thúc hiệp định vì lý do chính trị" .

Ribbentrop gửi điện ra lệnh cho Schulenburg báo cáo về bất kỳ điều gì Molotov nói ra hoặc ý định của bên Nga ra sao, nhưng chỉ có thông báo của Hãng Thông tấn Tass rằng còn có những sự khác biệt trong cuộc đàm phán giữa Nga và Anh-Pháp. Đó là dấu hiệu cho Hitler thấy vẫn còn có thời gian và hy vọng .

Và rồi, lúc 7 giờ 10 tối, bức điện mà họ nôn nóng trông chờ đã đến: MẬT TỐI KHẨN Chính phủ Liên Xô đồng ý tiếp Ngoại trưởng Đức 1 tuần sau khi loan báo việc ký kết hiệp định thương mại. Molotov cho biết nếu việc kết thúc hiệp định thương mại được công bố ngày mai, Ngoại trưởng Quốc xã có thể đến Moscow vào ngày 26 hoặc 27 tháng 8 .

Molotov đã trao cho tôi bản thảo của hiệp ước bất tương xâm .

Báo cáo chi tiết về 2 cuộc hội đàm giữa tôi và Molotov ngày hôm nay, cũng như văn bản của Liên Xô, đang được gửi bằng điện tín ngay lập tức .

SCHULENBURG Cuộc hội đàm đầu tiên giữa Schulenburg và Molotov bắt đầu lúc 2 giờ chiều ngày 19 tháng 8 và kéo dài 1 tiếng đồng hồ mà không đạt được thoả thuận nào. Molotov vẫn khăng khăng là phải có những chuẩn bị chu đáo trước .

Nhưng Schulenburg báo cáo tiếp: "Không đầy nửa tiếng đồng hồ sau khi buổi hội đàm kết thúc, Molotov gọi tôi đến Điện Kremlin lúc 4 giờ 30 chiều. Ông xin lỗi đã gây phiền phức cho tôi và nói ông đã báo cáo cho Chính phủ Liên Xô" .

Kế tiếp, vị Dân uỷ Ngoại giao trao cho vị đại sứ đang ngạc nhiên nhưng vui sướng với bản thảo hiệp ước bất tương xâm .

Schulenburg nói thêm trong bức điện báo cáo: "Molotov không cho biết lý do về việc bất ngờ thay đổi ý kiến, nhưng tôi đoán là do Stalin can thiệp" .

Lời phỏng đoán là đúng. Theo Churchill, Stalin thông báo với Bộ Chính trị về ý định của Liên Xô ký hiệp ước với Đức vào buổi tối 19 tháng 8. Trước đó, như báo cáo của Schulenburg cho thấy, Stalin đã thông báo với Molotov về quyết định này .

Churchill sau này kể lại rằng đúng 3 năm sau, tháng 8 năm 1942, khi ông đến Moscow với tư cách Thủ tướng Anh, Stalin đã cho ông biết về lý do của quyết định đó. Stalin nói: "Chúng tôi có cảm tưởng là hai Chính phủ Anh và Pháp không muốn tham chiến nếu Ba Lan bị tấn công, nhưng họ muốn liên minh Anh, Pháp và Nga chặn đứng Hitler. Chúng tôi tin chắc không thể nào như thế được. Stalin đã hỏi: 'Nước Pháp sẽ điều bao nhiêu sư đoàn để chống Đức?' Câu trả lời là: 'Khoảng 100.' Rồi ông hỏi: 'Nước Anh sẽ điều bao nhiêu?' Câu trả lời là: '2, và sau đó thêm 2.' Stalin nói: 'À, 2, và thêm 2. Ông biết chúng tôi sẽ điều bao nhiêu sư đoàn đến biên giới Nga nếu chúng tôi lâm chiến với Đức không?' Ông ngừng một lúc: 'Trên 300'." Trong báo cáo về những cuộc hội đàm với Molotov ngày 19 tháng 8, Schulenburg cho biết việc thuyết phục vị Dân uỷ Ngoại giao đồng ý Ribbentrop lên đường ngay "không may là không thành công" .

Nhưng đối với Đức, việc này phải thành công. Cả lịch trình tấn công Ba Lan tuỳ thuộc vào việc này. Đây là vấn đề liệu có thể tấn công trong thời khoảng ngắn trước những cơn mưa mùa thu hay không .

Vào thời điểm gay cấn này, Adolf Hitler liên hệ trực tiếp với Stalin. Cố nén lòng tự phụ, ông van nài nhà độc tài Nga .

ÔNG STALIN, MOSCOW, ...Tôi chấp nhận bản thảo hiệp ước bất tương xâm mà Bộ trưởng Ngoại giao của ông, ông Molotov, trao cho, nhưng xét thấy cần thiết phải khẩn cấp làm sáng tỏ những vấn đề có liên quan càng sớm càng tốt .

Tôi tin rằng trong một thời gian ngắn nhất sẽ có thể làm rõ nội dung của nghị định thư như Liên Xô mong ước, nếu một chính khách Đức có đủ trách nhiệm đi đến Moscow để đàm phán... Sự căng thẳng giữa Đức và Ba Lan đã đến mức không thể chấp nhận được... Khủng hoảng có thể xảy ra bất cứ ngày nào. Từ bây giờ trở đi, Đức quyết chí bảo vệ những quyền lợi của mình với mọi khả năng hiện có .

Theo ý tôi, xét qua những dự định của hai quốc gia muốn đi đến mối quan hệ mới, thì không nên làm mất thời gian thêm nữa. Vì thế, tôi đề nghị là ông hãy tiếp kiến Bộ trưởng Ngoại giao của tôi vào ngày Thứ Ba 22 tháng 8 và chậm nhất là đến ngày thứ Tư 23 tháng 8. Bộ trưởng Ngoại giao Đế chế có đủ quyền hạn để soạn thảo và ký kết hiệp ước bất tương xâm cũng như nghị định thư. Xét qua tình hình quốc tế, ông Bộ trưởng Ngoại giao không thể lưu lại Moscow quá 1 hoặc 2 ngày. Tôi sẽ rất vui khi sớm nhận được câu trả lời của ông .

ADOLF HITLER Trong 24 tiếng đồng hồ kế tiếp, Hitler gần đi đến tình trạng suy sụp thần kinh. Ông không thể ngủ được. Đại sứ Đức nhắc Bộ Ngoại giao nhớ là "Điện tín chính thức từ Berlin đến Moscow mất 4 đến 5 tiếng đồng hồ, kể cả 2 tiếng do khác múi giờ. Thêm vào đó là cả thời gian để giải mã" .

Lúc 10 giờ 15 sáng Thứ Hai, ngày 21 tháng 8, Ribbentrop gửi điện khẩn cho Schulenburg: "Yêu cầu ông nỗ lực hết mình nhằm đảm bảo chuyến đi thành hiện thực. Ngày như ghi trong bức điện" .

Sau giữa trưa, vị Đại sứ báo cáo về: "Tôi sẽ gặp Molotov lúc 3 giờ chiều nay" .

Cuối cùng, lúc 9 giờ 35 tối ngày 21 tháng 8, phúc đáp của Stalin được gửi qua đường điện tín đến Berlin .

GỬI NGÀI THỦ TƯỚNG CỦA ĐẾ CHẾ ĐỨC, A. HITLER, Tôi hy vọng rằng Hiệp ước bất tương xâm Đức-Nga sẽ dẫn đến khúc ngoặt để cải thiện mối quan hệ chính trị giữa 2 đất nước chúng ta .

Nhân dân 2 quốc gia cần có mối quan hệ hoà bình với nhau. Việc Chính phủ Đức đồng ý kết thúc Hiệp ước bất tương xâm sẽ tạo nên một nền tảng nhằm giảm bớt mối căng thẳng chính trị và thiết lập hoà bình cùng hợp tác giữa 2 quốc gia chúng ta .

Chính phủ Liên Xô đã chỉ thị cho tôi thông báo với ông rằng họ đồng ý để ông von Ribbentrop đến Moscow ngày 23 tháng 8 .

J. STALIN Tác giả này còn nhớ: Sau 11 giờ tối, một chương trình âm nhạc trên đài phát thanh Đức thình lình bị cắt ngang và một giọng nói cất lên thông báo: "Chính phủ Đế chế và Chính phủ Liên Xô đã thoả thuận hoàn tất một hiệp ước bất tương xâm. Ngoại trưởng của Đế chế sẽ đến Moscow ngày 23 tháng 8 để hoàn tất đàm phán" .

Ngày hôm sau, sau khi được chính Stalin trấn an rằng Liên Xô sẽ đứng trung lập, một lần nữa Hitler triệu các tướng lĩnh quân đội hàng đầu đến Berchtesgaden, giảng giải cho họ về chiến tranh và báo cho họ biết có lẽ ông sẽ ra lệnh tấn công Ba Lan vào 4 ngày sau, 26 tháng 8, tức 6 ngày trước hạn định. Stalin, kẻ thù 1 mất một còn của Lãnh tụ, chính là người đã tạo ra cơ hội ấy .

BUỔI HỌP QUÂN SỰ NGÀY 22 THÁNG 8 NĂM 1939 Trong số tài liệu tịch thu được không có biên bản chính thức ghi những lời dông dài của Hitler trong buổi họp quân sự này, nhưng có vài người dự họp đã ghi chép lại chúng. Một người là Đô đốc Tư lệnh Hạm đội Viễn dương Hermann Boehm, người kia là Tướng Halder. Còn có một bản ghi nhớ không đề tên tác giả được tịch thu tại Bộ Chỉ huy tối cao Quân lực nữa. 3 nguồn có nội dung tương tự nhau và đúng là nguồn tin thật sự. Các tướng lĩnh nhận thấy Hitler ở trong trạng thái kênh kiệu và cương quyết nhất. Ông nói: "Tôi kêu mọi người đến đây là nhằm thông báo về tình hình chính trị toàn cảnh để mọi người thấu hiểu những yếu tố cá nhân, mà dựa theo đó, tôi đã có một quyết định không gì lay chuyển được mà hành động và qua đó, mọi người sẽ có thêm tự tin. Sau đó, ta sẽ bàn đến những chi tiết quân sự... Về cá tính của tôi và của Mussolini .

Cơ bản thì mọi việc đều tuỳ thuộc vào tôi, vào sự hiện hữu của tôi và do tài năng chính trị của tôi. Hơn nữa, có lẽ sau này sẽ không có ai được cả dân tộc tin tưởng như họ tin tưởng tôi. Trong tương lai có lẽ không ai có quyền hạn hơn tôi. Vì thế, sự hiện hữu của tôi là yếu tố có giá trị lớn lao. Nhưng một tội phạm hoặc một kẻ loạn thần kinh có thể loại trừ tôi bất cứ lúc nào .

Yếu tố cá nhân thứ hai là vị Duce [Mussolini]. Sự hiện hữu của ông ấy cũng có tính quyết định... Nếu có chuyện gì xảy ra với ông ấy, sự trung thành của nước Ý trong liên minh chúng ta sẽ không còn là chắc chắn nữa..." Trong nhiều tiếng đồng hồ, chỉ ngừng lại để ăn trưa, kẻ độc tài hiểm ác nói những điều lê thê và tài liệu không cho thấy một tướng lĩnh nào dám ngắt lời để chất vấn óc suy xét, hay thách thức sự lừa dối của ông ta. Vào mùa xuân, Hitler nói mình đã đi đến quyết định là không thể tránh được xung đột với Ba Lan, nhưng ông nghĩ trước hết ông sẽ chống phương Tây. Tuy nhiên, trong trường hợp này, ông thấy rõ Ba Lan sẽ tấn công Đức. Vì thế, bây giờ việc cần làm là phải trừ khử Ba Lan .

Dù sao chăng nữa, thời điểm cho chiến tranh đã đến .

"Đối với ta, đi đến quyết định là dễ dàng. Ta chẳng có gì phải mất, ta chỉ có thể được. Tình hình kinh tế của ta khiến ta không thể cầm cự quá vài năm... Ta không có chọn lựa, ta phải hành động .

Tình hình kinh tế là thuận lợi cho ta... Anh quốc đang bị nguy to. Vị thế của Pháp cũng lung lay. Tỉ lệ sinh giảm... Nam Tư mang mầm mống sụp đổ... Rumania đang yếu hơn lúc trước... Từ lúc Kemal qua đời, một kẻ có đầu óc hẹp hòi, bất nhất, yếu đuối đã lãnh đạo Thổ Nhĩ Kỳ .

Tất cả những tình huống thuận lợi này sẽ không tồn tại trong 2 hoặc 3 năm tới. Không ai biết tôi sẽ sống được bao lâu. Vì thế, cuộc chiến phải diễn ra bây giờ thì tốt hơn chứ không thể dời lại 4 hoặc 5 năm... Điều tệ hại là nhiều người Đức ở chức vụ cao tỏ ra lưỡng lự, nói chuyện và thư từ cho người Anh sau khi ta đã giải quyết vấn đề Tiệp Khắc. Lãnh tụ vẫn nhớ về việc này khi người ta mất tinh thần và đầu hàng quá sớm" .

Halder, Witzleben, Thomas và có lẽ những tướng lĩnh khác ở trong nhóm âm mưu chống Hitler hẳn đang thót tim vì câu nói này. Hiển nhiên là Hitler đã biết rõ hơn là những gì họ nghĩ .

Dù sao chăng nữa, bây giờ là lúc tất cả bọn họ phải thể hiện năng lực chiến đấu .

Trở lại Anh và Pháp: "Phương Tây chỉ có 2 khả năng để chống trả ta .

Phong toả: Việc này sẽ không có hiệu quả bởi vì ta có thể tự túc và có nguồn trợ lực ở phía Đông .

Đánh ở phía Tây từ Phòng tuyến Maginot. Tôi xem không thể có chuyện này .

Khả năng khác là vi phạm nền trung lập của Hà Lan, Bỉ và Thuỵ Sĩ. Anh và Pháp sẽ không vi phạm nền trung lập của các nước này. Thật ra, họ không thể giúp được Ba Lan" .

Liệu đây có phải là cuộc chiến lâu dài hay không? "Không ai mong đợi một cuộc chiến lâu dài... Nói nước Anh muốn khởi động cuộc chiến lâu dài là điều điên rồ" .

Sau khi tính toán xong Ba Lan, Anh và Pháp, Hitler lật lên con bài tẩy của mình: Liên Xô .

"Những kẻ thù của ta có hy vọng khác rằng nước Nga sẽ đối đầu với ta sau khi ta chiếm Ba Lan. Kẻ thù không xét đến năng lực quyết chí của tôi. Những kẻ thù của ta là sâu bọ. Tôi đã thấy họ ở Munich .

Tôi tin chắc rằng Stalin sẽ không bao giờ chấp nhận theo phe Anh... Nga không quan tâm đến việc gìn giữ Ba Lan .

Tôi đã tạo ra sự chuyển biến dần dần ở phía Nga... Cuối cùng là một đề xuất đến từ phía Nga cho hiệp ước bất tương xâm... Tôi đã thiết lập mối quan hệ cá nhân với Stalin. Ngày kia, Ribbentrop sẽ ký kết hiệp ước. Bây giờ Ba Lan đang ở vào vị thế mà tôi muốn... Đã có bước bắt đầu để phá huỷ thế bá quyền của Anh. Sau khi tôi chuẩn bị các bước về chính trị, hiện giờ con đường đã rộng mở cho những người lính" .

Con đường sẽ rộng mở nếu Chamberlain không giở trò bằng một Hội nghị Munich khác. Hitler nói với các tướng lĩnh: "Tôi chỉ sợ có tên chó chết nào đó tự đề nghị làm trung gian hoà giải" .

Đến đây, buổi họp tạm ngừng để nghỉ trưa, sau khi Goering tỏ lời cảm ơn Lãnh tụ đã chỉ đường đi nước bước và cam kết các quân chủng sẽ làm tốt nhiệm vụ. Theo thông tin được trình ra trước Toà án Nuremberg, Goering nhảy lên bàn, phát biểu "những lời cảm ơn khát máu và những cam kết máu lửa. Ông nhảy múa vòng quanh như kẻ hoang dại. Một số người còn nghi ngại thì giữ im lặng". Nhưng trước phiên toà, Goering phủ nhận việc nhảy múa trên mặt bàn .

Bài huấn từ buổi xế chiều là nhằm củng cố tinh thần tướng lĩnh và tôi luyện cho họ trở nên sắt đá .

"Không được thoái lui trước bất cứ việc gì. Mọi người phải mang theo tư tưởng mà tôi đã quyết định ngay từ đầu, đó là chiến đấu chống lại các thế lực phương Tây. Một cuộc tranh đấu sống còn... Một thời gian hoà bình lâu dài không tốt cho ta... Ta có người giỏi hơn... Phía bên kia yếu hơn... Năm 1918, quốc gia suy sụp vì không đạt điều kiện tiên quyết về tinh thần... Ưu tiên hàng đầu là tiêu diệt Ba Lan. Mục đích là tiêu diệt những lực lượng tác chiến, không phải là tiến đến đường ranh nhất định nào. Ngay cả nếu chiến tranh bùng nổ ở phía Tây, mục tiêu chủ yếu vẫn là tiêu diệt Ba Lan... Tôi sẽ tạo lý do tuyên truyền để khởi động chiến tranh – không cần biết đúng lý hay không. Sẽ không ai hạch hỏi người chiến thắng liệu ông có nói thật hay không. Trong việc khởi động và vận hành chiến tranh, vấn đề không phải là đúng, mà là chiến thắng .

Đừng để con tim rung động vì thương xót! Phải hành động quyết liệt! 80 triệu người phải được hưởng cái mà họ có quyền hưởng... Người mạnh hơn là người đúng... Phải kiên quyết và không băn khoăn! Phải tỏ ra sắt đá chống lại mọi biểu hiện của lòng thương xót!... Bất cứ ai đã từng suy nghĩ về trật tự thế giới đều biết rằng ý nghĩa của nó nằm ở sự thành công của người giỏi nhất qua việc dùng vũ lực..." Sau khi thét lên những lời kêu gọi, Lãnh tụ dịu lại và ban vài chỉ thị cho chiến dịch sắp tới. Tốc độ là yếu tố then chốt. Ông có "niềm tin không lay chuyển" vào những người lính Đức. Nếu có khủng hoảng thì đấy chỉ là do cấp chỉ huy mất tinh thần. Mục tiêu đầu tiên là đánh từ hướng Đông Nam đến Vistula và từ hướng Bắc đến Narew và Vistula .

Hitler kết luận: Lệnh phát động có lẽ là vào Thứ Bảy, ngày 26 tháng 8 năm 1939 .

ĐỒNG MINH BẾ TẮC Ở MOSCOW Giữa tháng 8 năm 1939, những cuộc đối thoại quân sự tại Moscow giữa các nước dân chủ phương Tây và Liên Xô đã hoàn toàn bế tắc. Nguyên nhân chính là do người Ba Lan thiếu khoan nhượng. Các phái bộ quân sự Anh-Pháp đi trên một chiếc tàu chậm chạp, đến Moscow vào ngày 11 tháng 8, đúng 1 tuần sau khi con người William Strang thối chí rời Moscow. Hiển nhiên là ông này cảm thấy nhẹ nhõm khi giao lại cho các ông tướng và đô đốc nhiệm vụ khó khăn khi cố đàm phán với người Nga. Trong báo cáo gửi về Bộ Ngoại giao ngày 20 tháng 7, ông gọi đó là "một kinh nghiệm nhục nhã" .

Hiện tại các bên phải nhanh chóng định ra một thoả ước quân sự để đề ra những chi tiết phải làm thế nào, ở đâu và bằng cách nào đối phó với Quân đội Quốc xã. Nhưng theo những biên bản mật của các cuộc thảo luận từ ngày này sang ngày khác và báo cáo của phái bộ Anh, hai phái bộ Anh-Pháp đã được gửi đi không phải để thảo luận chi tiết mà là bàn về "những nguyên tắc đại cương". Trái lại, phía Nga muốn đi đến những sự kiện cụ thể mà phía Đồng minh cho là rắc rối .

Nguyên soái Voroshilov của Nga đặt ra những câu hỏi rất cụ thể: Ba Lan sẽ hành động như thế nào? Bao nhiêu binh sĩ Anh có thể tăng cường cho quân Pháp? Bỉ sẽ làm gì? Ông không yên tâm lắm với những câu trả lời mình nhận được. Pháp và Anh trả lời một cách mơ hồ. Khi bị chất vấn thêm, Tướng Heywood của Anh trả lời: "Lúc này hiện có 5 sư đoàn chính quy và 1 sư đoàn cơ giới ở Anh". Những con số nhỏ nhoi này khiến cho phía Nga ngạc nhiên và khó chịu, vì họ nói họ đã chuẩn bị điều 120 sư đoàn bộ binh ngay khi chiến sự bùng nổ .

Đối với Bỉ, tướng Pháp Doumenc trả lời câu hỏi của Nga rằng: "Quân Pháp không thể tiến vào Bỉ nếu không được yêu cầu, nhưng Pháp sẵn sàng đáp lại bất kỳ lời kêu gọi nào" .

Câu trả lời này dẫn đến vấn đề chủ yếu mà cả Anh và Pháp đều muốn tránh né. Nguyên soái Voroshilov nói vấn đề cốt lõi là liệu Ba Lan sẽ sẵn lòng cho phép quân Nga xâm nhập vào lãnh thổ Ba Lan để đối đầu với Đức hay không. Nếu không, làm thế nào Đồng minh có thể ngăn chặn Đức nhanh chóng tràn ngập Ba Lan? Chỉ thị của Chính phủ Anh cho phái bộ đàm phán tỏ ra ngây thơ đến khó tin: "Nếu Đức chiếm được vị trí gần biên giới Nga... thì Nga phải có sẵn kế hoạch để giúp đỡ cả Ba Lan và Rumania... Nếu Nga đề nghị Anh và Pháp liên hệ với Ba Lan, Rumania hoặc các quốc gia vùng Baltic về việc hợp tác với Chính phủ Nga, thì phái bộ không nên hứa hẹn mà bảo họ hỏi ý kiến nước mình trước." Và Phái bộ làm đúng như thế .

Ngày 14 tháng 8, Nguyên soái Voroshilov đòi hỏi "câu trả lời thẳng thắn" cho những câu hỏi của ông .

"Nếu không có câu trả lời chính xác và dứt khoát thì tiếp tục thảo luận là vô ích... Phái bộ Quân sự Liên Xô không thể tham mưu cho Chính phủ của họ tham gia vào công cuộc vốn hiển nhiên sẽ có nguy cơ thất bại" .

Từ Paris, Thống chế Gamelin khuyên Tướng Doumenc kéo Nga ra khỏi đề tài này. Nhưng phía Nga không chịu .

Trong buổi họp ngày 14 tháng 8, phía Anh và Pháp bị dồn vào chân tường. Họ cố tìm mọi cách để né tránh và vẫn nói quanh co. Cuối cùng, phía Anh-Pháp tỏ ra thiếu thoải mái, đồng thời chỉ trích Voroshilov đã đưa ra những câu hỏi về chính trị mà họ không có thẩm quyền trả lời. Họ cho rằng, vì Ba Lan là nước có chủ quyền, nên Chính phủ Ba Lan trước hết sẽ phải cho phép quân Nga tiến vào đất họ .

Liệu phía Liên Xô có nghiêm túc đàm phán hay không? Ban đầu, phía Đồng minh nghĩ rằng có. Vì thế Anh muốn kết thúc nhanh việc đàm phán, còn Pháp bắt đầu tiết lộ thông tin quân sự mật cho phía Liên Xô rõ. Pháp còn muốn ký kết một quy ước quân sự với Liên Xô càng sớm càng tốt .

Trái ngược ý kiến của nhiều người cho rằng Anh-Pháp không làm gì để thuyết phục Ba Lan đồng ý cho quân Nga tiếp chiến với Đức trên lãnh thổ Ba Lan, họ thật sự đã thuyết phục khá mạnh mẽ nhưng không đủ mạnh. Còn Ba Lan thì vẫn phản ứng một cách ngu xuẩn khó tin .

Ngày 18 tháng 8, Ngoại trưởng Beck nói với Đại sứ Pháp, Léon Noël, rằng người Nga "không có giá trị về quân sự." Tướng Stachiewics, Tham mưu trưởng Quân đội Ba Lan, nói ông thấy "không có lợi gì từ việc cho Hồng quân hoạt động trên đất Ba Lan" .

Tại sao Anh và Pháp không gây áp lực lên Ba Lan và nói nếu Chính phủ Ba Lan không đồng ý Nga hỗ trợ, họ thấy không ích gì mà giúp đỡ Ba Lan? Chính là vì Chamberlain không muốn đi đến mức quá khích như thế .

Sáng 20 tháng 8, Tham mưu trưởng Quân đội Ba Lan thông báo với phía Anh rằng "trong trường hợp nào cũng không cho phép Quân đội Nga tiến vào Ba Lan". Tối hôm ấy, Ngoại trưởng Anh Halifax thúc giục Ngoại trưởng Ba Lan Beck nên xem xét lại, nhấn mạnh rằng quan điểm của Ba Lan đang "phá hoại" cuộc thảo luận quân sự ở Moscow. Beck vẫn không lay chuyển .

Cảm thấy vô vọng vì thái độ bướng bỉnh một cách mù quáng của Ba Lan, Thủ tướng Pháp Daladier đã quyết định ra tay. Ông cho phép Tướng Doumenc ký quy ước quân sự với Liên Xô, còn Ngoại trưởng Pháp Bonnet ra lệnh cho Đại sứ Pháp Paul-Émile bảo Molotov rằng Pháp đồng ý "trên nguyên tắc" Quân đội Nga tiến vào Ba Lan nếu Đức tấn công .

Nhưng đấy chỉ là động thái vô ích, nếu Ba Lan không đồng ý và cũng là động thái vô vọng xét qua sự thoả hiệp Nga-Đức. Doumenc chỉ nhận được bức điện của Daladier vào buổi tối 21 tháng 8. Khi ông gặp Voroshilov tối ngày hôm sau – một ngày trước khi Ribbentrop đến Moscow – Voroshilov đã tỏ ra vô cùng ngờ vực. Ông này muốn xem bằng cớ Chính phủ Pháp đã uỷ quyền cho phái bộ Pháp ký hiệp ước quân sự. Doumenc từ chối. Kế tiếp, Voroshilov muốn biết câu trả lời của Anh và liệu Ba Lan đã đồng ý hay chưa. Đây là những câu hỏi gây bối rối và Doumenc chỉ trả lời rằng ông không có thông tin .

Nhưng vào thời điểm này, mọi câu hỏi và trả lời đều không có giá trị gì cả, vì đã quá muộn: Ribbentrop đang trên đường sang Moscow. Chuyến đi đã được thông báo đêm trước và mục đích cũng được thông báo: Để ký kết Hiệp ước bất tương xâm giữa Đức Quốc xã và Liên Xô .

Vốn có cảm tình thật sự với vị tướng Pháp, Voroshilov cố gắng nhỏ nhẹ cho ông này biết sự tiếp xúc giữa hai bên sắp chấm dứt. Voroshilov nói: "Tôi e sợ một điều, phía Anh-Pháp đã khiến cho các vòng đàm phán chính trị và quân sự kéo dài quá lâu. Chính vì thế mà lúc này, ta không nên loại trừ khả năng có vài biến cố chính trị" .

Sáng ngày trước, 21 tháng 8, Voroshilov đã yêu cầu đình hoãn vô hạn định cuộc đàm phán với lý do phía Liên Xô sẽ bận rộn với các cuộc diễn tập mùa thu. Khi phía Anh-Pháp phản đối, ông trả lời: "Ý định của phái bộ Liên Xô đã và đang là đạt đến thoả thuận cho sự hợp tác của quân đội ba nước... Vì không có chung đường biên giới với Đức, Cộng hoà Liên bang Xô Viết chỉ có thể trợ giúp Pháp, Anh, Ba Lan và Rumania với điều kiện quân Liên Xô được phép hành quân trên đất Ba Lan và Rumania... Phái bộ Quân sự Liên Xô không thể mường tượng ra làm thế nào các Chính phủ Anh và Pháp, khi gửi phái bộ của họ đến Liên Xô... lại không ra chỉ thị cho họ về vấn đề cơ bản như thế... Điều này chỉ cho thấy có lý do để nghi ngờ ý muốn của họ trong việc đạt đến sự cộng tác nghiêm túc và hữu hiệu với Liên Xô" .

Lý lẽ của vị Nguyên soái là đúng và việc Anh-Pháp không thể đưa ra câu trả lời là điều tệ hại. Nhưng việc lặp lại câu hỏi với mọi biện luận khác vào lúc này, khi mà Voroshilov hẳn đã rõ quyết định của Stalin, thì đó lại là sự lừa dối .

RIBBENTROP Ở MOSCOW: NGÀY 23 THÁNG 8 NĂM 1939 Tại thời điểm này, những "biến cố chính trị" mà Voroshilov đề cập đến đã thực sự diễn ra .

Ngoại trưởng Ribbentrop lên máy bay rời Berlin đi Đông Phổ vào ngày 22 tháng 8 với mọi quyền hạn do Hitler uỷ nhiệm bằng văn bản để ký hiệp ước bất tương xâm với Liên Xô. Suốt đêm trước, vị Ngoại trưởng Đức liên tục điện thoại đến Berlin và Berchtesgaden rồi ghi chép đầy đủ thông tin cho các buổi hội kiến với Stalin và Molotov .

Phái đoàn Đức đến Moscow trên hai chiếc máy bay vận tải Condor vào trưa ngày 23 tháng 8, dùng nhanh bữa trưa ở Đại sứ quán Đức rồi đến Điện Kremlin để hội kiến với nhà lãnh đạo và Ngoại trưởng Liên Xô. Ribbentrop báo cáo về là mọi việc tiến triển tốt đẹp. Phía Liên Xô đòi Đức công nhận các cảng nhỏ Libau và Windau ở Latvia nằm trong khu vực ảnh hưởng của Liên Xô. Vì lẽ cả Latvia nằm bên phía Liên Xô, bên kia đường phân chia ranh giới quyền lợi Nga-Đức, nên Hitler nhanh chóng chấp nhận .

Công việc chủ chốt – Hiệp ước bất tương xâm và nghị định thư bí mật – được ký kết trong phiên họp thứ hai tại Kremlin vào buổi tối. Hai bên đạt thoả thuận một cách dễ dàng đến nỗi buổi họp kéo dài quá nửa đêm không phải để thương lượng căng thẳng, mà để thảo luận một cách thân mật tình hình thế giới, tình hình từng quốc gia và với những lần nâng cốc theo thông lệ. Một bản ghi nhớ của một thành viên phái đoàn Đức hiện diện đã ghi lại quang cảnh khó tin này .

Đáp lại câu hỏi từ phía Stalin về tham vọng của bạn bè Đức-Ý và Nhật – Ribbentrop trả lời một cách thông suốt và tạo ra sự an tâm. Đối với Anh quốc, hai bên có những nhận định giống nhau. Stalin thổ lộ với đoàn khách rằng phái bộ quân sự Anh "chưa bao giờ nói cho Chính phủ Liên Xô biết họ muốn gì". Ribbentrop đáp lại bằng cách nhấn mạnh rằng nước Anh luôn nỗ lực gây rối cho mối quan hệ Liên Xô-Đức. Ông khoác lác rằng "Anh là nước yếu đuối và muốn để mặc cho các nước khác đánh nhau để họ thống trị thế giới" .

Bản ghi nhớ của Đức ghi "Stalin đồng ý một cách hăm hở", đồng thời ông còn nhận xét: "Nếu Anh thống trị thế giới, thì đó là do những nước khác đã ngu xuẩn để cho mình bị lừa bịp" .

Đến lúc này, Stalin và Ribbentrop đã trở nên thân thiện với nhau đến mức cả hai đều không cảm thấy bối rối về Hiệp ước Chống Đệ tam Quốc tế. Ribbentrop giải thích lần nữa rằng Hiệp ước này không nhằm chống Nga mà chống các nước phương Tây. Stalin chen vào nhận xét rằng "Hiệp ước Chống Đệ tam Quốc tế thật ra đã khiến cho thành phố London và những cửa hàng ở Anhphải lo sợ" .

Đến lúc này, Ribbentrop hể hả với thái độ thuận chiều của Stalin đến nỗi ông có vài ý đùa cợt, vốn ít khi thấy ở con người nghiêm nghị này: "Bộ trưởng Ngoại giao Đế chế đã nhận xét một cách bông đùa rằng ông Stalin hẳn e sợ thành phố London và những cửa hàng ở Anh hơn là sợ Hiệp ước Chống Đệ tam Quốc tế. Điều mà người dân Đức nghĩ về việc này hiển nhiên là lời đùa cợt, vì người dân Berlin vốn nổi tiếng thích đùa, rằng chính ông Stalin cũng sẽ gia nhập Hiệp ước Chống Đệ tam Quốc tế" .

Sau những lần chạm cốc và chúc tụng lẫn nhau giữa hai kẻ cho đến gần đây còn là hai kẻ thù không đội trời chung, dường như Stalin có vài lo nghĩ về việc Quốc xã sẽ tôn trọng hiệp ước này hay không. Khi Ribbentrop chuẩn bị ra về, Stalin nói riêng với ông: "Chính phủ Liên Xô có ý định rất nghiêm túc đối với hiệp ước mới. Ông có thể đảm bảo bằng lời nói danh dự của mình rằng Liên Xô sẽ không phản bội bên liên minh với mình" .

Vậy rốt cuộc là hai bên đã ký kết với nhau những điều khoản gì? Như được phổ biến, hiệp ước quy định bên này sẽ không tấn công bên kia. Nếu một bên trở thành "đối tượng của hành động thù địch" do bên thứ ba gây ra, bên kia sẽ "không hỗ trợ cho bên thứ ba bằng bất cứ cách nào". Cả Đức và Liên Xô sẽ không "gia nhập bất kỳ phe nhóm nào trực tiếp hoặc gián tiếp nhắm đến bên kia" .

Ngôn từ của những điều khoản chủ chốt hầu như giống y bản thảo của Nga mà Molotov trao cho Schulenburg ngày 19 tháng 8 và Hitler điện cho Stalin biết phía Đức sẽ chấp thuận. Bản thảo của Nga quy định rằng Hiệp ước bất tương xâm chỉ có hiệu lực nếu một "nghị định thư đặc biệt" được ký kết cùng lúc và là một phần không thể thiếu của hiệp ước .

Ribbentrop muốn đưa vào phần mở đầu khẳng định sự thành lập quan hệ hữu nghị Liên Xô-Đức, nhưng Stalin nhất quyết loại bỏ. Nhà độc tài Liên Xô phàn nàn rằng "Chính phủ Xô Viết không thể bất thình lình đưa ra cho công chúng sự cam kết về tình hữu nghị, sau khi bị Quốc xã bôi tro trát trấu trong sáu năm" .

Thế là, cuối cùng Hitler đã đạt đến điều ông mong muốn: Liên Xô đồng không tham gia cùng Anh và Pháp nếu 2 nước này hỗ trợ Ba Lan. Điều VII quy định rằng hiệp ước có hiệu lực ngay sau khi ký kết. Việc phê chuẩn ở 2 quốc gia độc tài như thế chỉ là thủ tục, nhưng phải mất ít ngày. Hitler đã đòi hỏi phải ghi điều khoản này .

Cái giá mà Hitler phải trả trong "Nghị định thư Phụ lục Bí mật" cho hiệp ước là: Trong trường hợp có sự chuyển biến về lãnh thổ và chính trị ở những quốc gia vùng Baltic (Phần Lan, Estonia, Latvia, Lithuania), biên giới phía Bắc của Lithuania sẽ thể hiện biên giới giữa các vùng ảnh hưởng của Đức và Cộng hoà Liên bang Xô Viết .

Trong trường hợp có sự chuyển biến về lãnh thổ và chính trị ở những lãnh thổ thuộc Ba Lan, các vùng ảnh hưởng của Đức và Cộng hoà Liên bang Xô Viết sẽ được phân định ranh giới phỏng chừng bằng các con sông Narew, Vistula và San .

Trong bất cứ trường hợp nào, cả 2 Chính phủ sẽ giải quyết theo cách thức thông cảm hữu nghị .

Giống như trong những giai đoạn thời xưa của các hoàng đế Đức và Sa hoàng Nga, một lần nữa Đức và Nga lại đồng ý phân chia Ba Lan. Và Hitler sẽ cho Nga toàn quyền hành động ở vùng Đông Baltic .

Cuối cùng, ở Đông Nam châu Âu, phía Liên Xô khẳng định họ quan tâm đến Bessarabia, lãnh thổ mà Liên Xô mất về tay Rumania năm 1919 và Đức tuyên bố họ không quan tâm đến lãnh thổ này. Đây là nhượng bộ mà sau này Ribbentrop sẽ lấy làm hối tiếc .

Văn bản kết luận: "Nghị định thư này sẽ được 2 bên xem là tối mật". Thật thế: Chỉ sau chiến tranh nội dung của Nghị định thư mới được biết đến qua việc tịch thu tài liệu mật của Đức .

Ngày hôm sau, 24 tháng 8, trong khi Ribbentrop đang hả hê quay về Berlin, thì các phái bộ quân sự Đồng minh yêu cầu gặp Voroshilov. Ông này nói: "Xét qua tình hình chính trị mới, chẳng còn có mục đích hay ích lợi nào để tiếp tục thảo luận" .

Hai năm sau, khi Quân đội Đức tràn sang tấn công Liên Xô, vi phạm Hiệp ước bất tương xâm, khi ấy Stalin vẫn còn biện minh cho việc thoả hiệp với Hitler rằng nó đã được thực hiện sau lưng các phái bộ quân sự Đồng minh đang đàm phán ở Moscow. Trong bài diễn văn phát thanh gửi đến nhân dân Nga ngày 3 tháng 7 năm 1941, Stalin khoe khoang: "Ta đã tranh thủ được nền hoà bình cho đất nước ta trong một năm rưỡi, cũng như đã tạo cơ hội chuẩn bị cho các lực lượng của ta nhằm chống lại việc Phát xít Đức vi phạm hiệp ước mà tấn công ta. Đây là phần lợi của đất nước ta và phần thiệt của Phát xít Đức" .

Nhưng có đúng thế không? Từ lúc ấy cho đến nay, vẫn có những tranh luận nổ ra về điểm này. Hiệp ước cho Stalin một thời gian để thở là điều hiển nhiên. Chỉ trong một thời gian ngắn, hiệp ước tạo cho Liên Xô vị thế quốc phòng vững mạnh chống lại Đức phía bên trong biên giới Nga, kể cả những căn cứ quân sự ở các quốc gia vùng Baltic – với phần thiệt thuộc về các dân tộc Ba Lan, Latvia, Estonia và Phần Lan. Và quan trọng nhất, hiệp ước đảm bảo cho Điện Kremlin là nếu sau này Liên Xô bị Đức tấn công thì các cường quốc phương Tây lúc ấy đã tỏ rõ đường lối chống Đức và Liên Xô sẽ không phải đơn độc chống chọi với Đức như Stalin đã lo sợ suốt mùa hè 1939 .

Tất cả các điều trên là sự thật. Nhưng có lập luận theo cách khác. Vào lúc Hitler tấn công Liên Xô, các quân đội của Ba Lan và Pháp cùng Lực lượng Viễn chinh Anh trên lục địa châu Âu đã bị tiêu diệt, đồng thời Đức có mọi nguồn lực toàn châu Âu để huy động mà không bị trói tay vào mặt trận nào của phương Tây. Suốt các năm 1941, 1942 và 1943, Stalin than phiền một cách cay đắng rằng không có mặt trận khác chống lại Đức và rằng Liên Xô phải hứng chịu hầu như toàn bộ sức mạnh của Quân lực Đức. Trong khoảng thời gian từ năm 1939 đến năm 1940, còn có một mặt trận của phương Tây khác có thể chia bớt sức mạnh của Đức. Và Ba Lan không thể bị áp đảo trong nửa tháng nếu Liên Xô hỗ trợ cho họ thay vì đâm sau lưng họ .

Hơn nữa, có lẽ không có chiến tranh nếu Hitler biết sẽ phải đương đầu với cả Liên Xô, Ba Lan, Anh và Pháp. Xét qua lời khai của tướng lĩnh Đức trước Toà án Nuremberg, tuy ít can dự vào chính trị nhưng họ vẫn có khả năng ngăn chặn cuộc chiến chống lại một liên minh hùng mạnh như thế. Theo báo cáo của Đại sứ Pháp tại Đức, cả Keitel và Brauchitsch đều cảnh báo Hitler rằng Đức ít có cơ may chiến thắng nếu Liên Xô đứng về phe kẻ thù của Đức .

Không có chính khách nào, ngay cả các nhà độc tài, có thể tiên đoán chiều hướng của chiến tranh về lâu dài. Có thể biện luận giống như Churchill rằng động thái của Stalin "vào lúc ấy có tính thực tế cao". Giống như bất kỳ nguyên thủ quốc gia nào khác, mối ưu tư hàng đầu của Stalin là nền an ninh cho đất nước của mình. Sau này ông thổ lộ với Churchill rằng, vào mùa hè 1939, ông tin chắc rằng Hitler đang khởi động chiến tranh. Ông đã quyết định không để cho Liên Xô bị lâm vào vị thế tệ hại là đơn độc đối phó với Đức. Khi không thể tạo mối liên minh vững chắc với phương Tây, thế thì tại sao lại không quay sang Hitler lúc ấy đang bất ngờ gõ cửa Liên Xô? Vào cuối tháng 7 năm 1939, hiển nhiên Stalin bắt đầu tin chắc rằng Anh-Pháp không muốn đi đến mối liên minh có tính ràng buộc, và rằng mục đích của Anh còn là dẫn dụ cho Hitler khởi động chiến tranh ở Đông Âu. Dường như Stalin rất ngờ vực Anh, cho rằng sự đảm bảo của Anh đối với Ba Lan hẳn không hơn gì sự đảm bảo của Pháp đối với Tiệp Khắc. Và mọi hành động của phương Tây trong hai năm vừa qua càng khiến cho ông thêm ngờ vực: Sau khi Đức thôn tính Áo và Tiệp Khắc, Chamberlain từ chối đề nghị của Liên Xô nhằm đặt ra kế hoạch ngăn chặn bước tiến kế tiếp của Quốc xã, Chamberlain xoa dịu Hitler ở Hội nghị Munich mà gạt Liên Xô ra ngoài, Chamberlain trì hoãn và lưỡng lự trong việc đàm phán cho liên minh phòng thủ chống lại Hitler .

Một điều mà hầu như ai cũng biết chắc – ngoại trừ Chamberlain – là chính sách ngoại giao Anh-Pháp, vốn chập choạng mỗi khi Hitler có một động thái, giờ đã phá sản hoàn toàn. Và chính sách ngoại giao của Ba Lan cũng thế. Đại sứ Pháp Noël báo cáo về phản ứng của Ngoại trưởng Ba Lan đối với hiệp ước Nga-Pháp là "Beck tỏ ra khá bình thản và không có vẻ gì là lo lắng. Ông ấy nghĩ rằng về cơ bản là không có nhiều thay đổi" .

Hai cường quốc phương Tây, Anh và Pháp, từng bước đi thụt lùi: khi Hitler thách thức họ mà ra lệnh tổng động viên, khi ông xâm chiếm lãnh thổ Rhineland năm 1936, rồi thôn tính Áo năm 1938 và cùng năm này chiếm Sudetenland, thôn tính Tiệp Khắc tháng 3 năm 1939, thì họ đều bình chân như vại. Khi Liên Xô ở về phe mình, họ vẫn còn có thể khiến cho nhà độc tài Đức nản lòng mà không dám khởi động chiến tranh hoặc, nếu không được, thì đã có thể nhanh chóng đánh bại Đức trong cuộc xung đột vũ trang. Nhưng họ lại để cho cơ hội cuối cùng vuột khỏi tầm tay, dù có nhiều cảnh báo (như của Đại sứ Pháp Coulondre) rằng Hitler sẽ gây hấn nếu không phải chiến đấu chống Nga. Bây giờ, vào thời điểm tệ hại nhất trong tình huống tệ hại nhất, họ lại muốn giúp đỡ Ba Lan khi nước này bị tấn công .

Cả Anh và Pháp đều lớn tiếng kết tội Stalin đã đi nước đôi. Họ cho rằng trong nhiều năm Stalin đã cảnh báo về "những con thú Phát xít" và đề nghị mọi quốc gia yêu chuộng hoà bình kết hợp lại nhằm ngăn chặn Quốc xã gây hấn, nhưng bây giờ chính Liên Xô lại về phe với Quốc xã. Điện Kremlin biện luận rằng họ đang làm những việc giống như Anh-Pháp đã làm năm ngoái ở Munich: nhằm duy trì hoà bình và có thêm thời gian tái vũ trang chống lại Đức, tuy phải hy sinh một nước nhỏ. Nếu Chamberlain tỏ ra là đúng đắn và có danh dự khi xoa dịu Hitler bằng cách hy sinh Tiệp Khắc, không lẽ Stalin lại sai trái và mất danh dự khi xoa dịu Hitler bằng cách hy sinh Ba Lan? Sự thoả hiệp bí mật của Stalin với Đức nhằm phân chia Ba Lan và được toàn quyền hành động để nuốt chửng Latvia, Estonia, Phần Lan và Bessarabia chẳng bao lâu sẽ được thể hiện qua những động thái của Liên Xô. Việc này đã khiến cho hầu hết thế giới bị sốc, thậm chí là cho đến tận bây giờ. Người Nga nói họ chỉ thu hồi những lãnh thổ đã bị rứt ra khỏi tay mình sau Thế chiến I. Nhưng những dân tộc sinh sống trên lãnh thổ này không phải là người Nga và không muốn quay về với Liên Xô. Chỉ có vũ lực mới khiến họ phải chịu sáp nhập trở lại Liên Xô .

Từ khi gia nhập Hội Quốc liên, Liên Xô đã gây dựng một sức mạnh tinh thần cổ súy cho hoà bình và đứng đầu việc chống lại Phát xít gây hấn. Bây giờ, trung tâm tinh thần ấy đã hoàn toàn vỡ vụn .

Trên tất cả, qua việc thoảhiệp một cách lôi thôi với Hitler, Stalin đã phát pháo lệnh bắt đầu một cuộcchiến chắc chắn rồi sẽ mở rộng thành cuộc xung đột thế giới. Và ông hoàn toànhiểu rõ điều này. Nhiều năm trước, Hitler tiên đoán trong quyển Mein Kampf: "Việc ký kết mối liên minhvới Nga chỉ là kế hoạch cho cuộc chiến kế tiếp." Lịch sử sẽcho thấy đây sẽ là lỗi lầm lớn nhất trong đời của Stalin v