Juanito, Toy! Dali naw!” ang tawag ni Uway Silang sa anang baynti anyos nga apo nga ana ginsugo nga mag-agto sa banwa kang San Luis, hay mamakal kang lanot kag kalat. “Mamaybay kaw kon rapit kaw run sa patyo ka banwa, indi kaw manglihid sa patyo hay makataragam, may nagapamahoy dyan kan.”

“Iwanhaw, Uway? Kon bahuyon ako bahuyon ko man, eh!” ang lango-lango nga sabat ni Juanito sa anang uway kag nagkaradlawun hay daw nayubit man sa anang sabat.

“Pagtadung, Juanito!” ang saway kang mal-am nga nagadalung ang anang mata. “Magpamati kaw agud nga kon makaatubang kaw kang kataragman, kamaan kaw kon ano ang himuon mo.

“Huud, Uway!” ang malagday nga sabat ni Juanito nga daw sa namayha man sa anang kaugalingun. Ginpahidan na ang anang nagailig nga balhas sa anang bagiing kang suol ka anang bayo nga puna samtang ang anang mga mata daw nagapasurip agud sa pagtamud sa ginahambal kang anang uway nga nagapatpat kang anang mga dapat himuon.

Ginasugid nga sa banwa kang San Luis may pamilya nga ang andang surundon amo ang pagkamaranhig. Sa kahuya ka dyang pamilya, tungud hay manggaranun kag dungganun sa banwa, nga mabansagan nga sanda kag ang andang kaliwat, mga maranhig, ginbaydan nanda kang mahal ang andang bulig nga tagairaya agud amo ang magbaton kag magpangako kang andang surundon halin sa nagahimugto nanda nga mal-am. Ang pagkamaranhig nagsaylo sa andang timbang kag sa anang panimalay.

Suno sa sugidanun kang mga mal-am, ang mga maranhig amo ang mga patay nga nagabangon tungud nga ang andang mga patay nga lawas ginagamhan kang mga kadu nga ispiritu. Sa tion kang paghaya nagakatabo nga ang patay nga may surundon nga maranhig, nagahulag ang mga bahin kang anang lawas, kaangay kang ulo, alima ukon kahig, kag kon kis-a nagabangon-bangon ang patay kag nagalawit ang anang malabug nga dila. Tungud kadya, ang tag-iya kang minatay nagaaman kang itum nga tila nga ginatabon sa nagahulag nga bahin ukon sa bilog nga lawas kang patay agud magmuslu dya.

Kauna kang wara pa mauso ang punirarya kag ang pagbalsamar kang mga patay, sangka gabii lang ang paghaya. Ang patay ginahaya sa katri ukon sa banig sa salug sa diin tana napatay nga ginatabunan kang moskitiro, hay ginahulat pa nga mahuman ang anang lungon nga ginapulawan ka himo sa bilog nga gabii. Ginabugkusan kang panyo ukon tila nga puti ang sulang kag ginabugkus sa alipudwan agud indi magnganga ang baba kang patay kag ginasungsungan kag burak ang irong agud indi pagsudlan kang sapat-sapat pariho kang langaw.

Sa paglubung ang lungon ginatungtong sa liyaliya nga ginapas-an kang apat ka tawo. May taklub ang lungon piro wara ti pintal.

Kang may gindara nga patay nga ginayayungan sa liyaliya agud ilubung sa patyo, nahangyus ang mga nagakumpanyar kang gulpi lang nahulog ang takup kang lungon kag dayon nagbangon ang patay kag nagpungko sa anang lungon nga ginayayungan. Sa kahadluk kang mga tawo nagpugaas sanda palagyo, ginbuy-an kang mga manogyayong ang liyaliya kag nahulog ang lungon, natabug ang patay. Kang anda balikdun ang naula nga lungon, anda nakita nga ang patay nagapungko run kag nagaulway ang anang dila kag nagahakad ang anang mga kalimutaw.

Dalidali ang mga laki kang pamilya nga nagparapit kag gintabunan nanda dya kang tila nga itum kag gin-untay ang patay kag ginsulud liwat sa lungon kag ginbugkusan kang uhay dayon ginguro sa kutkot kag gintampukan.

Makalipas ang pira ka oras, sa indi mahangpan nga hitabo, nakaguwa ang maranhig sa ginalubngan nga lupa. Kag sa sulud kang mga inadlaw, nagapungko lang dya sa gawang kang patyo kag nagapanglagas kang mga nagaagi.

Mataas ang taub kang dagat kag madapul ang magpanaw sa baras kang baybay, gani ginpasulabi lamang ni Juanito nga mag-agi sa karsada nga nagaalihid sa patyo. Kang nagrapit run tana sa patyo, ginsug-alaw tana kang marapug nga hangin nga daw dapug kang nagadunot nga bang-aw. Nagapusnga kag nagapanupra si Juanito sa anang nadapgan kag ginatabunan na ang anang irong, kang may nabatian tana nga nagakulas. Kang magbalikid tana sa gawang kang patyo, ana nakita ang nagaparapit nga maranhig.

Nagdalagan si Juanito paagto sa baybay hay kuon ni Uway Silang, “Hadlukan ang maranhig sa tubig hay kon mabasa dya nagahimo nga ulod.”

Hala man dalagan ana ni Juanito, ugaring naglagas man kanana ang maranhig. Gin-ubos na ang anang ikasarang sa pagpadasig kang anang dalagan, piro daw wara nagarayu ang nagasunod nga maranhig. Sa ano man nga kadimalasan nga nagsangit pa sa balagun kang ragayray ang anang kahig, nakadagpa tana kag tungud kadya, nadab-ot tana kang maranhig.

Dayon dakup kang maranhig kanana, kag amo man ana nga panginpadlus. Indi na run maman-an kon ano ang himuon na hay hugut gid ang kapyut kang maranhig kag mapurus dya. Daw masuka run si Juanito sa kabaho kadya kang dakpun kang maranhig ang anang liug kag kug-un. Nagapaminsar run si Juanito nga basi mapatay run tana. Nag-irihi dya sa kahadluk kag nabasa ang maranhig.

Pamatyagan ni Juanito, daw nagaugan ang kapyut kanana. Nagaamat-amat ka rusdag ang lawas kang maranhig kag nagahimo dya nga tumpok kang mga ulod. Ginsipa na ang punsok kang mga ulod agud mawas-ag kag magrapta. Ugaring ang mga ulod madasig nga nagtipon liwat agud mahimo liwat nga maranhig. Nagdalagan si Juanito sa dalay-ahan. Naglagas gihapon ang maranhig. Pagdakup kang maranhig kanana, dayon na tiklod kadya sa nagapusa nga balud sa dalay-ahan, kag nahimo liwat nga mga ulod. Dalidali si Juanito kayaba kang baras agud makahimo kang bubon-bubon kag dayon kakahun ang mga ulod pasulod sa buho nga buta kang tubig agud indi lagi makabalik sa pagkamaranhig.

Mapalagyo run raad si Juanito, kang makapkapan na ang pusporo sa bulsa kang anang pantalon. Mayad lang hay wara dya tanto mabasa. Gintipon na ang mga nagkaging run nga dagsa nga rurok nga mga lukay kag ana dya nga gintutdan. Kang nagadabadaba run ang kalayo ana nga ginhakad ang mga ulod kag gintagbung sa tutod. Wara gid tana maghalin kon wara mag-abo ang mga ulod.

Nagsugbo tana sa dagat agud mabuul ang baho kang maranhig sa anang lawas.

Kang makauli tana, ginsagap ni Uway Silang ang mga lanot kag kalat nga ginpabakal kanana.

“Wara ako ka diritso, Uway, hay gin-ulang ako ka maranhig. Mayad gani nga wara na ako mapyirdi,” ang sabat ni Juanito.

“Hay, bat-ulan kaw!” ang hambal ni Uway kanana.

Sa baybay, ang abo kang tinutdan nagramig kag amat-amat nga ginahuyup kang hangin. Amat-amat man nga nagaguruwa ang mga nagadihok-dihok sa abo ….

Nagaisarahanun lang ang puno nga kahoy kang anunang sa tunga kang mga kakawayanan nga marapit sa dumaan nga awang ni Uyong Julian. Bahul kag mal-am run gid dya nga puno, piro marabong ang mga dahon nga nangin laswahan dya kang mga panimalay sa palibot, hay manamit ang ana ka dya ugbos nga ilangkay sa linapwahan kag linaga nga monggo. Amo ra nga gintawag ang lugar nga Anunang.

Ang awang ni Uyong Julian may bugana nga tubig hay mabaskug ang tuburan nga bisan sa putok-putokan kang tag-irinit wara dya nagahubas. Sa tag-uroran, nagaarawas ang ana ka dya masinaw gihapon nga tubig sa anang tagabalikawang nga tuong, kag indi run kinahanglan pa nga magtimba agud magsarok kang tubig, kondi nga kanduson lamang kang kabo ukon hungot agud isulud sa bayong. Ang dya nga awing, irimnan, sarag-uban, parigusan kag pamonakan kang bilog nga baryo.

Ang sapa nga nagailig halin sa awang kang anunang, wara man nagamara kag raku ang mga isda, orang kag mga tibotibo nga nagabuhi rugyan. Ang gikatingalahan kang mga nagaagto sa awang, piro hadlukan sanda magmuno, amo nga may mga orang nga pula nga daw mga raha piro buhi kag nagalangoy pariho man kang iba nga orang, kag may mga ubog nga bukun ti naandan ang andang duag, kondi mga kambang kaangay kang pagkakambang kang mga ayam. Ginakakunyagan dya kang mga bata nga dakpun, piro nagapangara ang mga mal-am hay kuno may mga tag-iya tana ka mga dya nga indi makita kag basi mag-ugut kon bul-un ang andang sinagudan.

Piro nanamian ang mga bata magsipal rugyan kag magbubon-bubon marapit sa awang, hay mabaskug ang nagabuay nga mga bungan-bungan kag daw ginakahamut-an man kang mga intuk nga mga orang nga pula nga langoy-langoyan. May makita man nga mga halo nga may aritos nga nagalagaw-lagaw lang dyan sa palibot kag may man-ug nga daw butkun ka bata ka bahul nga nagalibot-libot pirmi ukon nagatungtong lang sa bibi kang awing. Kon matabuan, nagatabo ang anang ulo kag ikog sa ibabaw kang awang, piro mabuut dya hay wara man ti nagamuno ukon nagatabog ka dya sa mga nagasag-ub, kag nagahalin lang man kang ana kon magduro run ang tawo.

Suno sa mga mal-am, mariit ang Anunang, ginulian dya kang mga idalmunun. Ginpaandaman gid ang mga bag-ohanun nga nagaagto sa awang nga manabi-tabi gid kag magbugkus kang dahon kang badyang, timaan kang pagpanginahod, agud indi pagbugnohon kang mga tamawo.

Hay kuno, kang ang daraga nga si Loling nag-agto sa awang nga nagparigos kag magpamonak, piro wara na ginsunod ang hambal kang anang mal-am, ginsidaan kang bulalakaw. Ginahimo tana kang urihi nga arangayan kang mga mal-am para sa mga bat-ulan nga mga kabataan,

“Sulnga ninyo si Loling hay wara magpati, ti ano ang natabo kanana? Ginsindaan tana kang bulalakaw. Naglibot-libot kanana ang bola nga kalayo nga nanaug halin sa kawayan. Pag-uli na, nakasapong lang ang pagsaka na sa hagdan kang andang balay kag mag-uy-uy. Wara run kabay to maumpawi, kag nadayunan lamang.”

Ginpatihan nga si Loling ginpalakad kang mga tamawo nga taga-Anunang. Duro man kang mga bata nga nagkaramatay sa baryo nga gindat-ul nanda sa mga tamawo sa Anunang hay kuno wara nagatiskug ang andang bangkay, nga pwidi matiko ang andang mga butkun. Raku man kang mga siruhano ang nagapatungud sa mga tamawo sa Anunang kang mga masakit kag mga sabid nga ginabatyag kang mga tawo, kaangay kang mga pasuk kag mga apok.

Kang mag-abot ang mga tinuig nga uso run ang mga bumba kang tubig pariho kang pitsil kag dyitmatik, ang iskwilahan nga rugyan lang sa pihak kang kudal, nagpatakud kang tubo angut sa awang sa Anunang, para sa bumba nga pitsil. Kag amo dya ang ginasag-uban kang mga manunudlo kag mga kabataan, ilabi run gid hay naguba run ang ginpatindug kang gobyirno nga artesian well sa marayu nga pusod kang iskwilahan. May riktangulo nga tuong nga may sangka mitro ang kalapadun, sangka mitro kag tunga ang kalabugun kag sangka lapak ang kadalumun, nga ginhimo angut sa bumba agud nga ang mga bata nga nagapamunyag kang mga tanum kag nagapanghugas, magsandok lamang rugyan kang tubig.

Si Mam Sayong, sangka maistra kang siyensya sa elementarya, bukun ti mapinatihun sa mga rilihiyanun, tungud hay indi dya masaysay kang siyensya. Kuon na, “Wara ti kamatuoran ria hay wara man ti pamatuod. Mga disparatis lamang ria.”

Marayu pa gawa ang paranawun ni Mam Sayong halin sa anang balay paagto sa iskwilahan, kag wara pa ti mga sarakyan, kabangdanan nga aga pa pirmi tana nga nagaagto sa iskwilahan kag kalabanan una pa tana sa dyanitor nga amo man ang ginatulinan kang yabi. Amo ra nga naanad man Si Tyo Adong nga aga pa mag-agto sa iskwilahan agud pag-abot ni Mam Sayong, bukas run ang ganhaan nga himo sa tubo nga salsalun kag daragkul nga alambri pariho kang mga kudal nga nagalibot sa bilog nga iskwilahan.

Sangka adlaw, suno sa kinaandan, wara pa ka magsirak ang adlaw sa murud-an, rugyan run sa iskwilahan si Mam Sayong. Tungud hay wara pa ang mga kabataan, kag hay ana run man nabuywan, nagsag-ub tana sa bumba nga pitsil agud makapamunyag kang anang mga bulak kag tanum sa sayans-gardin.

Wara ti sulud ang tuong hay nahukas gali ang sungsung nga lapat, gani nga gintungtong na ang baldi sa sulud kang tuong agud isalud sa bumba. Samtang nagabumba tana, nasiplatan na nga daw may bagay nga puti sa anang baldi. Ginput-an na ang pagbumba kag sulngun. Kag sa anang katingala, may tumalagsahun nga isda nga nagalangoy-langoy sa baldi. Piro, napat-ud na nga wara ti sulud ang baldi pagdara na. Ginhugasan na pa dya antis ginsalod sa bumba. Naman-an na nga sa bumba gid naghalin ang isda.

Matahum ang isda nga nagaingat nga daw pilak, bilogbilog nga daw bunga ka saragwilas ka bahul, nga ang mata daw mata kang pangka nga gintungtong sa anang magtimbang nga pingig. Nagawadik-wadik dya nga daw nagapahambog kang anang silingsiling kag daw burak nga ikog.

Gindara dya ni Mam Sayong sa anang sayans-rom kag ginsulud sa bahul nga garapon nga may tubig kag ana pa nga ginpabugal sa anang mga iskwila kag mga kaimaw nga manunodlo.

“Sa bilog ko nga kabuhi kadya pa lang gid ako nakakita ka dya nga sahi kang isda,” ang kuon na.

Pagkagabii, ginpukaw tana kang igut kang gawang nga kawayan. Tungud hay ang dyang maistra laon kag nagaisarahanun sa anang kwarto, nag-aligmat tana kag nagbangon. Pagbukas kang gawang kang anang kwarto, nakita na sa arumiraw nga kasanag kang kingki nga nasulud sa utod nga lata kang mantika, ang tawo-bahul nga nagsulud. Sa kahaluk nagsinggit tana, piro wara ti limug nga nagaguwa sa anang baba. Luyag na nga magtindug agud makapalagyo, piro indi tana makahulag. Nagasala ang anang paminsarun ko ano ang anang himuon.

Nagparapit ang tawo-bahul. Mga walo ka lapak ang anang kataasun kag daw mga lima ukon anum ka dangaw ang lapad kang anang abaga. Ang anang mga butkun kag mga batiis daw pilo sa kabahulun kang ana ka daragkul nga tawo. Nagabaga ang anang mga mata, nagabagrut ang anang bag-ang kag nagapusnga nga daw karbaw.

Gindakup na si Sayong sa liug kag naghambal kana nga ang limug daw daguub nga nagahalin sa sulud kang tadyaw nga nagakuon, “Sa diin ang akun hinuptanan. Andut nga ginbuul mo!”

Nagasabat si Sayong sa ana lamang paminsarun, piro mabasahan dya kang tawo-bahul, “Ano nga hinupatanan ang ginakuon mo?”

“Ang akun isda nga pilak!” ang sabat kang tawo-bahul.

“Didto sa iskwilahan, balik ko kanimo sarum-an. Pasinsyaha lang ako. Wara ako kamaan nga may tag-iya gali sa isda nga to,” ang nagakurudug nga sabat ni Sayong.

Dayon naghalog ang pagkaput kang idalmunun sa anang liug. Hay ginbuy-an dya kang tawo-bahul, nakaginhwa si Sayong kang madalum kag malawig. Naggwa ang tawo-bahul sa kwarto kag nanginduraan. Nakabugtaw si Sayong, naabutan na pa ang anang hangus.

“Salamat sa Dyos!” kuon na. “Damgo lang gali.”

Piro nabatyagan na pa ang sakit nga daw lanug sa anang liug. Daw tuod nga natabo. Wara run tana ka turog hasta mag-aga sa pagpamisar kang natabo.

Pagbalik na sa iskwilahan, dalidali na nga ginbitbit ang garapon nga may isda kag dar-un sa bumba. Dayon na nga gin-ula ang garapon sa tuong nga gabang kang tubig nga masinaw. Nakita na kon daw ano ang pagwadik-wadik kang isda nga pilak. Daw ano ang anang pagkangilin nga buy-an dya, piro nahadluk gid tana kang anang naaguman kang gabii nga ria sa anang damgo.

Ginasunod na gid kang anang panurukan ang isda nga naglangoy-langoy, sa pagkatahum, sa pagkagaranyat! Kanugon! Kang magsalum ang isda sa sadsadan kang tuong, hinali lang dya nga nag-alimunaw sa anang panurukan.

Pagkaduro kang mga katanhagaan kang Awang sa Anunang!

Kang mapatay ang kahoy kang anunang, nagmara ang mga bungan-bungan sa palibot. Wara run man ang mga katingalahan, piro dyan gihapon ang awang ni Uyong Julian.

Raad wara lang nadura ang mga katanhagaan, hay malapad ang ginlaksam nga bahin kang lupa ni Uyong Julian. Pati pa ang awang, gin-agaw kang kaingud nga garban, sa anang mga kaliwatan.

Ugsad ya bulan. Daw kalimutaw ka miyaw nga nagainggat sa dulum. Bilog, daw margal nga pilak nga ginsab-it sa kahawaan. Pay, nagapaipli ya anang sampihak nga gawi sa madamul nga panganod nga daw kulapan na du ya langit. Masanaaw ma gawa ya sanag pay madulum angud ya banas hay makarum-karum ya kalibutan. Amo gid daya ya saho ka mga ayam iuwang nga daw nagatutoy ka mga tigadluman nga magguruwa.

Sara lang ako nagapanagadsad sa talaytay patakas sa kilid ka pil-as. Suba ka Jalaur sa idalum. Sirum-sirum lang kag daganas ka tubig ya mabatian ko halin sa sulugan. Malinung ya ilig ka linaw luwas lang sa puka ka mga butobutoy kag gurami, ano pa daw mahawa ka kon magtam-an ka gid kapakilid. Basi mahulog ka. Piraw pa abi dayang plaslayt ko hay baratuhon anang batiri.

Maramig-ramig may hangin hay bag-o lang maghuraw ya tarithi. Marimamasa ya mga bika-bika sa balud nga nagakuhit ka mga siki ko. May galambay pa gid nga mga gamot ka kasya, daw makasandad ka. Duro may kagingking kag mga laya nga dahon. Amo man ya ignut mo kon matapakan mo hay garagamak kag nagakalas. Nagakubay sa banas ya mga tigbaw nga nagasag-idanay kon huypun ka dupuy-dupuy. Kon magkulas-kulas gani, daw gapaabot-abot ka nga may mag-ulhot kag magkula kanimo. Aaay, ilam du lang!

Nan, daa duma ya urangul ka ayam, daw may ginapukaw kag may ginapabangon sa rulubngan. Nagauman ma tana ya plasylayt nga gapatay-patay. Uyon na puropalpagun mo man. Nainanay ko lang hay basi madarayunan nga indi du gid magsiga tapat kag magdaridi takun paadto sa katigbawan, ukon makatipaslung kag magbayungkut pa suba. Wara tana ti gapanikup amo dya nga oras ka gab-i.

Sa likod ka mga tigbaw, puro lang daragku nga kasya. Mga mal-am dun hay kurinut du ya mga panit da. Kasya lang kag buntu-tai magtimbang. Matag-as, kag kon himutadan mo, daw mga tawo nga kalabug-labug kag duro ya alima nanda nga nagalungay kag nagaduko kanimo nga gaagi sa tunga. Puro lang tinutuan kag pilas-pilas sa puno na pay tama ka labwak sa taas.

Nagdugang ya dulum hay daw nagatabuay ya mga sanga nanda tanan sa ibabaw. Kon magtangra ako amo ma tanay ulhot-ulhot ka bulan nga matyag ko daw nagasunlog magsunod kanakun kon diin ako maadto. Uhu, gasunod gid.Bisan magliko ako daa man angud. Ay, bisan anhun ko, mag-untat ako, untat man tana ka sunod. Panu ....

Ay, yawa! Katapak ko ka ipot!

Ano ma dayang mga bakiro nga man-an du gid nga aragyan ka tawo, paagyan da man ka karbaw? Ipangpaghid ko dya sa mga dalupang di sa kilid.

Malinung ya gab-i. Gapatakas dun ako paadto sa likuan. Mabatian ko ya manuut nga huni ka radyo pay tuya pa sa takas. Indi man gid it tam-an ka gab-i, hay Zona Libri pa ya mabatian ko. Hay insat nagpadayaw ma takun nga maisug kuno abi ako mabakal ka yilo kag White Castle sa takas. Wara takun nahadluk sa dulum. Wara gani nahadluk magpapaltak, ano talawit? Indi iba mag-agi di kon wara ti imaw. Mahagnup kuno. Kon magpanaw sanda, matyag da daw may nagasunod. Nagapaabot-abot nga may manglambat kag bagatun sanda.

Duro gasugid nga nakaagi sanda ka bagat diya sa may mga kasya. Mag-agi kuno sanda dya, gaparanindug bulbul da. Kis-a mapatay sulo ukon ramigan sanda gulpi lang. Ilam kon tuod? May dayan ginlambatan ka ayam nga hanggud. Ginlupadan ka pispis nga wakwak. Pay ang pinakagrabi, ang ginlambatan ka baboy nga gabakya. Huud, baboy kag nagabakya. Gabakya! Kon ako guro, ilam lang, madalagan man ko guro. Pay ilam lang gid, hay daw wara takun kada gapati.

Mayad gawa hay sigi istorya ko sa akun kaugalingun, daw nalingaw ako. Wara ako makatalupangud diya dun ako gali sa takas. Masanag dun tana di daad pay patay du ya sulo hay gab-i dun. Sirado dun ya tyanggi ni Noy Roman. Bag-o pa man lang guro. Manuktok lang ko.

"Noy! Noy, bakal pa ko daad."

Malinung. Burubhay may naghulag sa sulud.

"Diya ka lang sa pwirta agi. Sirado dun ko!"

Nabatyagan ko ginhubad na ya trangka na kag ginduso it hinay ya sira sa kilid ka tyanggi na. Nagraginit. Tuya lang ako guro maagi. Gaigut ya pirta na nga kawayan pagtulod ko, may gawayway pa nga kadina. Para guro sa trangka na.

Nagsulod du ako. Kandila anang sulo sa lamisa na nga may sinamo pa sa pinggan nga nagarapta lang. Daw may kuryinti duman di sa takas? Daa gid si Noy Roman, gatuwad-tuwad gatalikod kag daw may ginaukay sa basurahan. Sa basurahan? Gaano tana sa basurahan?

"White Castle akun, Noy, kag darwa ka yilo." Wara ti sabat. "White Castle akun, Noy, kag darwa ka yilo," ginliwat ko. Wara tana gasabat. Sigi pamaluskay na sa basurahan nga daw nagasuka.

Ginhimurutan ko kon nagaano tana. Ginasarungkay na ya basurahan na nga karton nga may mga panit ka tsis kurls kag dulsi kag papil, kag may suka gid man. Sigi gid anang tuwad nga daw nahakad tutunlan na. Garalaway.

"Noy ...?" Daw kinulbaan dun ako. Daw pigado haw. "Noy, mapanaw du lang ko." Nag-ansyas dun ako magwa.

Gaparangyami dun ako, nagsuka pa gid tana it todo. Nag-ukay sa basurahan liwat nga daw wara lang kabati kanakun. Tama ka labug laway na nga daw indi mautod. Ano ginyanggaw?

"Noy, indi du lang ko magbakal. Mapanaw dun ko." Nag-isol ako. Dalidali ako lab-ot ka pwirta kag magwa. Daw madalagan du gid takun. Hana dun ako magwa. Ginhawidan na butkun ko!

"Dali lang! Diya ka lang!" Daw ginhakup ya dughan ko. Tapos gid ako. Mayami anang alima kag hugut ya kapyut na kanakun. Indi ako kahalin. "Diin ka maadto?" Masingki anang limug.

Nagpalak ako kag magpanginpadlus pay indi ako kasarang!

Ginbalikid na ako. Nagapula anang mata nga nagaruluha kag nagaralaway anang baba kag daw mangaun gid anang tsura.

"Hmm, mayad gani nag-adto ka." Nagangisi tana nga daw wara sa kaugalingun.

"Noy, indi takun." Ginpiyung ko mata ko. Wara dun ako it maisip. Sa pagpanginpadlus ko nawahing ko pay kandila pagpalak ko sa lamisa.

Napatay. Nagdulum du gid tapat. Nabuy-an na ako pay indi dun ko kakita kag katultol kon diin pwirta. Ginatultol ko pagwa pay daw nadapul ako. Wara ako gahalin.

"Noy, indi lang ko pag-anha. Indi ako manugid kon naano kaw, paulia lang ko." Naglumpiga ako sa lupa kag maghiribiun. Gapanabun ako ka mga alima ko. Natago ko ulo ko hay indi ko gusto makita itsura na. Tama gid kakulba ko.

Anhun na gid ako? Wara gid ako kamaan nga amo gali tana kada. Mayad pa wara ako nagpatakas kaina. Gahirab ya busong ko nga daw ginakumus dughan ko. Mayami duy mga buol ko. Mapatay du gid ako kadaya. Nagsinggit ako. “Tabaaang!”

Gindakup na ya baba ko agud indi ako makasinggit. "Hipus!" Pagkamaan na nagpahimuyung ako. "Hulat ka."

Ginbuy-an na ako kag may ginkarapkap. Wara ako nakahulag. Wara du ako nagahulag-hulag. Pamatyag ko patay dun ako bisan mabatyagan ko pa nga nagapitik pa ya tagipusuon ko. Sobra nga pitik-pitik. Pay patay du ako, patay du gid. Indi dun ako makaluwas. Burubhay, nabatyagan ko ginsindihan na ya pirdon nga hanggud, masanag tana gawa sangsa kandila kaina.

"Naano kaw?" Haso nga bata daya hay! Naano timo?" Buligi ko anay di ka pangita ka pustiso ko ha."

Ano? Matyag ko daw naglak-ang ya pitik ka dughan ko. Nagaparanglapsi, nagaparangluspad. Daw makupus ako sa kakugmat. Nagtungkaaw ako it amat-amat.

Nagapungko dun tana sa lamisa, kag may biti-biti sa tupad na. Naghambal it mahinay nga daw nahapo.

"Buligi ko anay, di ko dun makita. Hubug dun ko!" Nagparapit tana sa lamisa kag magtumar liwat ka isa ka baso. "Naano timo man? Kulbaan man ta kanimo bata kaw."

Haaa? Tana pa kulbaan? Hubug gid man gali. Amo to garalaway tana. Amo to gasuka tana sa basurahan. Amo to gapangukay sa basurahan. Hay pustiso na napangita na.

"Ano to baklun mo haw? Buligi ko anay pangita dayan sa basurahan indi dun ko kamurut!"

Nagakudug-kudug pa ako, pay daw naghawan ya dughan ko sa ka kulba. "White Castle kag darwa ka yilo dad, Noy." Dayon ko adto sa basurahan kag kuhit-kuhitun kon diin ya pustiso na.

"Wara ko yilo, hay nautdan ko kuryinti, mu da gakandila lang ko. Dya ya wiski mo. Hapit ka lang to kay Nanay mo Norma ka yilo kon bukas pa."

Nakit-an ko ya pustiso na. Gindaho ko kana, pati ang bayad ko sa wiski. Ginduhol na man wiski kanakun kag magbalik sa irimnun na nga daw sa wara lang. Natam-an dun tana ka inum, daw wara gani tana animo kon ano natabo. Kinulbaan gid ako it todo kay Nong Roman.

Nagpanaw ako dayon, nga wara makalisinsya. Pag-agi ko kanday Nay Norma pa-uli, sirado dun. Wara dun ako magpanuktok. Indi du ako. Sigi pa ya kuba-kuba ka dughan ko. Abi ko gid! Gapauli ako gayuhum-yuhum lang ako pay gatagub-tagub pay baba ko dungan ka tuhod ko nga gaparangluya. Gaparanginit ya durunggan ko. Daw hubug man matyag ko. Nakapkapan ko ya plasylayt sa bulsa ko. Mapaubus dun ako. Indi dun magsiga. Bay-i dyan. Ginpamulsa ko liwat ya plasylayt kag ginsukbit sa hawak ko ya wiski.

Nagsanag du ya langit. Amo ma ya dalan. Kinulbaan ako kaina it duro ba. Abi ko gid. Pay anay nalampasan ko, matyag ko daw nag-isug pa gani ako. Isug gid. Sin-o talawit haw? Ginpudyot ko ya laya nga sanga ka kasya kag iuroiskrima sigi dulhog ko paubus.

Kabahin ka paminsarun ka mga Filipino ang mga

sugidanun nga bukut tawhanun ang mga karaktir

nga nagalaragway. Ang mga istorya ka

ingkwintro kang tawo kag tamawo ginapasa-pasa

sa kada hinirasyon. Sa dya nga panalawsaw,

ginasaysay ang mga istorya parti sa bulawan nga

barko sa isla ka Panay agud matukib ang anang

kahulugan para sa mga taga-isla. Ginapakita ang

mga hitabo sa kada banwa agud matugruan ka

pangkasaysayan nga kontiksto ang mga istorya.

Ang mga sugidanun nagapakita ka bulawan nga

barko bilang sarakyan ka mga nagtaliwan,

sarakyan ka mga buhi sa andang pagpaliwa-liwa

kag sarakyan ka paghatud ka mga kargaminto,

nga nagaanggid sa mga inagyan ka tawo sa

andang nasaksihan.

Ang Banwa ka Miag-ao

Ang tinaga nga Miag-ao ginbuul sa tinaga nga

“Miago,” nga nagatumud sa mga tanum nga

bugana sa lugar kang mag-abot ang una nga

mga Katsila. Ang kauna nga kaguranganan,

kadya nahawanan run agud tugruan ka dalan ang

pag-uswag ka banwa.

Sa paglunsad ka kampus kang Unibersidad kang

Pilipinas sa Bisayas sa Miag-ao, ang ginatuyo

nga komunidad nangin sintro ka pagturun-an.

Ugaring nagapabilin ang kinauna nga pagpati sa

animistik nga sistima [Editor: Dya nga sistima

nagatuo sa mas labaw nga gahum nga nagabalay

kag nagatugro kabuhi sa matiryal nga kalibutan)],

kag mas natalupangdan dya kang gintukod ang

mga bilding ka UP Miag-ao.

May mga istorya nga ang bilog nga UP Miag-ao

kag ang poblasyon ka Miag-ao, syudad ka mga

ingkanto nga may organisado nga komirsyo,

durungkaan ka barko, simintado nga karsada kag

tindahan. Ang kahoy nga bubog sa likod ka

munisipyo ka Miag-ao kag ang kahoy nga

samlagi sa tunga ka UP Miag-ao obirpas [Editor:

Tulay sa ibabaw kang karsada nga nagatakud sa

magtimbang nga banglid] kag sapa, bantog nga

durungkaan ka bulawan nga barko nga

ginhingaranan “Prinsisa kag Miag-ao,” kag

ginapatihan nga ginapanag-iyahan ka sangka

ingkanto nga ang nigosyo amo ang magpadara

ka baraligya nga isda sa gwa kang pungsod kag

ang magpadara man ka baraklun pabalik sa

Miag-ao.

Kang mga nauna nga tuig kang 1980, gintuyo nga

ipatapas ang bahul nga puno ka samlagi marapit

sa sapa nga nagaagi sa UP Miag-ao agud

makahimo ka obirpas. Piro bisan ano nga pahito,

wara ti burdos nga makapatumba sa puno. Sa

pagpamirit nga tumbahun ang samlagi, narangga

ang makinarya kag darwa ka trabahador ang

napatay sa indi mahangpan nga kabangdanan.

Gani nagdisisyon ang tagdumarahan kang UP

Miag-ao nga sayluhon ang obirpas sa lain nga

lugar, kabangdanan nga naluwas ang puno ka

samlagi.

Maaka sa mga tumanduk ang mga

makataranhaga nga sugidanun. Duro sa mga

istudyanti ka UP Miag-ao ang nakabatyag sa

mga indi makita nga idalmunun, nakabati ka

busina, nakakita ka kama-kama kag naduraan ka

mga pagkabutang. Ang mga impliyado ka UP

Miag-ao nakabati man kang mga makatiringala

nga tunog halin sa bilding kang administrasyon.

Agud maumpawan ang mga nahadluk, naghiwat

ka “bugay,” sangka dumaan nga ritwal agud

baklun ang lugar, kag nagsaulog kang ingrandi

nga silibrasyon sa laygay ka miyor kang banwa.

Piro ang mga istorya ka mga idalmunun bukut

bag-o sa pamatin-an ka mga tumanduk nga

nakamaan nga sa pira ka hinirasyon nga

nagligad, mariit ang lugar gani ginadilian kag

dapat paobrahan antis gamitun.

- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun