Araguy, kon ako takun pakitaan kang mga kalag kag mga idalmunun ngan daw, mataritit gid takun ka dalagan nga dasig pa sa sumpit ka kwitis ay!” kuon ni Senyang nga nagasugidanun kay Susana.

Si Susana nagayuhum-yuhum lang sa mga ginakuon kang anang amiga tuhoy sa anang mga kinaadman nga makakita kang mga kalag, ispiritu kag mga idalmunum.

Kang mga apat pa lang ka tuig ang idad ni Susana, napanilagan run ni Masay nga anang nanay nga may ginasugidanun ang anang bata nga indi makita, kag may mga ngaran nga ginasambit ang bata. Napinsaran na nga basi ginsurong ang anang bata kang mga kama-kama ukon kang mga tamawo. Marapit pa abi ang andang balay sa bahul nga puno kang durar-og, ang puno nga daw higanti nga labnog nga ang anang mga gamot daragkul kag maralapad, nga daw kanami lang hukmungan kag magparamig-ramig kon tag-irinit, piro ang anang dahon kaangay kang dahon kang dapdap, ugaring mas malambo tana ang ana kadya lunhay nga mga dahon kag nagamuriskil gid kon mamunga. Daw nagalagsanay sanda kang niyog sa kalantyugon. Kaangay kang mga lunok kag bita, ginapatihan man dya nga baralayan kang mga tamawo tungud kang kahagbong kang anang sirong kag kang mga tuburan kang tubig nga ginapaaslug kadya. Nahangawa si Masay nga basi hagadun kang mga idalmunun si Susana kag indi run makabalik.

“Ave Maria Purissima, sin peccado consivida! Jesus, Maria kag Josef! Abaw iparayu ang akun bata sa mga kalautan kag sa mga maligno!” ang pangadi ni Masay.

Dali-dali na nga bulakwit kang anang bata kag dar-un sa kusina. Nagpuksi kang sangka pungis nga luy-a sa banggirahan kag bul-un ang turubuk sa anang obit nga ana man ginsibit sa luy-a kag gintabid sa bayo ni Senyang, agud kuno maparayu ang kon ano man nga mga ispiritu sa binit-binit.

Nagbahul si Susana nga naanad nga may makita nga kon ano nga mga ispiritu sa bisan diin kag bisan san-o nga tion, nga daw pariho lang nga nagsugata tana kang mga buhi. Nagdihon dya kang anang panimuut nga wara run nagakahadluk sa anang mga makita. Ana natun-an sa mga sugidanun kang mga mal-am nga tana sangka sirangan. Ang pagkasirangan, sangka pinasahi nga bugay sa sangka tawo, nga ana makita kag mabatian ang mga tinuga nga indi makita kag mabatian kang normal nga panurukan kag pamatin-an kang tawo.

Kang nagpabilin tana sa iskwilahan nga ana ginaobrahan bilang maistra, agud magsapar ka dikorar kang anang kwarto, sa pagpriparar kang pagduaw kang mga supirbisor sa sunod nga simana, may nabatyagan tana nga nagaparapit. Dumdum na nga kaimaw na lang nga maistra nga nagbalik hay basi may nalipatan. Nagaamat run kato kadulum hay mga pasado alas singko run sa hapon. Nagdapya ang maramig nga hangin nga pamatyagan na nagaparanindug ang anang mga bulbol. Pagbalikid na nga midyo pasipraw sa kilid, ana nakita ang sangka bayi nga daw mga singkwintahun ang idad. Daw kilala na man piro indi tana sigurado. Piro naman-an na nga dya tana sangka ispiritu, hay ang anang pamanaw daw wara nagatikang kondi daw nagasakay sa huyup kang hangin kag daw nagahayaw ang anang mga kahig sa salug. Ang anang bayo daw unipormi kang mga maistra kang tana nagaiskwila pa sa ilimintarya – puti nga blusa nga ginasangaan kang lunhay nga sayal nga pariho ka siri sa lagirang nga dahon kang saging, kag nagakipot sa batiis ayon, nga nabordahan sa atubang kang bulak nga may lima ka sipad, sangka bukol nga nagatabid sa sanga kag ginatimbangan kang sampanid nga dahon; kag nagasuksok kang libon nga sapatos nga panit nga duag itum, kag antyuhos nga itum ang balayan nga nagapatarawis ang magtimbang nga kilid nga ginapugtakan kang daw mga brilyanti nga malabinlud kaintuk.

“Buligi ako,” ang malulo nga hambal kang bayi nga daw nagahalin sa idalum kang lupa.

“Sin-o ikaw, kag ano ang akun mabulig kanimo?” ang pamangkot ni Senyang.

“Ako si Miss Matilda Galvez, ang imo kauna maistra sa Science and Health,” ang sabat kang bayi.

Napatay kang hinali si Miss Galvez kang gin-ataki tana sa tagipusuon, kag nasapwan lamang nga nagahuray-an nga wara run ti hurangus sa salug kang laboratoryo. Sa hayskul run kato si Susana. Ang hulut nga ginatudloan ni Susana nagatambi lang sa laboratoryo nga kinamatyan kato ni Miss Galvez, nga kadya salug lamang ang nabilin hay ginrumpag kato kang mabaskug nga bagyo pira katuig run ang nag-agi.

“Sa malawig nga mga tinuig nagaantos ang akun kalag sa purgatoryo tungud kang akun mga sala nga wara pa mapatawad antis ako mapatay. Gintugutan ako kang Makaako nga magpakita kanimo agud makapangayo kang imo bulig nga mapadali ang paglimpyo kang akun kalag agud makapalangit lagi ako,” ang hambal kang kalag. Maukud nga maistra si Miss Galvez, mapinalanggaun sa anang mga iskwila, mabinalak-un sa anang mga iningud kag reliyosa.

“May purgatoryo gid man haw?” ang pamangkot ni Susana.

“Huud! Matuod ang purgatory,” sabat kang kalag. “ Matuod dya, pariho ka tuod kang langit kag kang impyirno. Gintuga kang Makaako ang purgatoryo agud magpahayag kang anang wara ti katapusan nga gugma, kaluoy kag pagpatawad. Bisan ang kamatayun indi makatugro kang dulunan sa anang kaluoy. Rugyan ginalimpyuhan ang kalag agud mangin takus dya sa pagsulud sa langit. Ang bisan ano nga atun hinimuan ginadara natun bisan diin kita maagto. Ang mga ginahimo natun nga mga kadu, bisan ano ka iki ukon ka kidit, indi mahimo nga dar-un sa langit. Amo ra nga ang kalag kang tawo ginalimpyuhan gid sa purgatoryo agud mangin puraw nga takus kang langit. Ang purgatoryo kabahin run kang langit. Ang tanan nga rugyan sa purgatoryo sigurado nga mapalangit run gid, ugaring, nagaantos kag nagaugayung ang kalag hay buhay nana makita ang himaya kang Dios tungud kang kinahanglanun nga tion sa paglimpyo. Kon ginapanghiwara ang purgatoryo, ginapanghiwara man ang wara ti kahurubsan nga gugma, kaluoy kag pagpatawad kang Dios.”

Mahugud nga namati si Susana.

“Nadumduman mo, may dyanitor kauna rugya sa iskwilahan nga si Silong?” pamangkot kang kalag kay Susana, nga nagtango-tango man, timaan nga ana nadumduman.

“Ginpahalin to kang supirbisor,” ang padayon kang kalag, “tungud nga ginbutang-butangan tana kang sangka maistra kang sala nga wara nana mahimo. Nawad-an tana kang pangabuhian kag nagutuman ang anang pamilya, kag wara tana ti nabaton nga binipisyo sa haros baynti anyos na nga panirbihan sa gobyerno.”

“Ikaw ang maistra ngato?” ang pamangkot ni Susana.

“Bukun!” ang sabat kang kalag.

“Ay, ti ano tana imo labut kato nga rugyan ikaw timo nagaantos sa purgatoryo?” pasunod ni Susana.

“Nakamaan ako, nga wara ti sala si Silong, ugaring wara ako magpasilabut hay nahadluk ako nga maumid. Dumdum ko nga kon magpabungul-bungul lang ako kag magpabulag-bulag, mangin tayuyon kag malinung ang akun pagpangabuhi. Ang akun sala amo nga wara ako manindugan sa kon ano ang kamatuoran. Ginpasulabi ko ang magbutig paagi sa paghipus, imbis nga dampigan ko ang ginadaug-daug,” sabat kang kalag.

“Hesus nga matam-is! Daw ano pa gid bay kabahul ang sarabtun kang nagbutang-butang kag kang nagpanaksihun kang butig? Sa nadumduman ko, ikawalo dya sa napulo ka sugo kang Dios, ‘Indi ikaw magbutang-butang sa imo isigkatawo, kag indi kaw magbutig,’” hambal ni Susana.

“Huud!” hangdu kang kalag, “ang isara kang mga nagpanaksi, sobra gid ang pag-antos na sa purgatoryo kag ang iba buhi pa piro ginatublag kang andang konsyinsya, piro nagapabat-ol kang andang mga tagipusoon, kag tungud kang bugal, hay nahadluk sanda magbaton kang andang sala. Ang bisan ano nga utang nga wara mabaydan sa dyang kalibutan, baydan gid kang malawid nga tinuig kang pag-antos sa purgatoryo.”

“Indi bala ang Dyos matarung, andut nga malawid gid ang pag-antos kang nakasala?” pamangkot ni Susana.

“Ang Dyos matuod nga matarung, kag ang anang katarungan ginabasi na sa anang bugana nga gugma kag kaluoy. Ang kada sala kang tawo, takus kang silot sa impyirno. Piro tungud kang katarungan kang Dyos, luyag na nga malimpyuhan ang kalag kang tawo, pariho nga ang bulawan ginapapuraw sa kalayo kang orno.”

“Ti, kon amo ra, paano ako makabulig kanimo, hay dyan run timo sa pihak nga kabuhi?”ang pasintud ni Susana.

Nagsabat ang kalag, “Bisan rugya run tamun sa pihak nga kabuhi, may angut gihapon kami kaninyo nga nagakabuhi pa sa kalibutan, pariho man kang angut kanatun kang balaan nga mga kalag sa langit. Kaangay nga kamo nga mga buhi nagpangayo kang pangamuyo kang isara kag isara, kami man nagapangayo kang inyo pangamuyo, kag sarang man kamo magpangayo kanamun nga mga nagaantos sa purgatoryo, kang amun pagpangamuyo, kag amo man sa mga madinarag-un sa langit. Ang inyo mga pagsakripisyo, buhat kang gugma kag kaluoy, pagpangamuyo kag paghalad kang Santos nga Misa, makapadali kang amun kahilwayan sa dyang tam-an nga pag-antos.”

“Ang sa impyirno tana bay, pwidi pa ra sanda pangadian ukon pangayoan kang pangamuyo?” padayon nga pamangkot ni Susana.

“Indi run,” sabat kang kalag, “hay ang sa impyirno wara run ti kaluwasan pa, kag nakondinar run sanda sa wara ti katapusan nga pag-antos sa wara nagakapalong nga kalayo kag wara nagakapatay nga mga ulod, hay anda ginpili ang magtalikod sa Dyos. Gusto nanda mapatay agud matapos ang andang pag-antos, piro indi sanda mapatay.”

“Ay, amo gali ra? Ti, ano ang akun dapat himuon agud mahilway ikaw sa imo mga sala?” kuon ni Susana.

Nagsabat ang kalag, “Ang sakripisyo ni Kristo gid lang ang makaluwas kanakun. Ang Santos nga Misa amo gid ang pinakasakripisyo nga ana ginahalad para sa kaluwasan. Amo dya ang pinakamataas nga pagpangamuyo, hay tana mismo ang nagahalad ka dyang sakripisyo kang gugma. Kon mahimo, magpa-Misa ikaw para sa akun kalag sa masunod nga napulo ka adlaw, kag kon matuman dya magapakita liwat ako, agud sa pagpamatuod kang akon ginasugid kanimo.”

Dayon nag-alimunaw ang kalag sa panurukan ni Susana.

Nagtublag gid dya sa baratyagun kag paminsarun ni Susana nga wara tana makaturog sa pagpaminsar sa bilog nga gabii. Tungud ka dya, aga-aga pa, bisan nagaduyug-duyug pa hay kulang sa tinurugan, nag-agto tana sa simbahan kag magpamisa sa para sa kaluwasan kang kalag ni Miss Galvez. Ginhimo na dya sa sulud kang napulo ka adlaw suno sa ginapangabay kanana kang kalag.

Sa adlaw-adlaw nga nagaagto tana sa sa simbahan kag sa iskwilahan, duro ang anang maagyan kag masugata nga mga tawo nga masinulub-ub ang mga hitsura kag ang mga mata daw nagapakitluoy, piro wara ti mga tinaga nga ginabungat. Naman-an kag nahangpan na nga dya sanda mga kalag nga nagaantos kag nagapangayo kang anang bulig.

“Raad ang tanan sirangan man agud nga anda man makita agud mabuligan ang dyang makaruluoy nga mga kalag,” ang muno ni Susan sa anang kaugalingun.

Sa iskwilahan, nakalabay si Mrs. Barquez sa kwarto-klasihan ni Susan. Si Mrs. Barquez maistra man kauna ni Susan sa ilimintary kag manugritiro run. Balo run dya tana kag wara ti bata. Kauna kang bataun pa dya marikaya ang anang uyahun, may mayad ti panimuut, piro kadya nga may idad run tam-an ka buringut, kag daw pirmi lang problimado. Nasiplatan tana ni Susan nga nagtamyaw man dayon sa singurang nga maistra. Naghapit si Mrs. Barquez kag nagsugidanun tanda hasta nga nalambutan kang istorya ang nahanungud sa makaruluoy nga nadangatan ni Silong kag kang anang pamilya.

“Araguy patawarun lamang ako,” kuon ni Mrs. Barquez. “Kada makita ko ang sitwasyon ni Silong kag kang anang mga bata nga wara ka tapos ka andang pagtuon, ginatublag gid takun.”

“Wanhaw ria?” pamangkot ni Susan.

Nagsabat si Mrs. Barquez nga midyo hani-hani, “Abaw patawarun lang ako, isara bay ako sa mga nagpanaksi kontra kanana nga nadutlan gid tana sa kaso. Indi raad takun hay man-an ko nga bukun ti tuod, ugaring hay ginpirit gid ako ni Mam Cortes nga amun supirbisor kag nahadluk ako hay basi kon likdayan na ako, baskug nga daan sa gobirnador. Ti adlaw-adlaw daw ginasakitan takun kon makita ko sanda kag ang andang makaruluoy nga sitwasyon sa kabuhi. Kadya nga mal-am run ako kag manogritiro, daw ginaputos ako pirmi kang huya nga ginlipatan ko ang akun dignidad bilang tawo kag bilang manunudlo nga ginatangra kang mga tawo sa komunidad, tungud kang akun pagpanaksihun sa kabutigan imbis nga manindugan ako sa kamatuoran kag katarungan. Indi ako kamaan ko ano ang pagkay-ad ka dya sa wara pa ako magbiya kang kalibutan nga dya.”

“Mam,” kuon ni Susan, “mamayad siguro kon makaagto ikaw kay Fr. Francis, kag ikompisar mo dya kanana agud mapatawad ang imo mga sala, kag tumanun mo ang tanan nga ginalaygay na nga himuon mo.”

Lunis pagkasunod nga simana, nasumalang ni Susan si Mrs. Barquez, nagbalik ang anang kapagsik kag kag pagkanaya-naya sa anang pungyahun. Ginsugidan na si Susan nga nakatigayon gid man tana nga nakakompisar ka Byirnis kay Fr. Francis, kag ana gid nga ginpasalamatan si Susan sa ana nga gintugda.

Matapos ang napulo ka adlaw nga pamisa sa kalag ni Miss Galvez, nagasaku si Susan kang anang lesson plan nga nahapunan tana sa anang kwarto-klasihan kag nabayaan run kang iba nga mga manunudlo. Gulpi lang may nabayagan tana nga dapya kang hangin nga may dara nga kahamot kang bulak nga daw kadya na pa lang nadapgan. Dayon gintawag ang anang igtalupangud kang masilaw nga kasanag, kag ana nakita ang babayi nga nagayuhum kanana, si Miss Matilda Galvez.

Ang masilaw nga kalag naghambal kay Susan, “Natapos run ang panahon kang paglimpyo kanakun sa akun mga sala. Nagpakita ako kanimo agud magpasalamat sa imo bahul nga bulig kanakun kag sa pagtuman kang akun ginsaad nga pagpamatuod kang akun ginpanugid kanimo. May purgatoryo kag ang mga buhi makabulig gid sa pagpadali kang pagpalangit kang mga kalag nga nagaantos. Kadya nga may lawas run ako nga mahimayaun, makapadayon ako sa pag-ampo sa Makaako para kanimo kag sa iba pa nga nagakinahanglan. Bukun dya ang katapusan natun nga pagkitaay hay mabalik ako kag magdara kang dugang nga mayad nga balita.” Nagabanaag ang yuhum ni Matilda nga nagpaalam kay Susan.

Matapos ang sambulan, nabatian ni Susan ang bagting kang lingganay sa simbahan, agoniyas para sa tagumatayun. Pag-abot sa iskwilahan nabalitaan nga napatay si Mrs. Barquez. Kang magdaraw ang mga manunudlo sa haya ni Mrs. Barquez, natalupangdan nanda nga may hayag nga yuhum nga makita sa uyahun kang napatay.

Kang malubung si Mrs. Barquez, nagpakita liwat ang kalag ni Miss Galvez kay Susan, kadya imaw na run si Mrs. Barquez. Parihas sanda nga nagasirak sa kasilaw kag nagayuhum nga nagapasalamat kay Susan.

Naghambal si Miss Galvez, “Tungud kang imo pagkasirangan imo kami nabuligan. Gamita man dya agud makabulig sa duro pa gid nga mga kalag, kag sa mga buhi nga maghinulsul kag magbag-o kang andang kabuhi samtang rugya pa sa kalibutan.”

Nagsabat si Mrs. Barquez, “Palihog sugidi man si Mam Cortes nahanungud ka dya, agud indi tana mahulog sa impyirno ukon mag-antos sa purgatoryo.”

Makaligad ang mga binulan, nakaagi si Susan sa balay ni Mrs. Barquez, nagapinsar tana, “Kanugon ang dya nga balay basi maggabok lamang dya kon wara ti mag-atipan. Kay sin-o na bala dya ginpapanubli bay?”

Dayon may nagtamyaw kanana, dumdum na may kalag ruman nga nagparapit kanana. Gali kang balikdun na, si Silong. Kag ana dya nga ginsugidanun.

“Diin kaw maagto Tyo Silong?” umpisa ni Susan.

“Rugya lang. Rugya run bay kami nagauli sa balay ni Mrs. Barquez.”

Nagkurinut ang dahi ni Susan hay indi na mahantup ang luyag hambalun ni Silong.

Nagpadayon si Silong sa paghambal, “Antis mapatay si Mrs. Barquez ginpahimuan na kang papilis sa anang abogado nga ang dyang loti kag balay, ibilin kanakun kag sa akun pamilya pati ang sampuna nga lupa nga parayan para sa amun pangabuhian.”

“Ti, kamusta run ang imong mga kabataan?” pamangkot ni Susan.

“Nagairiskwila run sanda nga apat sa hayskul agud nga makapadayon sanda sa kolihiyo,” hambal ni Silong.

“Ay, ti mayad gali hay makaiskwila run sanda. Ana pa ra ni Mrs. Barquez nga binilin?” pasintud ni Susan.

“Bukun!” sabat ni Silong, “Gin-agtunan kami rugya ni Mam Cortes. Nagpangayo tana kang patawad kag nagpatawaday kami. Dayon nagkuon tana nga patapuson ko mga bata sa hayskul hay tana run ang bahala sa andang pagkolihiyo. Kag bisan pa nga kon mapatay tana nga wara pa makatapos ang mga bata, ginpasiguro na ang papain kang pundo para gid sa andang pagtuon,” ang malipayun nga panugidun ni Silong.

Nagpanaw si Susan nga daw nagalutaw sa alipuup sa kalipay sa anang naman-an. Wara gid tana magpaabot nga magbag-o si Mam Cortes, hay kang pagsugidanun nanda daw kabudlay gid konbinsirun nga daw indi gid mabandug ang anang bugal. Nagpasalamat gid si Susan sa grasya nga ginbuhos kang Dyos kay Mam Cortes.

Nadumduman ni Susan ang magtipon kang grupo agud magdibosyon para sa mga kalag sa purgatoryo. Kag pirmi makakita tana kang mga masanag nga mga kalag nga nagaparapit kanana agud sa pagpasalamat.

Naghambal si Senyang, “Ti wara gid takun ginapakitaan haw?”

“Hay basi kon magkuyapad kaw ukon basi malipung sa kahadluk!” ang nagayuhum-yuhum nga sabat ni Susan.

- Katapusan -