Nahapunan sanda ka hulat kay Gloria, ang real

estate agent. Numiro uno kuno tana sa andang
opisina suno sa mga billboard. Tanan man sanda
numiro uno sa sugid. Mangin ikatlo dya nga balay
nga mabisitahan ka mag-asawa nga si Tess kag
Rolly. Ang balay nahamtang sa mayor nga dalan,
marapit sa hospital, iskwilahan kag tindahan kang
711. May gasolinahan sa tabok. Mga darwa ka
balay ang bal-ut, may opisina ka mga abogado
kag sa unhan may gamay nga karan-an nga
nagbaligya ka mga Subway sandwiches kag
pizza. Basi magduro pa gid ang mga nigosyo
rugya sa urihi.
Darwa ka panalgan ang balay. Suno sa anunsyo
sa piryodiko, tatlo ang mga kwarto sa ibabaw kag
may basement. Malapad ang likod-balay nga may
daan nga kudal palibot. Sa kilid ka balay may
nagapadulhog nga aragyan nga bukut konkrita.
May nakasulat “Dead End” sa gamay nga
karatula nga ginlansang sa puno ka sangka bahul
nga kahoy. Paagto dya sa suba sa likod. Kon aga
nami siguro turukun ang suba halin sa bintana ka
mga kwarto sa ibabaw. Taas ang ginatindugan
ka balay. Indi man siguro malab-ot ka baha kon
matabo gid man. Ang nalista nga bili natuon sa
manaba nga prisyo kang andang ginatigana nga
sinuptan nga pondo gani may gana gid sanda sa
pag-usisa.
Masadya piro puno ka pagpangayo ka pag-
intyindi ang limug ni Gloria samtang nagapanaog
sa anang awto. Putot kag maribunol ang anang
panglawasun. Italyana ukon Puerto Rican siguro
kag nagaarak ang baba. Naulang kuno ka sangka
grabi nga aksidinti sa Route 35 amo nga naurihi.
Nagpasalamat tana sa mag-asawa sa andang
mapinasinsyahun nga paghulat, dayon tangra sa
balay kag nagpaathag nga nagakinahanglan dya
kang mauti nga pagkid-an kag pagpalangga.
Kasarang-tuig lang kuno gin-islan ang atup kag
mga bintana. Kon turukun sa gwa, daw indi man
gid malain ang kabilugan nga itsura ka balay.
Nagsunod sanda kay Gloria paagto sa likod. May
balkonahi gali ang bilog nga ibabaw kag sa
idalum, may tirasa nga nagabukas paagto sa
lagwirta kang likod-balay nga nagatubang sa
mga kakahuyan kag suba. Manami dya kon
mabuhinan ang mga sanga kang bahul nga kahoy
sa kilid kag mahawanan ang kudal. Kaduro ka
matahum nga mga posibilidad ang balay nga dya.
Kang nagapasulud run sanda sa likod nga
gawang kang kusina, daw nagpanaog it sangka
halintang ang kasadya sa limug ni Gloria kapin pa
kang ginpamangkot nanda kon sarang unahun ka
usisa ang basement. Nagduyu ang numiro uno
nga ahinti antis magpaathag. Gin-ako na nga
wara tana kapanaog. Hadlukan kuno tana nga
basi marukmol ang hagdan, indi tungud sa anang
kabug-atun. Maabtik na nga ginbalikid ang mag-
asawa kag magpaathag nga nagadyita run tana.
Suno sa pinakaurihi na nga pagpatong sa kilohan,
OK pa man kuno ang kabug-atun na para sa
anang kataasun.
Naglamhu lang si Rolly nga ginsiko man dayon ni
Tess nga nagasunod kay Gloria. Nagluya kag
naghinay gawa ang limug ni Gloria sa pagsugid
nga gabok ang hagdan kag nahadluk tana nga
basi kuno may mga sawa rugto sa idalum. Sobra
santuig run nga ginabaligya ang balay piro
sarang run sa tatlo ka tuig nga ginbayaan kang
nagligad nga tag-iya. Mal-am ang balay, sobra
singkwinta anyos run.
Sipot gawa ang karan-an kag kusina. Bisan
siguro sa adlawun, dulum ang karan-an hay sipot
man ang bintana. Ginpasiga ni Gloria ang sulo sa
hagdanan. Tindugun kag midyo sipot man ang
hagdan pasaka sa ikarwa nga panalgan. Sa
ibabaw, pwirtahan ka banyo ang una
masamputan. Pagbukas, nakita nanda ang daw
mga sikag kag tinai kang mga tubo kag kabli nga
nagahabil-habil sa kilid. Wara it dobli ang
dingding.
Nagbalikid si Tess kay Rolly sa paghutik, “Ay
maan, ano tana dya man, wara matapos-tapos
ang pagpakid-an ukon panday-pisak ang pang-
ubra.”
“Tingala pa timo. Barato bay," sabat ni Rolly.
Daw namayha ang limug ni Gloria nga nanigal-ut
sa paghambal nga sarang man kid-anun ang
mga guba ukon wara matapos kag nami man kon
aram sanda mamanday. Bukut sanda it panday.
Wara run sanda it gana pa nga mag-usisa ka
mga kwarto pagakatapos nga nakita ang masubu
ang sitwasyon kang banyo. Nanaog sanda sa
sala.
Pagkakita ugaring nanda ka sala, daw nalipat
sanda kang gabok nga basement, sipot nga
kusina kag mga nagahabil-habil nga mga tubo sa
banyo. Daw nag-igpat liwan ang kaluyag nanda
sa balay nga masarangan gid kang andang
pondo. Ang sala daw yuhum nga nagaabiabi
kananda. Pagbukas ka mayor nga pwirtahan nga
nagatubang sa mayor nga dalan, sangka maligwa
nga sala ang nagatamyaw sa kon sin-o nga bag-
ong abot. Ang mayor nga gawang makita nga
nahuman sa dumaan nga kahoy kag may
madamul nga dikolor nga kristal sa tunga sa
disinyo ka sangka bahul nga bulak. Masangkad
ang nagapalibot nga mga bintana.
Ginapanuruk ka mag-asawa ang pagbutang ka
nigosyo nga pag-imprinta ka mga t-sirt. Ang
baraydan sa balay kada bulan, santunga
pagabayadan ka andang nigosyo. Ang kilid kag
likod-balay sarang maparadahan kutub siguro sa
tatlo ukon apat ka mga sarakyan ka mga
kostumer. Indi magbuhay basi mangin sangka
linya gid man ka mga opisina kag nigosyo ang
kalyi. Basi mabaligya pa liwan nanda ang balay
sa mataas nga prisyo kon magduro ang nigosyo
nga ipatindug sa kalyi.
Sangka maligwa kag daw perpekto nga kwadrado
raad ang sala. Naguba lang ang porma tungud sa
kwartito sa kilid kang mga bintana nga
nagatubang sa mga kakahuyan kag suba sa
likod. Ang kwartito sangkad halin sa atup panaog
sa salug kag sa tunga ang buruksan. Ang darwa
ka malapad nga pwirta may dumaan nga mga
karaptan sa pihak magtimbang, daw
nagapanawag nga buksan.
Sirum run piro wara pa raad mag-alas singko.
Nagaamat bugu ang inadlaw tungud
nagahingapus run ang Oktubre kag indi
magbuhay, winter run. Nagdugang ang kadulum
sa sala tungud sa bahul nga kahoy nga nagalipud
ka nabilin nga kasanag ka bag-ong salup nga
adlaw. Gintirawan ni Rolly nga pasigahun ang
bombilya sa sala ugaring pundido gali.
Nagduyu si Tess sa tunga ka sala. Ginapanuruk
na kon diin ibutang ang istanti, ang mga nahuman
nga mga baraligya kag ang mainit nga makina
nga nagaplansa ka disinyo sa t-sirt. Kon gub-un
nanda ang kwartito, may lugar pa para sa sangka
sopa kag gamay nga parahuwayan sa binit.
Nagtikang si Tess, nagparapit sa pagbukas ka
kwartito. May mga darwa pa siguro ka dupa ang
antad na kag hinali lang nakabatyag tana kang
karamig halin sa anang liug panaog sa anang
mga abaga kag likod. Nagduyu liwan tana.
Ginturuk na ang anang mga butkun.
Nagaparanindug ang anang mga balahibo.
Pagtangra na, may nakita tana nga garhum nga
nagatindug sa tubang ka kwartito. Sangka mal-
am nga bayi! Madamul kag lampas sa batiis nga
bayo-pangramig ang anang bisti. Ang anang
buhok natago sa bandana nga nahigot sa anang
liug piro daw yupuk ang pihak na nga ulo. Tarum
ang panuruk ka mal-am kay Tess.
Daw masinggit si Tess piro wara ti limug nga
naggwa sa anang baba. Nagakamang ang
kakulba sa anang tingkoy sa pagparanindug ka
anang buhok. Dungan kadya, may sangka
mabaskug nga minsahi nga hinali lang nagsulud
sa anang panghuna-huna.
“Indi run magparapit. Amun dya balay. Indi
namun dya pag-ibaligya.”
Pagpisuk na, hinali lang nadura sa anang
panurukan ang garhum ka mal-am ugaring may
naglabay sa anang panghuna-huna. Itum,
madulum nga gumon kag daw may nagabitay nga
lawas. May napatay ukon may ginbitay sa sulud
ka kwartito? Ginhimutadan na ang pwirtahan nga
may dumaan nga mga karaptan. Nabatyagan na
lang ang mabakud nga pwirsa ka pagpamalabag.
Wara run tana magdiritso pa.
Si Rolly nga nagasunod sa likod na nanguyus sa
hinali nga pagliso kag pagguyod kana parayu ka
anang asawa. Si Gloria nga padayon sa
pagpangapkap sa dingding kon may mapisga nga
buton agud may sulo, daw natingala man kang
pagkambyo gulpi kang modo ka mag-asawa.
Wara ti may ginhambal si Tess kay Gloria piro
ginhutikan na ang anang bana.
“Ay, maan, Rolando, dali, mapanaw kita. May
nagaistar run rugya!”
Natingala si Rolly nga nagaturuk lang sa anang
asawa. "Naano kaw, Maritess? Daw nakakita kaw
ka bahoy nga wara’t puroy haw," lahug ni Rolly
piro wara ti mahimo hay ginakaptan ni Tess ang
anang siko kag ginbutung parayu paguwa.
"Ay, panulay, may nakita gid ako. May mga kalag
rugya nga nagabantay."
Dalidali man nga nagsunod kananda si Gloria nga
nagapurutika. Pangitaan na lang kuno sanda kang
mas mayad nga balay nga masarangan kang
andang pondo. Piro kon magdisisyon sanda sa
balay nga dya, mapaimaw tana sa laki sa andang
opisina nga magbukas kang basement.
Nagpasalamat gid lang sanda. Ginhambalan
nanda si Gloria nga naduraan sanda ka gana
tungud kaduro ka kirid-anun sa balay. Barato
tuod piro wara sanda it tuyo nga magtuon pa ka
pamanday. Kapin pa, basi magsobra pa sa
andang tigana nga kantidad ang andang
gastuhon sa pagpakid-an.
Nagahana run sanda sa pagsulud sa sarakyan
kang nagparapit si Gloria kag pahutik nga
namangkot kon may nakita sanda. Nangusyan
ang mag-asawa piro wara sanda magsabat.
Nagpadayon sa pagsugid si Gloria nga kapira run
ginpalista ang balay sa lain-lain nga mga
ahinsya. Wara nagalawid ang makabakal tungud
wara gali ka halin ang orihinal nga tag-iya.
Nagapabatyag kag nagapakita kuno sanda sa
mga bag-o nagbakal ka balay ukon sa mga may
tuyo sa pagbakal.
Sangka ritirado nga maistro kag ang anang
asawa ang orihinal nga tag-iya ka balay. Wara
sanda it mga kabataan. Sugarol ang mal-am nga
laki kag naubos ang anang pinsyon ka balik-balik
sa pagsugal sa Atlantic City. Sa urihi, pati ang
anang balay nga wara man matapos-tapos,
ginkabi ka bangko. Nanginduraan lang sanda nga
mag-asawa kag nasapwan run lang sa urihi ang
andang mga bangkay sa sulud ka kwartito. Ang
mal-am nga laki nagabitay halin sa kalat nga
nahigot sa kabli nga ginsab-itan ka mga bayo
kag ang mal-am nga bayi nagapungko, yupuk
ang anang bagol, may martilyo sa ingud na.
Antis sanda magburublagay, naglahug pa ang
buraan nga Gloria. Amo dya kuno nga mga kliyinti
nga kulba kag kahadluk gid lang ang natirawan na
kag bukut komisyon.
Sa pag-isol ka sarakyan nanda pagwa sa
aragyan, nasiplatan ni Tess ang haron nga
nagapatupung sa kilid ka bintana sa ibabaw nga
panalgan ka balay.
- Katapusan -