Nagdagun-dagun si Pistang pasulud sa simbahan, ang gamay nga botilya nga naputos kang silopin ana nga ginakumkum. Byirnis kadya kag aga pa gid tana nagbugtaw. Mayad hay wara pa kaabot ang mga manogsimba sa kaagahun nga misa. May sindi ang kandila sa altar. Naglingas-lingas tana hay basi dyan si Iking sakristan ukon si Padre Lauro man. Linung ang simbahan. Nagluhod tana rapit sa marmol nga burutangan kang agwa bindita kag nanguros.

“Abaw, Ginuo, patawara ako kon daw nagapangawti ako kang agwa bindita nga dya. Pinakaurihi ko run dya nga sag-ub,” pangamuyo ni Pistang. Nagtindug tana sa pagtum-uy kang dara na nga botilya sa tubig kang marmol nga yahong. Dalidali na nga gintakpan ang botilya, ginputos kang silopin kag ginkumkum liwan kag magluhod nga nagakutib-kutib.

“Patawad liwan, Ginuo. Sarum-an gid lang ako masimba kon matapos ko ang akun hirikuton.”

May nagsabat sa likod. “Ang Ginuo nagapatawad gid pirmi.” 

“Ay, karbaw ka pari! Ano man takun man … si Padre gali,” nanguyus si Pistang nga nagbungkaras ka tindug, hugut ang kumkum na sa botilya.

“Mayad nga aga, Padre Lauro,” tamyaw ni Pistang. “Kabay pa wara na ako makita nga nagabuul kang agwa bindita. Ano tabi hambal na kara bay …” muno ni Pistang sa anang hunahuna.

“Mayad man nga aga Pistang. Ano gid ang hirikuton mo nga indi ikaw magsimba? Rugya run ikaw kag aga pa.”

“Ay, maan, Padre, nalipat ako nga ginsun-ad ko gali ang pinamarhan ko nga bilong-bilong antis magpanaw. Mayad kon makapanimaho si Digol, maan lang. Masunog tabi pati koron.” Daw nagapiritla run si Pistang ka butig sa bukayun nga pari nga nagasunod kana nga nagahangus pagwa sa simbahan.

“Ay, ti, wara pa man gani ti tawo. Balik lang kon makahingagaw ikaw. Indi pa man dayon ako mag-umpisa,” paaman ka pari antis magsulud liwan sa simbahan.

Nagdagun-dagun si Pistang pauli nga nagapaminsar ka mga nagkaratabo. Manogdarwa pa lang sanda ka tuig sa Balabag. Napiritan sanda sa pag-uli sa probinsya kang nagsarado ang talyir nga ginaobrahan ni Digol sa Manila. May gamay nga sinuptan sanda ni Digol kag nagdisisyon magpatindug kang tyanggi sa Balabag.

Mayad pa man ang daan nga balay nanday Digol nga may darwa ka panalgan. Ang idalum may bahul nga lugar para sa tindahan nanda. Ang indi lang mauyonan ni Pistang amo ang bahul nga puno kang samlagi sa likod.

Sa pagkabahul dya nga kahoy kag wara gid kaagi ka pamunga. Kuon ka iba laki kuno. Ang puno may ragkul nga mga gamot nga angay kang mga kahig nga nagasarika sa dulonan kang loti nanday Digol kag kang kaingud nanda kato nga si anhing Mal-am Pacing.

Kang buhi pa ang mga ginikanan ni Digol, ipatapas raad ni tatay na ang samlagi hay wara ti timbang nga magbuhay ka istar kananda. Hadlukan sanda magtablug kang ramo rugto sa likod hay daw may nagaturuk kuno kananda. 

“Ay, nga sa pagkahagnup! Ipatapas!” sugo ni Pistang kay Digol.

Ugaring namalabag kag may dara nga pagpaandam si Mal-am Pacing. Dumaan ria nga kahoy kuno kag nagapamuhi run kato pa kang nagsaylo sanday Mal-am Pacing sa Balabag kang tyimpo Hapon. Sa mga kakahuyan sa Balabag, ang dyang samlagi kuno ang pinakataas sa tanan. 

“Indi gid magmitir nga tapsun ang samlagi. May nagaistar dyan,” hutik ni Digol kay Pistang sa pagsumbad kang hambal ni Mal-am Pacing. Dayon man dapal ka hinay ni Pistang kay Digol kag mag-umpisa ka wakal.

“Ay, maan Digol, mapati man timo ka kuon ni Nay Pacing nga to. Mga anay ra ang nagaistar. Lantawa bala hay bahul ang gahok sa puno na. Mahulat pa ikaw nga mabagyuhan ra kag mapukan? Marusdak gid balay mo kon hinalian. Ay, pahirayu, basi matumbahan pa si Jun-jun ta.”

Saku ang walwal na kay Digol nga masami wara run pagsabat kondi magliso gid lang kang bolyum kang radyo agud malumus ang limug ni Pistang sa mga Hot Panawagan.

Sa Manila nagdinaraga si Pistang kag bukut mapinatihun sa mga istorya kang mga idalmunun. Ang labi nga ginakulbaan si Pistang amo ang masaku nga pagbarabagyo. Ginatangra na pirmi ang bahul nga puno kang samlagi. Basi kisrahun lang ra ka habagat, malaksam gid siguro ang bilog nga balay kon mapukan gid man ang kahoy.

“Ipatapas ta gid lang ang samlagi, Gol. Balay ta kag pangabuy-an ang dilikado hinali nga mapukan ra,” muno ni Pistang sangka gabii antis sanda magturog.

Nagsugid si Jun-jun nga may nakita sanda kang mga imaw na kang nanglighot sanda ka damang sa lagwirta kang kaingud nga likod balay. Itum nga pispis piro daw manok man kuno nga nagahukmung sa puno kang samlagi. Kang nagtindug dya, ang kahig na daw angay kang tulabong piro nagawilwig kuno ang toktok na kadya. Nagdaralagan sanda pauli kang nagsinggit si Bingka nga bawa kuno. Wara pa man ti nakita si Pistang nga kon ano piro kon kis-a gid man, nagabatyag tana kang kahagnup sa kusina, kapin pa kon hapon. Timprano pa nagaabot ang kadulum sa kusina.

“Nakahambaal run ako kara kay Roming garing indi tana mangako. Si Tay Enon gid lang kuno ang makasarang magtapas ka ra,” sabat ni Digol.

Ginpatawag nanda si Tay Enon. Tana lang gid ang maaram magtapas ka mga lunok kag mga talisay nga kuno ginaulian kang mga idalmunun.

“Pangakuan ko, Ne Pistang, ang pagtapas ka samlagi. Ugaring, kinahanglan ikaw nga tagbalay kag nanay kang pamilya ang mag-obra ka pagpanghanda,” paathag ni Tay Enon.

“Agtunan mo ang puno ka samlagi kag pangabayun mo sanda nga maghalin, magsaylo kang balay tungud nga ipaguba mo ang andang balay hay dilikado para kaninyo nga magpamilya. Magpakitluoy ikaw, dayon wisikan mo kang agwa bindita ang puno. Tatlo ka wisik. Himuon mo dya nga wara ti lang-at kada kaagahun sa pito ka Martis kag Byirnis.”

Daw indi raad si Pistang maghimo ka ginapaobra ka na ni Tay Enon, kapin pa ang patago na nga pagbuul kang agwa bindita sa simbahan. Laban makabati gid tana ka makahang-kahang halin kay Padre Lauro. Ugaring nagpaandam si Tay Enon nga indi tana magtapas kang kahoy kon kulang ang pagpanghanda.

“Kabuhi ko ang akun ginataya, Ne Pistang. Ginpaagyan run ako karia kauna. Duro nga inagsap kang talisay ang akun ginluad. Gamayan lang ako mapatay. Ang nagsuhol kanakun nga tagbalay wara gid kaluwas. Wara ti madura kanimo kon sundon mo lang ang sakto nga pagpanghanda.”

Ikapito nga Byirnis kadya nga aga. Nagahangus si Pistang pagsamput sa likod balay nanda. Daw indi kalusot ang sirak ka adlaw sa likod balay sa karabong kang mga sanga kag dahon kang samlagi. Sa kadyang urihi nga paglisinsya ni Pistang, amo pa lang kag nakabatyag tana kang kahadluk.

“Mga amiga, amigo, ginakasubu ko gid nga pahalinun ko kamo piro hay gabok run ang puno kang samlagi kag dilikado ang amun balay. Palihog lang gid kon mahimo, saylo run kamo sa iban nga lugar. Indi kami malyag nga mahalitan man kamo kon mag-abot si Tay Enon sa pagtapas kang puno sa rum-an.”

Ginwiskan ni Pistang ka agwa bindita ang puno. Nagahana tana magtalikod pabalik sa balay kang may naagyan ang anang panuruk. May haron! Bahul kag taas nga nagapatupung sa kilid kang puno. Nagparanindug ang anang balahibo kapin pa kang nagdapya ang maramig nga dupuy kang hangin. Daw madalagan kag magsiyagit si Pistang ugaring ginhambalan tana ni Tay Enon nga kon ano man ang anang makita, indi gid magpadara sa kahadluk. Nagsararampaw ang mitlang ni Pistang ka mga santos kag angheles nga daw lak-angun na ang pira pa ka dupa nga antad kang likod balay paagto sa ugsadan kang kusina.

Byirnis ti sirum, nag-abot si Tay Enon imaw ang darwa na ka mga kabulig nga nagdara kang mga kasangkapan sa pagpukan kang kahoy. Sa kusina kuno sanda mahingga hay may mga pagpanghanda man sanda nga himuon. Nagbilin ang mal-am nga kon ano man ang mabatian nanda kara nga gabii, indi gid sanda magsindi ka sulo ukon magwa sa balay.

Pagkatungang-gabii, nabugtawan ni Pistang nga may nagadaguldol. Daw may ginaguyod kag nagasinumbali lang, nagarinagusrus kag nagalinagapok. Ginpukaw na si Digol nga dayon kapkap kang armas na nga yabi-tubo sa kilid kang andang katri. Abi nanda may nagbungkal kang andang tindahan. Ugaring ang gahud rugto sa likod balay ayon, rapit sa samlagi. Ginkablit ni Pistang si Digol sa pagbatang liwan kag pagturog.

Pagkaaga, Sabado. Aga pa naghimus si Pistang sa pagsimba. Nadayon gid man ang pagtapas ni Tay Enon kang samlagi. Nagbalik pa sanda pagkasunod nga adlaw sa pagtinlo kang likod-balay nga nagtawhay kag nagsanag. Nagpatindug dayon si Digol ka balay-balay kang mga manok nga nagapangitlog agud may dugang sanda nga baraligya.

Mga sambulan ang nagligad pagkatapos nga gintapas ang samlagi. Sangka adlaw, nakita lang ni Pistang ang akasya sa bakanti nga loti sa tabok kang andang kaingud. Ang gamay nga akasya daw hinali lang nga nagrabong, sa pagkalunhaw kang anang mga dahon kag ang mga sanga daw masadya nga nagagapa sa pagdab-ot kag pagsipal sa adlaw.

“Sara, darwa, tatlo! Mama!” singgit ko piro wara ti limug nga nagagwa sa baba ko. “Sara, darwa, tatlo! Mama, bugtaw!” Panilagan ko sa utok ko lang ako nagasinggit hay daw ginabangut ang dila ko.

Ikarwa run dya nga gabii nga ginahupa ako, piro kadya nga bis tana mas kaharadlukan. Kaina nabugtawan ko nga indi ako makahulag. Daw ginhigutan ako sa katri kag ang lawas ko tadlung nga daw patay sa sulud ka lungon.

Nakita ko may bayi nga nagapalipud sa kurtina. Amat-amat dya nagaparapit kanakun piro daw nagalutaw lang sa hangin, kag ang anang alima daw ginadaho na kanakun. Daw nagapanghagad. Ginaparamalhas ako. Batyagan ko ang basa kang balhas sa bilog ko nga lawas. Nagpirung ako kag nangadi.

“Tatay namun nga dyan ikaw sa mga langit ….” ang sugod ko nga pangadi piro indi ko matapos hay daw may nagahani kanakun. “Tatay namun nga dyan ikaw sa mga langit, pagdayawun ang ngaran mo .…”

Nagabato ang pinsar ko nga matapos ang pangadi piro daw may nagapugung kanakun nga indi pagtapuson. Gulpi lang naglutaw ako sa hangin. Paglantaw ko sa katri nakita ko ang lawas ko, angay nga daw patay. Nagbalikid ako sa gawang. Nakita ko liwat ang bayi nga nagalutaw nga nagapanghagad nga magtawas ako kana.

“Ginuo, ibalik ako sa lawas ko. Indi ko pa gusto mapatay,” liwat ko nga pangadi sa akun pinsar.

Gulpi lang daw ginhigup ako pabalik sa akun lawas. Nakamukra ako. Batyagan ko ang nagatarabiris ko nga balhas. Ginahimuratan ko nga ihulag ang sangka tudlo ko.

“Sara, darwa, tatlo!” isip ko liwat sa pinsar ko. Gulpi nakahulag ang sangka tudlo ko. Dayon ko takilid kag magsinggit, “Mama!”

May nagaguwa run nga limug kag todo dya bangud siguro sa kahadluk ko. Nabatyagan ko nga nagsulud si Mama sa kwarto piro wara na ginbuksan ang sulo. Ginpukaw na ako.

“Naano kaw?” ang pamangkot ni Mama. “Gatarabiris ang balhas mo. Dali, agto ta sa pihak nga kwarto kag mag-ilis hay tam-an ka basa likod mo. Daw nagrigos kaw ka balhas.”

“Ma, ginhupa ako,” ang sabat ko. Pamatyagan ko ginkapoy gid ako.

Rugto ako nag-ingud kay Mama sa pihak nga kwarto hay kami lang darwa sa balay kang matabo dya. Antis ako maturugan liwat, nadumduman ko nga may bisita kami kauna nga nakamuno nga bukut lang kami ang nagauli sa balay. May iba pa nga indi namun makita piro mga buut man kuno kag bukut pintas. Ang bayi nga nakita ko kaina nga nagalutaw anggid sa bayi nga masami ko masiplatan sa kasilyas sa likod ka balay kapin pa kon gabii. Ang hambal nanda mag-asawa kuno ang nagaistar sa likod namun nga mga idalmunun.

Piro ang masami lang magpakita kanakun amo ang bayi nga angay sa ginahambal nanda nga “white lady” piro wara ako gapati nga amo ria ang tawag kana. Kon ano man tana nga sahi ka idalmunun, daad indi lang mamintas, ang nagsulud sa pinsar ko. Nagginhawa ako kang madalum kag nangadi liwat antis ako magpirung kag maturugan.

Pagkaaga hambal ni Mama ihalinun ko ang pwisto ka katri ko. Indi kuno manami nga ang ulo ko gatuon sa bintana kag ang kahig sa gawang. Amo kuno ria ang pwisto ka patay kon ginahaya sa balay. Nagparanglibos ang bulbol ko pagkabati ko ka dya. Nag-istorya man ang darwa ko ka bugto nga nakaagi man sanda hupa sa kwarto ko.

Umpisa kato wara run ako pagturog sa akun kwarto nga nagaisarahanun.

- Katapusan -