Sitio Tagum: Darwa ka kilometro sa wala.

Amo dya ang nakita nga paratandaan ni Natoy kag kang ana mga imaw kang sanda makalampuwas sa maigang nga mga banglid nga anda ginsubay kang haros tatlo ka oras. Wara pa labut ang isara ka taguri nanda nga paglibot sa bukid Tarog, ang pinakamataas nga bahin kang andang banwa kag nagasiparar sa mga barangay sa ubus kag sa mabukid nayon. Basa ang anda nga pantalon halin sa tuhod padalum kang anda ginlanas ang kapid nga suba nga nagapain sa andang banwa.

“Alas-singko sa kaagahun kita naghalin piro daw magab-ihan ta gid ba,” ang nahambal ni Pato Gener kang tanda naga pungko kag nagapahuway sa dalum kang mga puno kang samlagi kag sirwgwilas. “Pwirti gali tana ka rayu ang lugar ngaya ni Manding Lilay,” ana pa nga sugpon.

“Paghinugay gani timu ka wakal, Gener. Gakadangat gani timu sa sarakangan kang taga-iban nga banwa, amo pa ya nga rugya lang kanatun, ginakapoy dun kaw,” ang suya ni Iko kana. “Sunda bala si Boss Natoy, peytpul sa ana nga sawa, ti kondi sa kondisyon pirmi.”

“Hipos bala timo rugyan Iko,” ang sabat ni Pato Gener piro nagangisi nga daw nanamian pa sa nabatian na. “Sala tana nimo ria nga nagpalaon kaw. Ti, wara kaw katiraw kang ginatawag nga raha kang Dyos.”

“Untati ninyo run da nga bais,” ang pag-utod ni Natoy kang anda nga pag istoryahanay. “Puro lango-lango lang ang inyo naman-an.”

“Iko,” ang tawag ni Natoy sa ana nga timbang nga gulpi naghipus kang ginsaway na. “Pamangkuta bi si Iyoy Gamay kon rayu pa ang anda lugar.”

Dayon nga gin-agtunan ni Iko ang imaw nanda nga mal-am kag nagasirbi man giya kang anda nga aragyan. Nagapahuway man tana sa anda unahan.

“Boss, natalupangdan mo man si Iyoy Gamay?” ang pamangkot ni Pato Gener kang makahalin dun si Iko. Daw pirmi lang siryoso ang ana nga itsura. Kag daw sa wara lang kana ang haros sangka adlaw ta nga panglihid sa mga banglid.”

“Namayha lang siguro tana mag-istorya kanatun, amo da nga panilag mo daw indi tana masapak. Istoryaha bala samtang nagapanaw kita para maman-an mo. Kag sara pa, anad dun tana ra magdulhog, paagto kag pabalik hay taga-rugya tana. Kita mo nga saulado na ang mga inas sa aragyan natun,” ang nagayuhom lang nga sabat ni Natoy sa nagakatingala nga itsura kang imaw na.

“Piro, Boss, lain gid tana pamatyag ko sa mal-am nga ra kag sa anda nga lugar rugya. Daw wara gid bisan sara nga pispis ang nagahuni. Daw sa patay bala ang tanan sa palibot haw.”

“Kon ano-ano tana lamang dun ang naga sulud sa pinsar mo Gener,” ang nagakadlaw nga tugda ni Natoy. “Abi untati dun ang hilig mo sa pagbasa kang mga kaharadlukan nga magasin. Nagatalawan kaw.” Kag ginbayaan ni Natoy ang imaw.

“Boss! Yugs, hulata ko bi,” ang singgit ni Pato Gener kay Natoy kag gulpi nagdalagan sunod kana. Nagalungu-lungu lang ang ulo ni Natoy samtang nagapanaw sa idiya nga kang timbang.

“Ti, Iko, ano hambal ni Iyoy Gamay?” ang pamagkot ni Natoy kang ana maabtan ang ginapwistuhan kang mal-am nanda nga giya.

“Darwa run lang kuno ka durulhugon, Boss, kag makaabot dun kita sa andang Sitio,” ang sabat ni Iko.

“Iyoy Gamay,” ang pag-istorya ni Natoy sa mal-am. “Ma-amat-amat dun kita ka panaw liwat.”

Ginturok lang ka mal-am si Natoy kag nagtango, dayon na tindog kag nagpanaw. Nakakurisung nga nagsunod ang darwa na ka timbang nga natingala sa riaksyon kang mal-am piro wara na man dya ginpasulud sa pinsar na.

Madulum dun kang makaabot kanday Natoy sa Sitio Tagum. Laka lang ang mga pamalay kag marayu sa sara kag sara piro natumpok tanda sa sara lang ka lugar nga ginapalibutan kang mga bukid. Alas sais i-midya pa lang sa kagab-ihun piro wara dun ti tawo sa palibot kag wara man ti mga sulo sa mga balay.

“Basi didto tanda tanan sa namatyan kag nagapamulaw,” ang tugda ni Iko nga daw sa naintyindihan ang paramangkutanun nga nagapalibog sa kada sara kananda. Dara ang muron nga ginakaptan ni Pato Gener kag ang plasylayt ni Natoy, nagpadayon tanda sa pag-usoy kang dalan sunod kay Iyoy Gamay.

Sa unahan ayon sa tabok kang sapa, may namulalungan si Iko nga balay kag may kiraw nga sulo nga naga sindi. “Amo dun da guro ang balay nanday Manding Lilay,” ang nahambal na.

Kag kang hinali lang nag-untat tikang ang mal-am nanda nga imaw kag nagbalikid ka nanda. Siryoso ang itsura na kag wara gid nagamisuk. Tungud nga madulum ang palibot kag sanag lang ka muron ang anda sulo, natingala si Natoy. Nagturukay tana si Pato Gener kag Iko dayon tulun kang anda nga laway.

“Manhaw nga nagpundo kita, I-Iyoy Gamay?” ang nahimo mapamangkot ni Natoy.

“Asta run lang ako rugya, To Natoy,” ang sabat ka mal-am. “Indi ako makatabok sa sapa samtang wara pa mabalsamar ang akun magurang.” Kag nagtubang si Iyoy Gamay kana.

“Nagakatingala ikaw siguro kon manhaw sa kaduruhon kang mga imbalsamador sa banwa, ikaw ang ginpili ko. Amo da tungud nga wara ikaw nagapati kang mga istorya kang imo mga kamal-aman kang una nga tyimpo.”

“Ano ang buut mo hambalun, Iyoy?” ang pamangkot liwan ni Natoy nga nadugangan pa gid ang paramangkutanun sa paminsarun.

“Patawara ninyo ako, piro kinahangalan dun dya matapos. Magpadayon dun kamo,” ang sabat ni Iyoy Gamay kag naghinali tana nga nagpanaw asta nga madura sa kadulum.

“Boss, ano to ang ginahambal kang mal-am man? Daw ginkulbaan man ko kana ba,” ang pamangkot ni Iko kay Natoy.

“Ako man gani, Boss, ginakulbaan man. Lain gid tana panilag ko sa lugar ngaya. Bisan sirum-sirum ukon kikik wara gid nagagahud,” ang kominto man ni Pato Gener. “Uli run lang ta, Boss. Duro pa man kita kustomir sa banwa nga baralsamarun.”

“Paghinugay gani kamo nga darwa ha,” ang saway ni Natoy sa mga imaw na. Piro sa hunahuna na daw may malain gid nga matabo. “Kag sa diin man kita mapadulong sa kagab-ihun ngaya? Dalia dun ninyo para matapos dun ang atun obra.”

Kag nagpadayon si Natoy sa pagpanaw paagto sa tulay nga nagasirbi aragyan paagto sa balay kang namatyan. Wara mahimo ang darwa na ka imaw kondi ang magsunod kana bisan ginahadlukan dun.

Nagaraginit ang darwa ka layon nga kawayan samtang nagalatay tanda sa sapa. Indi mamulalungan ang ana kaya nga kadalumun piro mabatian nanda ang ragasras kang tubig nga nagailig.

“Dalum guro ang sapa ngaya, ay,” ang hambal ni Iko samtang naga sunod latay kay Natoy. “Indi gid nami ang atun obra rugya, ah.”

“Indi kaw lang guro kama-an maglangoy, Iko,” hambal ni Pato Gener nga bisan ginakulbaan nahimo pa lango-languhon si Iko.

Kag hinali lang .…

“Aaah! Iko, tabang!”

Si Pato Gener, nagakabit-kabit dun ang sangka alima sa latayan samtang ang muron nga dara nabuy-an na kag nahulog sa sapa, piro buhay kag magtupa sa tubig. Indi lang madalum ang anda ginalatayan kondi mataas pa gid.

“Dipuga, Gener! Naano timo nga nagakaradanlug ikaw sa kawayan man?” ang kara ni Natoy samtang ginabutung nanda ni Iko pasaka sa latayan.

“Nakadalin-as abi ang tuo ko nga kahig, Boss,” ang nagakudog pa nga sabat ni Pato Gener. “Nabuy-an ko pa ang atun sulo.”

“Ti, Pre, sarangan mo pa magtikang?” pamangkot ni Iko sa imaw pagkatapos nanda mapatindog tana liwat sa latayan.

“Huud, Ko,” ang sabat ni Pato Gener. “Salamat gid.”

Kag nagpadayon tanda sa pagpalatay.

“Daw wara man ti mga tawo sa namatyan, Boss?” ang nagakatingala nga pamangkot ni Iko kay Natoy kang makaabot dun tanda sa balay kang baralsamarun. Sarado ang gawang kag kingki nga kiraw lang ang makita nanda nga sanag halin sa sulud. “Kag daw nagakaturog dun ang tagbalay. Napaman-an ayhan tanda nga maagto kita rugya?”

“Siguro, Ko, eh,” ang sabat ni Pato Gener kana. “Indi man guro mag saoy si Iyoy Gamay halin sa banwa kun indi dya tuod.”

“Manawag run lang kita,” ang nahambal ni Natoy. “Basi naturugan lang guro tanda ka hulat kanatun.”

“Tagbalay! Manding Lilay!” ang singgit ni Natoy sa sagwa kang balay.

“Daw wara ti ga sabat, Boss, aw. Nadayunan guro tanda sa andang katurugon,” ang kominto ni Iko.

Kag hinali lang may nag-uwang.

“Ay, dipuga!” ang dayon hambal ni Pato Gener nga nagpisik kang mabatian ang urangul kang ayam sa palibot. “Nanguyos man ta sa pisti nga ayam ngato, ay,” padayon na pa piro wara na dun ginsugid nga ginakulbaan dun tana.

“Boss, gulpi lang nagparanindug bulbol ko ba,” ang sugpon man ni Iko samtang ginahimas ang ana nga mga butkun. “Basi tuod ang hambal ni Gener nga indi manami ang pag-agto ta rugya.”

“Nagpati-pati kaw duman sa talawit nga ra,” ang nagakadlaw lang nga sabat ni Natoy. “Uli kamo to, eh, nga darwa.”

Naghipos run lang ang darwa na ka timbang matapos ang ana komintaryo.

Burubhay lang kag nagraginit ang kawayan nga pwirtahan kang balay. Nagparapit ang tatlo. Manuktok daad liwat si Natoy kang hinali lang nagbukas dya. Maramig nga hangin ang nagsug-alaw kananda. Ang sanag kang kingki nga anda nakit-an kaina halin sa sagwa indi dun mamulalungan sa sulud. Nagdugang ang paranindug ka bulbol ni Iko. Si Pato Gener daw indi dun makatikang sa kakulba.

“Manding Lilay,” ang tawag ni Natoy sa sagwa kang gawang. “Pasinsya dun kon nagab-ihan kami. Umpisahan namun dayon kon handa dun ang tanan.”

Wara ti nagsabat kay Natoy. Madulum gihapon ang bilog nga balay amo nga wara tanda nagsulud. Dayon may nagsindi kang sulo sa binit. Haron lang ang anda makita tungud sa kurtina nga nagatabon sa amo nga kwarto.

“Uy, mayad lang may nakabugtaw sa tagbalay, Boss,” ang daw nahimasmasan nga hambal ni Iko.

“Tawga bi liwat, Boss,” ang palihog ni Pato Gener kay Natoy. “Daw kabuhay gid kananda maghulag, eh.”

“Manding Lilay .…” ang tawag liwat ni Natoy.

“Dayon kamo Noy,” ang sabat kang tagbalay.

Natingala si Natoy nga bukut bayi ang nagsabat kananda. Nagbalik duman ang pagparanindug ka bulbol ni Iko kag si Pato Gener nag-amat-amat atras pagwa sa balay.

“Abi ko, Boss, si Manding Lilay lang ang tawo dya?” ang pamangkot ni Iko kay Natoy. Nagatulun tana kang laway samtang nagasunod sa amo.

“Basi guro ingud balay nanda kag gin-imawan lang tana,” ang sabat ni Natoy.

Kag sa hinali lang may nag-alsa kang kurtina. Ginplaslaytan dya ni Natoy kag anda nakita ang tagbalay.

“Mayad nga gabii kaninyo nga tatlo,” ang bugno kananda kang mal-am nga laki. Mara kag ugat-ugatun ang ana panit, maitum ang palibot kang mata nga daw nagpulaw kang pira ka gabii.

“Mayad man nga gabii, Iyoy,” ang sabat ni Natoy sa tagbalay. “Kami gali ang ginsugo ni Iyoy Gamay para magbalsamar sa bugto na nga bana ni Manding Lilay. Diin dun gali ang lawas kang patay?”

Wara anay nagsabat ang mal-am nga lalaki. Nagngisi lang tana. Guabun ang mga unto kag duro it mga itum-itum nga daw sa buhay run nga wara makaagi totbras. Dayon may nasiplatan si Natoy nga nagkamang sa tunga ka guab nga mga unto kang mal-am.

“Boss Natoy .…” ang nagakudug nga hanihani ni Iko sa amo. “May ulod nga nagakamang sa unto kang mal-am. Uli ta run lang, Boss.”

“Paghipos, Iko,” ang saway ni Natoy. Piro ginakulbaan duman tana. Wara run lang ginpamaan sa imaw.

Kag dayon nga nangin siryoso ang itsura ka mal-am kag nagsabat tana kananda.

“Kamo gali ang mabalsamar kanakun. Sulud kamo. Ti, mabalik dun bala ako sa akun nga lungon?” ang hambal kang mal-am kag nagngisi dya liwan. Dayon nga nagkaramang ang mga ulod pagwa sa anang baba kag nagkarahulog sa lupa.

Sa amo to nga kahigayunan ginbutung ni Natoy si Iko sa butkun kag nagwaswas tanda dalagan pagwa, paagto sa tulay. Nagasinggitan si Iko samtang nagadalagan. Si Natoy bisan nagakarasandad sa mga bato, sigi lang gihapon ang waswas kag wara gid nagbalikid asta nga makaabot tanda sa kilid ka sapa. Daw sa haros ginbagyo ang anda inagyan sa kakulba kang makita ang natabo. Wara nanda matalupangdi nga sa taramnan tanda nag-agi kag gintadag nanda ang mga pananum. Buta ka lao ang anda mga pantalon kag nabitas pa ang sambangi ka simagul ni Iko.

“Boss, Boss,” ang ginahapo nga tawag ni Iko kay Natoy kang tanda ang magpundo rapit sa latayan. “Ano to ang nakita ta, Boss? Makangiridlis!”

“Wara ko kamaan kon ano nga sahi ka tinuga to, Iko,” ang nagahangus man nga sabat ni Natoy. “Kadya lang ko nakakita kang amo to nga tawo. Kon tawo pa to nga matawag,”

“Maranhig,” ang anda nabati-an nga hambal sa likod nanda. Ginbalikid nanda ang ginhalinan kang amo nga limog.

“Iyoy Gamay?” ang nahambal ni Natoy kang ana mamulalungan ang mal-am nga nagapadulong halin sa pihak ka sapa. Gulpi nga nag atras ang darwa sa kahadluk nga basi pariho man tana dya kang anda nasaksihan kaina.

“Indi kamo magkakulba,” ang pasarig ni Iyoy Gamay kananda. “Ini ako pariho kang akun nga bugto.” Kag dayon tana nga nagturuk sa balay nga ginhalinan nanday Natoy. “Indi pa.”

Nagtipon kang kaisug si Natoy kag ginsukmaan na si Iyoy Gamay. “Wanhaw wara gid ikaw naghambal kanamun nga may sa panulay ang nagaistar sa balay nga to, Iyoy? Daad nakapangaman kami.”

“Abi ko wara ikaw nagapati sa mga istorya ka kamal-aman mo, To Natoy,” ang mahinay nga sabat ni Iyoy Gamay kana. “Pasayluha ako kun wara ko dayon mahambal kaninyo ang kamatuoran. Piro indi dya ang oras para kita magbaisay. Kon wara ninyo matalupangdan, kulang kamo kang sara.”

“Boss, diin si Gener?” ang gilayon nga pamangkot ni Iko nga daw sa indi mapahamtang sa kahadluk para sa kaugalingun kag sa imaw.

“Nabilin namun sa balay ngato si Gener, Iyoy Gamay,” ang hambal ni Natoy sa mal-am. “Kinanglan namun tana nga mabawi basi ano pa ang mahimo kana kang tinuga nga to.”

“Wara na gid ako guro ti may mahimo pa kondi batunon dun lang ang tanan,” ang maluya nga nahambal ni Iyoy Gamay.

“Ang ano da Iyoy Gamay?” pamangkot ni Natoy kana.

“Ang inyo nakita amo ang ginatawag namun nga maranhig,” pag-umpisa saysay ni Iyoy Gamay. “Ang dya nga tinuga wara nagakapatay bisan ano pa ang imo himuon tungud pwidi tanda mangin mga ulod kag magsaprat bisan diin.”

“Paano natun mabawi ang amun imaw kon amo?” ang nagaugut nga pamangkot ni Natoy.

“Isara lang ka paagi ang akun naman-an para mag-untat dun dya,” sabat ka mal-an kag dayon nagginhawa kang madalum. “Kinahanglan nga may magsalo kang ana nga sumpa.”

“Hala, Boss!” ang gulpi salida ni Iko. “Basi isayluhon na to kay Gener kag mahimo tana dayon nga maranhig.”

“Indi masaylo ang pagkamaranhig sa piritay nga paagi,” Sabat ni Iyoy Gamay. “Kinahanglan nga batunon dya kang husto kag kang bug-os sa tagipusuon.”

“Kag sin-o man abi nga umang ang mabaton kara?” ang nagalungu-lungu nga pamangkot ni Natoy. Ginturuk lang tana ni Iyoy Gamay kag naman-an dun ni Natoy ang matabo. Naluoy man tana sa mal-am piro mas kinahanglan nga maluwas nanda si Gener.

“Dali dun,” ang hambal ni Iyoy Gamay. “Mabalik kita sa balay kang akun bugto. Kinahanglan nga matapos dya antis mag-aga. Basi ano pa ang matabo sa imaw nyo.”

Bisan ginahadlukan, nagsunod ang darwa sa mal-am.

“Nong! Dudya dun ako,” ang singgit ni Iyoy Gamay kang tanda makabalik sa amo nga balay. Nagbukas ang gawang ka balay kag naggwa ang sangka mal-am nga bayi.

“Nang Lilay, diin si Manong?” ang dayon pamangkot ni Iyoy Gamay.

“Patawara ninyo ako, Gamay,” ang nagahibi nga sabat ni Manding Lilay. “Kamo tanan,” kag nagturok tana kanday Iko kag Natoy. “Patawara ninyo ako. Wara gid ako it may mahimo. Palangga ko ang akun bana kag indi ko mahimo nga magbais kana.”

“Diin ang amun nga imaw, Manding?” ang may kahadluk piro nagaugut nga pamangkot ni Natoy. “Ano ang ginhimo ninyo kana?”

“Wara it may natabo nga sayud sa imaw ninyo, wara pa,” hambal kang mal-am nga bayi kag gulpi nagsiryoso ang itsura na ka dya kag nagturok tana liwat kay Gamay. “Naman-an mo kon ano ang dapat mo himuon, Gamay. Dapat nga maluoy pa gani ikaw sa magurang mo imbis nga kaugtan mo tana.” Nagtalikod si Manding Lilay pabalik sa balay. “Mahilway lang ang inyo imaw kon himuon ni Gamay ang ana parti.” Kag nadura dya sa kadulum.

Daw indi makapati si Natoy sa nabatian. Paano mahimo ni Manding Lilay nga palanggaun ang sangka tinuga nga gintalikdan kang Ginuo? Sa diin tana dya nagabuul kang kaisug para maghimo kang malain nga bagay sa iban nga tawo?

Nag-untat sa pagpaminsar si Natoy kang makita na nga naggwa sa balay ang maranhig guyod ang lipung nga si Gener.

“Ano ang ginhimo mo sa imaw namun nga dimonyo ka?!” ang nagakaugot nga singgit ni Natoy sa maranhig. Bukut run kakulba ang ana nabatyagan kondi kaugut kang makita ang imaw.

Nagngisi lang ang mal-am nga maranhig. Indi lang sa ana baba nagaguwa ang mga ulod kondi sa mga buho kang ana nga irong kag talinga. Makasururuka dya lantawun, bisan si Iko nagpanago sa likod kang amo.

“Indi mo dya away, To Natoy,” ang pugong ni Iyoy Gamay ka na. “Ako ang may sala kon wanhaw natabo dya tanan, kinahanglan ako ang magsolbar.”

Bisan wara naintyindihan ni Natoy ang luyag hambalun kang mal-am, wara lamang tana nagpamatok pa.

“Patawara ako, Nong,” ang pangayo pasaylo ni Iyoy Gamay sa maranhig. “Ginpaminsar ko lang ang akun kaugalingun kag ginpabay-an ko ikaw.”

Sa nabatian nga to kang maranhig, nagbalik sa normal ang ana itsura. Ang mga ugat-ugatun na nga panit nadura pati ang git-um sa kilid kang ana mga mata.

“Palangga ko ikaw, Gamay,” ang nahambal kang maranhig kana. “Kamaan kaw nga himuon ko ang tanan para mangin mayad lang ang imo pagpangabuhi. Piro mal-am dun ako ka mayad. Kag indi dun masarangan ka lawas ko ang sumpa nga dara kang mga ulod,” nagaturo ang luha nga padayon na. “Gusto ko dun magpahuway.”

Nagturukay si Iko kag Natoy. Wara man nanda naman-an ang bilog nga istorya piro nabatyagan nanda ang kalisud nga ginadara ka maranhig. Nagparapit si Iyoy Gamay sa bugto nga kag ginkupkupan na kang hugut.

“Naintyindihan ko ikaw, Nong,” ang hambal ni Iyoy Gamay sa magurang na. “Salamat sa tanan nga ginhimo mo para kanakun. Tion dun para nga ako duman ang magtindug para kanimo.” Kag nagginhawa tana ka dalum. “Handa dun ako, Nong.”

Nagyuhum ang maranhig sa ana nabatian. Nagturuk tana kanday Iko kag Natoy kag naghambal, “Ihakwata nyo ang inyo imaw asta nga makatabok tana sa pihak nga sapa. Didto, mabugtaw dun da tana.”

Dalidali nga ginhakwat nanday Iko kag Natoy si Pato Gener. Mahalin dun daad tanda piro naghambal liwat ang maranhig, “Indi kamo magkalipat nga magbalik rugya. Wara nyo pa ako mabalsamar.”

Dayon nga ginyayungan nanday Iko kay Natoy ang imaw patabok sa sapa. Pag-abot sa pihak, nagbugtaw dun si Pato Gener.

“Ano ang natabo, Boss?” ang nagalungus-lungus pa nga pamangkot ni Pato Gener kang maumpawan dun tana. Nagdalagan kamo kaina kag nagsunod ako kaninyo piro may naglampus sa ulo ko.”

“Malawid nga istorya, Gener,” ang sabat ni Natoy. “Mabalik kita sa namatyan hay may baralsamarun pa kita.”

Nagsugot si Iko bisa pa nga daw midyo nakulbaan piro nagpamatok si Pato Gener.

“Indi takun, Boss, ah. Basi ano pa liwat matabo kanatun rigto,” ang pangindi na. “Basi may kon ano nga sa dimonyo ang nagaistar didto.”

“Gener,” ang sabat na sa imaw. “Indi kaw magkahadluk. Kon kis-a mas malain pa ang normal nga tawo sangsa mga ginapatihan ta nga dimonyo.”

Pagbalik nanda sa balay, wara dun si Iyoy Gamay. Wara dun nanda gin-usisaa si Manding Lilay tungud nga nagahibi dya, tanda nga patay dun gid man ang ana nga bana. Gin-agtunan nanda ang lawas kang maranhig nga sangka maramig nga bangkay dun. Ang itsura na tama dun gid ka mal-am piro ang yuhum sa ana nga bibig wara madura. Tanda nga malipayun tana nga nadura sa kalibutan.