inasahi ang kalinung kang dyang kahapunanun.

Wara tana ti mabatyagan nga huyup kang hangin

ukon huni kang pispis bisan nagapungko run tana

rapit sa bintana sa ikarwa nga panalgan kang

andang balay. Ang mahinay nga pagbaisay lang

kang anang mga ginikanan sa idalum ang

mabatian na. Sa pinsar ni Miloy, ayhan

nagaugyon ang panahon sa kahimtangan kang

anang magurang. Amo dya siguro ang ginatawag

nanda nga kalinung antis mag-abot ang buhawi.

Ginpahidan na ang balhas sa dahi ni Tiryong.

Daw kalabira run dya sa kaniwang hay masulud

run sa darwa ka bulan nga nagapanuka. Bisan

ano ka pamirit ni Tatay na nga magtinir sa

hospital, ginpapauli sanda kaina ka aga, hay kuon

kang mga doktor wara run sanda ti mahimo. Usik

lang kuno ang kwarta sa pagpabulong nga indi

man matultol ang kabangdanan kang sakit.

Nabatian ni Miloy ang huring-huring kang mga

nars nga mas mayad pa sa balay run lang

hulatun kang pamilya ang paghimugto kang

ginhawa ni Tiryong. Ang mga tinaga nga ginbuy-

an kang mga nars, daw mga dagum nga

pinanubluk sa dughan ka soltirito. Ano abi hay si

Tiryong lang ang solo na nga bugto.

Hinali may nagdakup kang panuruk ni Miloy. Sa

kilid kang samlagi rapit sa andang kudal, may

mal-am nga bayi nga nagapatupung kag puraw

itum ang suksok nga bayo. Indi na mahay-uman

ang bayhun tungud may tabon nga bilo kadya ang

ulo na. Nagatangra dya kag nagaturuk kana nga

daw may ginahulat. Ginsundan na ka turuk kang

nagpanaw ang bayi paagto sa andang balay.

“Basi amo dya ang ginpaabat nanda nga

manogbulong,” muno ni Miloy sa kaugalingun.

Napanilagan na nga nag-untat ang pagsuay kang

anang mga ginikanan sa balkonahi. Tungud

siguro nag-abot run ang ginahulat nanda. Nautod

ang painoino na kang mabatian nga nag-ugayung

si Tiryong. Ginbalikid na dya. Daw may ginausang

ang bugto na nga nagapirung. Basi ginadaman,

ang pinsar na. Kag dayon na parapit sa katri

agud trapuhan ang liug kadya nga basa ka

balhas. Wara maghulag si Tiryong. Daw latoy dya

nga nagkusug.

“Miloy, dali imawi ako,” ang hambal ni Nanay na

nga hinali nagsulud sa kwarto. “Abatun ta ang

surhano.” Dayon kadya balikid sa nagasunod nga

kabulig, “Taling, ikaw anay bantay dya kay

Tiryong.”

Natingala tana piro wara run dya namangkot.

Nasaksihan na kon paano ginbungkag kang

pagpalangga ni Nanay na ang pagpamalabag

kang anang Tatay nga wara nagapati sa

binabaylan nga kaaram. Sa panilag na,

nagpasupil run si Tatay na, nagpadlus ang

paglaum nga maayad pa si Tiryong. Bukut

parihas kang pamilya ni Tatay na, ang mga

kamal-aman ni Nanay na madalum nga nagapati

sa gahum kang mga manogbulong, bisan

kalabanan man kananda makabig nga parasimba

nga mga Katoliko.

“Lusit, kon tion run gid man nga bawiun si

Tiryong,” hambal ni Tatay na, “dapat batunon

natun ria nga pagbuut kang Diyos.”

“Naiwan timo, Tomas?” balus ni Nanay na.

“Andut indi mo makita nga bukut dya pagbuut

kang Diyos, nga himo dya kang kadu ti ginhawa?

Kon indi ikaw mag-abat kay Tay Agring, kami ang

maagto kana.”

Bisan nagahingalup run ang adlaw, nagdisisyon si

Nanay na nga maarkila kang traysikul agud

abatun ang surhano sa Budbudan, baranggay nga

sakup kang banwa ka Hamtic. Kon si Tatay na

lang ang pasundan, indi na run pagpaabat si Tay

Agring hay kuno marayu kag surudlun sa

kanyugan ang balay kang surhano. Kag bangud

haros sirum run, pat-ud maabtan sanda ka

dulum sa dalan sa andang pag-uli.

Ginlagas kang panuruk ni Miloy ang nabilin nga

duag-kabugaw nga sirak kang adlaw kang

maglabay sanda sa tulay kang Malandog. Indi run

mamasnahan ang uyahun kang mga tawo tungud

sa kadulum kang mag-abot sanda sa balay ni

Tay Agring. Mas nagdulum ang kasiringan tungud

sa mga matag-as nga niyog nga nagairidas sa

palibot.

Wara pa kauli ang surhano halin sa taramnan

gani ginpaabat pa dya kang sawa na. Masami

dulum run kon mag-uli si Tay Agring tungud

nagapangita pa dya kang mga dahon-dahon nga

tarambal ukon kahoy-kahoy nga saramo sa

anang lanahan agud ipamanyos sa may sakit. Sa

anang pagpamati, natuipan ni Miloy nga kilala

nga manogbulong si Tay Agring bisan sa pihak

nga mga banwa. Duro run kadya ang napaayad

na nga mga sabid sa binit-binit kag halit kang

hiwit kag barang.

“Namyista lang man sanda kato sa Tibiao,” ang

sugid ni Nanay na sa sawa kang surhano

samtang nagahulat sanda. “Pag-uli na, nagyamo

run nga sakit busong na.”

Kang mag-abot si Tay Agring, nanamyaw lang

dya kang mayad nga gabii piro wara mamangkot

kon andut may mga bisita sanda. Naanad run abi

nga pirmi may mga tawo nga nagaagto sa balay

nanda bisan tungang-gabii. Bukut likum kana ang

andang tuyo. Nagdiritso dya sa gamay na nga

altar kon diin natungtong ang manyika nga himo

sa kahoy, nga wara ti mata, irong ukon baba piro

kitaun nga dagway kang tawo ang hurma na.

Malinung na dya nga ginmulalngan nga daw may

ginapamatian.

“Dilikado ang kahimtangan kang bata mo,” ang

waragwag ni Tay Agring. “Basi indi dya

maagahan.”

Nagtangra si Miloy. Mabatian na ang pagrusdak

kang tagipusuon ni Nanay na.

Kalabanan sa mga nagapabulong, ginadara kag

ginapatinir kang surhano sa kamalig sa likod

kang andang balay. Kapin pa ang mga halin sa

rayu nga mga kabanwahanan, hay mabudlay kag

magasto ang magpaagto-pabalik. Piro tungud

nga wara maimaw si Tiryong, ginpahimus ni Tay

Agring sa anang sawa ang mga gamit na.

Matawas tana sa San Jose bisan duro pa ang

burulngon na kadya nga gabii. Mas kinahanglan

ni Tiryong ang bulig na.

Bisiklita ang ginagamit ni Tay Agring sa pagbyahi.

Ginbangut na dya sa atup kang traysikul kag

magpungko sa likod kang sarakyan, bitbit ang

buri nga libon nga surudlan na kang anang

kasangkapan sa pagpamulong.

Madulum run ang dalan kang mag-umpisa sanda

pabalik sa San Jose. Wara ti gal-um ang langit,

piro tungud lati ang bulan, latum sa kadulum ang

palibot. Ang siga gid lang kang sulo halin sa

traysikul ang nagaiwag sa dalan. Malinung ang

tanan nga daw nagapaminagbinag sa sarang

madangtan kang dya nga kagab-ihun.

Hinali nag-untat ang motor kang traysikul.

Nagtuyub ang rida. Napatay ang sulo ka

sarakyan kag ginlumuy kang kadulum ang palibot.

Madimdiman ni Miloy ang kahagnup. Ginpaandar

liwat kang draybir ang sarakyan. Pira gawa ka

sikad antis nag-andar liwan ang motor. Ugaring

wara pa magsangka kilomitro ang gindalagan

nanda, hinali ruman nga napatay ang makina kag

sulo kang sarakyan.

Sa amo dya nga tion, nanaog si Tay Agring kag

naghambal nga mabisiklita run lang tana.

Natuipan ni Miloy sa urihi nga indi gali kadara

ang sarakyan sa mga imaw ni Tay Agring nga

mga idalmunun tungud sa karakuun nanda.

Nagsunod si Tay Agring sa traysikul nga

nagabisiklita.

Nakaabot sanda sa San Jose antis mag-alas

nwibi. Rayu pa, nasiplatan run ni Miloy nga may

nagagawa sa kwarto sa idalum. Bayhun kang

mal-am nga bayi nga nakita na kaina. Naglibug

ang ulo na hay abi na amo dya kaina ang

manogbulong nga ginpaabat ni Nanay na.

Ginbalikid ni Miloy si Tay Agring para manugid,

piro nagtango lang dya kana nga nagayuhum.

“Indi kaw magkahadluk,” ang hambal kana ni Tay

Agring.

Naabtan nanda nga bugtaw run si Tiryong, piro

nagabarikutot dya sa sobra ka panuka. Sa kilid

na nagapungko ang andang Tatay kag si Taling

nga nagakaput kang kutsara agud maghungit kay

Tiryong kang linugaw.

Nagkumpas si Tay Agring nga mapabinit sanda

kag hawanan ang palibot kang katri. Nakita kaina

ni Miloy kon paano nagpabinit si Tay Agring agud

palubsun ang mga imaw na sa hagdanan kang

nagapasaka sanda. Siguro amo man sanda kadya

ang ginpaparapit na sa katri agud usisaun si

Tiryong.

Hinali may nag-igham sa idalum. Nagturukay

lang sanda tanan, piro daw wara lang dya sa

bungug ni Tay Agring. Nagpadabok dya kang

turuob kang nag-umpisa mag-orasyon.

“Bayi ang nagahingabot sa bata nyo,” muno ni

Tay Agring. “Patay-luyag dya ugaring wara

ginasapak, amo ra tuyo na nga yanggawun run

lang.”

Nagbuul si Tay Agring kang luy-a kag ginhuypan

dya. Dayon na lab-ot kang ulo ni Tiryong, kag

ginkurusan ang alimpuduhan kag ang

magtimbang nga gising-gisingan kag pulso sa

alima. Kang magdapat ang luy-a sa surok-surok

ni Tiryong, hinali dya nga nagtiyabaw nga daw

ginabuno. Naggirinual ang mga nagaturuk

samtang padayon ang kibot-kibot kang bibig ni

Tay Agring.

“Lusit, dali, bunuta nyo dya,” ang sugo ni Tay

Agring. Nagtindug tana agud padayunon ang

orasyon samtang nagalibot sa katri.

Nagparapit si Lusit kag ginkaptan ang luy-a. Kita

gid ni Miloy ang amat-amat nga paggitib kang

itum nga bagay nga nagkabud sa luy-a hasta nga

nangin hayag sa anang panuruk nga buhok dya.

Daw ginabudlayan si Nanay na sa paggabot kang

buhok hay nagabato dya kag madasig nga

nagasarupsup liwat. Darwa run ka alima ni Nanay

na ang nagaguraput.

“Taling, dali, buligi ko,” singgit ka anang Nanay.

“Indi nyo pagbuy-i,” mandar ni Tay Agring.

“Mabudlayan kita kar-on dakup liwan kon

makasalup ria.”

Nagpalipud si Miloy kay Tatay na kang mabatian

ang kurukutuk sa bintana. Indi na mapaktan kon

ano nga sahi kang pispis ang nagahulat sa gwa

kang bintana. Halin sa anang ginatindugan,

nakita ni Miloy ang garhum kang bahul nga sapat

nga ang pakpak daw bintana man kalapad.

Dalaganun raad ni Tatay na ang bintana agud

sirhan ugaring madasig nga nagparapit si Tay

Agring samtang nagapanambitun kang orasyon.

Ginhuypan na ka tatlo ka bisis ang luy-a kag

ginpahabug sa gwa kang bintana.

Mabaskug nga tiyangak ang ginbalus halin sa

gwa. Nahangyus si Miloy sa nabatian. Sa

pamatyag na daw bangkaw nga nagdulot sa saha

kang saging ang sangkihad nga luy-a nga

gintablug kang surhano. Naglupad parayu ang

garhum nga nagangurahab.

“Sa rum-an maman-an nyo kon sin-o ang nag-

aswang,” hambal ni Tay Agring.

Sa kabuhayun nga paggabutay, nahuslo gid man

sa lawas ni Tiryong ang buhok. Ligum ang

pagkaitum kag tunga sa dupa ang kalabugun.

“Sunuga ang buhok,” mando ni Tay Agring.

“Isimbog sa tubig ang abo na kag ipainum kay

Tiryong.”

Samtang ginainum dya ni Tiryong, ginpaathag

kang surhano nga ang buhok, kon wara magabot,

matigbaylo sa pisu bilang sugod kang

pagkayanggaw ni Tiryong. Lain-lain ang pamaagi

kang pagyanggaw, piro ang pagkabuhi kang pisu

sa sulud kang lawas ka tawo, sinyalis nga rapit

run ang katumanan kang pagkaaswang.

Mayad run kuno si Tiryong piro may ginbilin nga

lanahan si Tay Agring antis mag-uli. Panagang

hay ginaamag kang mga kadu ti ginhawa ang

may sakit, kapin pa kon tagumatayun. Daw luto

nga langka dya sa panimaho nanda. Namuno

man ni Tay Agring ang nakita ni Miloy nga mal-

am nga bayi kag ang ang nabatian nanda nga

nag-igham kaina. Amo to ang nagaaswang kay

Tiryong. Nagpaandam ang surhano nga pulawan

si Tiryong hasta magmura ang adlaw.

Pagkaaga, ginpukaw si Miloy kang mabaskug nga

panangis ni Sabel nga nagaarkila sa ingud-balay

nanda. Napatay kuno si lola na sa Tibiao, kuon ni

Taling. Wara maman-i ang rason piro may samad

dya sa dughan.

Nadumduman ni Miloy nga si Sabel ang naghagad

kay Tiryong nga mamista sa balay nanda sa

Tibiao

Suno sa bato-bantiling nga ban-awan ni Oway Bising, tamawo ang nagapangaluyag kay Leonor, ang bugtong kag daraga nga bata nanday Fernanda kag Jose. Gindara kuno ka tamawo si Leonor sa andang ginharian agud pangasaw-un, amo nga hasta kadya indi makita.

Ginpatawag si Oway Bising nga babaylan sa paglaum nga mabalik si Leonor.

“Daaan, dya run tana,” ang lawag ni Oway Bising nga nagahani pagkatapos kang malawid nga orasyon. “Hipus kamo.”

Hinali naglinung ang siyam ka mga tagpasakup nga nagaduruguk sa salug nga himo sa kahoy nga lawaan. Magluwas kay Oway Bising, nga nagakapa-kapa saot ka ritwal sa pagpanawag, may walo pa ka bayi kag sangka laki nga nagalumpiga palibot kana sa maligwa nga kwarto. Bilin ni Oway Bising kay Fernanda nga siyam gid ang matambong sa pagpakig-angut nanda kay Don Benito nga tiglawas ka mga tamawo.

Gani pinangguyod ni Fernanda ang tanan nga magakman na, pati ang talawit kag dasig mag-ukru sa gamay nga kinulas. Kang walo lang ang nag-ulhot sa takna nga oras, wara ginluatan ni Fernanda hasta nagpasugot nga maintra si Sente, ang libayun na nga naghatud lang ka huray nanda nga paray sa taramnan kadya nga adlaw. Si Sente ang gintukahan nga magkagod kag magbubod kang kamangyan sa baga sa paya. Kuon ni Oway Bising dapat indi magpuas ang aso hay basi magtalang si Don Benito.

“Aguy, araguy, nagbinhud batiis ko,” yamo ka imaw nanda nga nagkisikisi.

“Pahimunung,” sabat ka ingud na. “Kaina pa imo kubyal. Indi ta kar-on makita si Don Benito.”

“Diin bay ra maagi?” sugpon ka sara pa gid, “Sirado ang bintana kag gawang.”

Sirado tuod ang bintana kag gawang, hay bilin ni Oway Bising nga trangkahan ang sarang maagyan. Gani nagdurukdukanay sanda nga daw nagkurusug nga batwan kang makita nga nagalubid-lubid ang kurtina nga daw ginahuyup ka baskug nga hangin. Naglibug ang ulo nanda ka paminsar kon diin dya nagalapos.

“Pati timo, may buho dyan ra,” saligbat ka sara. “Indi lang kitaun hay dulum.”

Dulum tungud gin-insistir ni Oway Bising kay Fernanda nga asul nga bombilya ang gamitun hay amo lang dya ang kolor nga masahuan ni Don Benito. Nagkurap ang andang panuruk, magluwas sa kitaun nga dagway ni Oway Bising nga nagapatadyong kag nagadupa-dupa saot sa pag-abi-abi kay Don Benito. Lagting nga babaylan si Oway Bising gani kana gindangup ni Fernanda ang pagsarig bisan pa sipak dya sa namat-an na nga pagtuo.

“Kon ikaw man abi sa lugar ko,” abtik na nga sabat sa mga nagapatu-patu ka istorya. “Maiwan kaw, maningkulong sa binit nga ginalumsan ang bata mo?”

Amo nga ginhandaan ni Fernanda ang adlaw nga dya, matutum nga ginsunod ang bilin ni Oway Bising hay rugya nasandig ang paglaum nga maluwas si Leonor.

Tatlo run ka bulan nga nadura si Leonor. Naglisinsya lang dya sangka hapon nga mamuksi ka bulak ka rosal sa lagwirta sa likod ka andang balay, nga suno kay Oway Bising, dulunan ka pihak nga kalibutan ka mga tamawo. Ginpasugtan ni Fernanda ang bata hay haros adlaw-adlaw rugyan ria nagasipal tungud mahagbong kag duro ang mga bulak. Nagaigpat gid ang mata ni Leonor kon makakita ka bukad ka rosal, sugid ka mga kabulig, kag ginaituk gid dya kon masimhutan ang daw agwa na nga kahamot.

“Ay, sus, sa pagkariit ka lagwirta nga ria,” sugid ka mal-am nga nagaarasik ang minama. “Ginatagaliug takun mangalihid dyan karia, kapin pa sa suba nga naghubas run. Aragyan dyan ria ka mga tamawo.”

“Si Manding Ignay kabay kauna pinaagyan man dyan,” amot man ka sara, “Mayad nahukas ang pasuk sa liug na. Hambal ka doktor nga nagbilid, goytir kuno. Tabi ko lang.”

Saulado ka mga tumanduk ang ginwani-wani nga mga sugidanun halin sa andang kaulangan, kapin pa nga nagburukay run buhok nanda ka uman-uman sugid. Piro wara dya ginasahot ni Jose. Ginapabay-an na nga magbura sanda basta indi lang pagpasilabtan ang anang pamilya ilabi run ang ginaali-ali na nga si Leonor.

“Abaw, manayanaya nga bata ria si Leonor,” dayaw ka mga kabulig.

Tumalagsahun ang pagkaanyag ni Leonor, kapin pa ang malulo na nga mga mata, nga hambal ni Fernanda, nagsunod kay Santa Veronica nga ginpanamkunan na.

“Ay, sus, kadu kabay ang magpanamkun sa santos,” sabat ka mga mal-am. “Panuloy ra. Indi tana maglawig kabuhi na karia.”

Wara pagsupuki dya ni Jose hay kuon na mauntat man sanda karia kon magbaranug bagiing da ka wakal. Piro wara magtahaw ang sugidanun, hasta nga nag-abot ang adlaw kang pagtakus.

Nagkinaran-karan ang bilog nga balay kang ginpangita ni Jose si Leonor sangka gabii nga mag-uli dya. Naandan na nga si Leonor ang pirmi nagasug-alaw kon mag-abot tana. Gani daw lahing nga niyog nga nagwasaag sa atup nga sinas ang pamuruka ni Jose kang wara ti nakasapo kon diin nagsuhot si Leonor. Nagadaguub ang limug na ka pamusa sa mga kabulig. Saku panglintak na.

“Andut pinabay-an nyo maglagaw nga nagasarahanun?” pangara ni Jose. “Kag andut wara gid ti nakamarasmas kaninyo nga sirum run, wara pa tana kauli?”

Wara ti nakamaan sa nadangtan ni Leonor. Abi ka mga kabulig rugto sa tupad ni nanay na nga nagagansilyo, hay amo man dya ang naandan na nga himuon kon magsirum kag antis sanda magrosaryo pagbating ka orasyon.

Lagilagi ginsugo ni Jose ang tatlo ka kabulig nga puro bayi nga sindihan ang darwa ka pitromaks kag libuton ang lagwirta agud pangitaun si Leonor. Basi kuno nakasandad lang dya, naigo ang ulo sa bato kag natagban ka ispiritu. Ginsanagan ka sulo ang maligwin nga lagwirta piro wara sanda ti nakita magluwas sa mga rosal nga haros nagapamukadkad run. Nagparauli sanda nga nagaluyloy ang mga paku kag gumon ang mga hunahuna.

“Nagsungon ayhan to si Leonor kag nagparayu?” hani-hani ka mga kabulig. “Basi gintaban to ka nobyo na nga wara ta makilala?”

Nagsararamo ang mga pamangkot nga wara ti kasabtanan. Gani daw sikag nga nagabalabag sa tutunlan ni Jose ang pag-ulo-ulo ka asawa. Indi na mabaton ang mga paumpaw nga paathag. Nagramig ang rayupunon, wara ti nagtandug. Wara sanda ti gana hay nasal-ihan ang surok-surok ka pamasol sa andang kaugalingun. Sa amo dya nga tion, nagsaad si Fernanda nga himuon ang tanan para bawiun si Leonor.

Duro pa nga hadak ang mabatian sa mga nagatambong samtang nagasaot ang babaylan. Gulpi nakabati sanda kang pagpamugpog ka dingding piro indi nanda mapaktan kon diin nagahalin. Naghinagung sanda kag nagdiris-uganay.

“Ay, Ginuo ko, ano to?” pamangkot ka isara. “May gapanuktok, buksi nyo. Basi si Don Benito run ria.”

Hinali nga nagkudug-kudug si Oway Bising nga nagaduko. Ginbayaw na ang darwa ka alima, dayon tangra, nagaduros ang mata. Ginasab-an ka ispiritu ang babaylan. Gulpi dya nagliso kag nag-atubang kay Fernanda. Wara kapugung si Fernanda, nagsiyagit sa kahangyus. Ginputos ka duag-asul nga aso ang bilog nga kwarto halin sa tuob hasta nagburon-buron dya sa lawas ni Oway bising. 

“Fernanda, may tion pa,” sugod ni Oway Bising, piro anang limug ana ka laki nga daw ginahunos sa dalum ka awang.

Naghurungkaag ang nagapamati, nagsaku ang panagitlun. Abi nanda nasudlan ka bahoy ang kwarto. Madalagan raad pagwa ang iba, mayad lang abtik si Sente. Nagkumpas dya nga maghipus kag magkaptanay ka hugut. Sa tuman nga kalinung, batiun ang pagdalhit ka andang mga atay samtang nagahulat sa masunod nga itugda ka babaylan.

Pati si Fernanda naudum sa nabatian, nagakurisung nga nagahaum-haum sa ginbungat ni Oway Bising. Nagkuru ang dila sa dirham, nalipatan na ang buhay run ginsaulo nga mga pamangkutanun.

“Kon makita mo tana liwat, sapdingun mo,” padayon ni Oway Bising nga magluwas sa limug nga ana ka laki, nagtigbaylo pati anang bayhun. “Kon rayu, balangun mo ka bisan ano nga makaptan mo. Makabalik pa tana. Ginpatalang lang kadya ispiritu na.”

Nadumduman ni Fernanda nga karwa run nagpakita kana si Leonor, kag kada magpakita dya, nagapangamyun ka rosal sa palibot. Kang una nga bis, ginaturuk na nga nagapasaka si Leonor sa hagdan paagto sa anang kwarto sa ikarwa nga panalgan ka andang balay. Kang ikarwa nga bis, nakita na si Leonor nga nagapungko sa katri nga nagapamiud ka mga bayo na nga daw mapanaw. Karwa ka bisis, karwa man tana wara makahulag ukon makahambal, hasta nga nalimunaw sa panuruk na ang anang bata.

“May sangka higayon pa para mabawi nyo ang bata antis ….” matikab pa raad si Oway Bising, ugaring hinali may namusina sa gwa. Mabaskug. Nag-abot run si Jose kag nagapanawag sa kabulig nga buksan ang salsalun nga gawang agud mapasulud na ang sarakyan sa andang sular.

Gulpi nga namadmadan si Oway Bising kag nagbalik ang itum ka anang kalimutaw. Nagparik-parik kag naghuruplaag ang nagatarambong kag dalidali tindug pagwa sa kwarto. Naman-an nanda nga kontra gid ni Jose ang buruhatun nga dya. Budlay run kon sanda ang maukpan.

Wara maturugi si Fernanda kato nga gabii. Liwat na nga ginhandaan sa anang pinsar ang himuon ingkaso magpakita liwat kana si Leonor. Hinali lang nagturo ang luha na kang madumduman nga napamatud-an ni Oway Bising nga ginbuul ka tamawo si Leonor. Piro may sara pa nga kahigayunan. Ginpakamayad na nga isuksok sa anang alima ang pulsiras nga gintugro kana ka bata nga daraga. Mayad dya hay dasig na mahuslo kag mapakug kay Leonor suno sa mando ni Don Benito.

Nagligad ang tatlo ka adlaw. Bag-o lang sanda ka yapon. Sami ka mag-asawa nga magdayan-dayan sa atubang ka andang balkonahi pagkatonga para magpatantan. Nami hay masanag kadya ang bulan bisan bukut pa ti ugsad. Nakapanaog lang gid si Fernanda sa ugsadan ka andang balay kang nangamyun ka rosal. Hinali may naglabay nga haron sa kilid ka anang panuruk. Nagtalingi tana.

Si Leonor nagatindug sa kilid ka santol, nagayuhum kana kag may bitbit nga bulak ka rosal nga bag-ong pupo. Gindakup kang kahidlaw si Fernanda. Nagayapa-yapa. Amo run dya ang ginahulat na nga tion. Ginkapkap na ang pulsiras sa alima kag nagparapit sa bata na agud haksun. Nagatindug lang si Leonor nga nagahulat kana nga nagayuhum.

“Fernanda, diin kaw run?” panawag ni Jose nga nagapaagto kana.

Wara sa pinsar nga nagbalikid si Fernanda kag magsabat, “Rugya ako.” Pagturuk na balik, wara run si Leonor. Daw aso ka tuob dya nga napapas sa anang panuruk.

Mabaskug nga pagngurahab ang ginbuy-an ni Fernanda. Ginhunos na ang bug-os nga purus, kag gintangis ang indi matungkad nga kahidlaw sa bugtong na nga bata. Nabatyagan na sa kaidaluman ka anang kalag, nanginpadlus run ang pagsarig nga mabawi pa si Leonor.

Wara masarangi ka tagipusuon ni Fernanda ang kapaslawan. Ginbatyag na dya. Kon ano kapag-un ang pagtuo nga ginpakita ni Jose, amo man kahuyang ang lawas ni Fernanda. Nagbatang dya kag wara run magbangon ukon magkaun kang masunod nga mga inadlaw. Ginbasol ang kaugalingun kon wanhaw wara na dayon mabalang ang ginasuksok nga pulsiras. Pagligad ka sangka simana, nasapwan ka kabulig nga wara run ti ginhawa si Fernanda.

Nagduaw ang tanan nga mga amiga ni Fernanda sa anang haya sa katapusan nga gabii antis dya ilubung. Nangin saksi sanda sa makatiringala nga hitabo nga nagtay-ug ka andang pagtuo.

May nagsulud nga alibangbang nga tama ka bahul kag ligum sa pagkapula ang pakpak. Naghapon dya makadali sa lungon ni Fernanda, kag dayon man gwa sa bintana. Kang nadura dya sa kadudulman, hinali nga may nagtablug ka bulak ka rosal halin sa gwa ka bintana. Nagtupa dya sa ibabaw ka lungon ni Fernanda.

Kon ang mga mal-am pa ang pahambalun, tanda dya ka urihi nga pamaalam ni Leonor sa anang pinalangga nga nanay, nga padayon nagalaum nga liwat sanda makitaay sa pihak nga kinabuhi

Mabaskug nga paglagtik ka makinilya ang mabatian halin sa kwarto ni Minardo. Sa pagkadasig nga daw indi mabuy-an kag daw ginalagas ang mga idiya nga surulatun sa papil. Manunulat tana kag amo dya ang nagtulod kana nga mag-agto rugya sa probinsya agud mangita ka inspirasyon kag mag-umpisa liwat ka sulat ka bag-o na nga nobila.

Kahapon pa tana nag-abot halin sa Manila. Bisan bag-o pa lang tana sa lugar nga dya, mamag-an ang pamatyag na sa magamay kag malinung nga minoro. Dumaan ang disinyo ka darwa ka panalgan nga balay. Himo sa tisa ang dingding ka idalum kag kahoy ang ibabaw ka balay. Ginpanami dya ka mga maid-id nga korta nga kahoy nga nagaadorno sa kisami kag malagpad nga mga kapis nga bintana. Daw ginbalik tana sa kinaragto nga tyimpo. Limpyo ang bilog nga balay nga husto lang ang kabahulun kag natim-us ang mga antigo nga kagamitan. Ginapalibutan ang balay ka matahum nga hardin kag matawhay nga kasiringan. Rayuaanay ang kabalayan rugya, gani malinung kag angay gid sa pagsulat. Sa pinsar na, nami dya nga kahigayunan, gani bahul ang pasalamat na sa amigo nga nagpamaan kana parti sa balay nga barakasyunan nga dya.

Si Manding Guring ang tagdumara ka balay. Bahul ang pag-ulikid na kag ginatugro na ang nagakaigo nga pagtalupangud sa anang urobrahun nga tatapun ang balay kag ang mga propridad nga sakup ka dya. Kasra kada simana ang agto na, piro umpisa kadya, adlaw-adlaw ang pagduaw na hay amo dya ang ginkasugtan nanda ni Minardo. Kon wara ti mga bisita kag kon timprano na matapos ang nga hirimsun sa balay, gadali dya nga sirhan agud makauli dayon sa anang pamilya sa pihak nga minoro.

“Minardo … Minardo, yapon run! Bilog kaw run dyan nga adlaw, wara kaw pa ka igma ukon pamahaw man lang. Wara timo ginagutum, Toto?” ang gaarak nga pamangkot ni Manding Guring sa anang bisita, samtang mahinay nga ginatuktok ang gawang ka kwarto. Indi na raad gusto tublagun si Minardo sa ginahimo na garing hay mauli run tana.

“Sigi, Manding Guring, ako run lang bahala. Manaog lang ako kar-on para magyapon. Tapuson ko lang dya,” matinahudon nga sabat ni Minardo nga nagapadayon patik ka makinilya.

“Sigi, Toto, mapanaw run ako. Ginahulat run ako sa balay, basi pangitaun nanda ako. Isara pa, indi ko man gusto maabtan ka dulum sa dalan. May kinanlan kaw pa antis ako magpanaw?” nagadali ang limug ni Manding Guring.

“Ah, wara run. Salamat liwat sa bulig mo. Kitaay lang kita sa rum-an sa aga,” sabat ni Minardo. Wara na run mabuksi ang gawang kang maglisinsya ang mal-am. Halin sa bintana, makita na sa idalum si Manding Guring nga nagaparayu, pag-un kag pat-ud bisan pa nagahabyog-habyog ang pamanaw na. Midyo nagaduko run dya dara ka anang kamal-amun. Antis makalab-ot sa gawang pagwa sa hardin, nagbalikid pa dya kag magtangra kay Minardo, dayon kumpas ka alima na bilang pamaalam.

Dulum ang sala kang manaog si Minardo sa anang kwarto. Ginbuksan na ang sulo dayon untay ka butkun kag lungi ka liug sa sobra ka kapoy. Ginturuk na ang rilo nga nasab-it sa dingding, kag rugto na natalupangdan nga dalum run gali ang gabii, nabanga tana sa pagsulat kag wara kamarasmas nga madasig nga nagdalagan ang mga inoras. Nag-agto tana sa lamisa kag nagpungko. Ramig run ang dapli nga pinirito nga isda, sinabawan nga laswa kag sangka yahong nga kan-un. May sari-sari nga mga prutas nga nakuyang sa lamisa.

Samtang nagakaun, padayon tana sa paghimo ka mga istorya sa anang paminsarun. Wara na ginsapak ang bombilya sa kusina nga nagpatay-patay tungud sa kadaanun. Daw kanta ang huni ka mga sirum-sirum sa anang pamatian-an kag ang huyup ka hangin nga nagalapos halin sa banggirahan, nagapanarutsot sa anang kalawasan. Ginhatud ka dupuy ka hangin ang hamot ka mga bag-ong utod nga hilamon sa kawayangan sa likod ka balay. Amat-amat mabatian na ang hibi ka lapsag sa marapit, nga nagatunog samtang nagabuhay.

“Ay, sus, paano dya bay? Raad mauntat run ang paghibi ka bata agud indi ako maistorbo sa pagsulat kar-on,” kumod na sa kaugalingun. Daw nabatian ka bata ang ginhambal na, naglinung ang palibot. Nagtindug tana kag nagbalik sa kwarto pagkatapos mahimus ang kinan-an.

Tak … tak … tak … ang sabtanay ka makinilya sa padayon nga paghuman ni Minardo ka anang nobila. Mas ganado kag gusto na gamitun ang makinilya hay mas nagailig lang ang pagsulat na ka istorya. Patik-patik lang ka makinilya ang mabatian sa kagab-ihun.

Hinali may nagbulus nga hibi ka bata, nga daw nakabugtaw sa gahud ka makinilya. Mga hibi nga nagapakitluoy kag nagapanangis nga kungkungun tana, kupkupan kag paturugon. Mga hibi nga nahidlaw sa pagpalangga kag pag-atipan ka sangka nanay.

“Abaw, gutum run ang bata. Andut nga wara ginpatiti? Ukon basi irislan ang lampin, amo guro ra nga ginaramig. Ano ka klasi nga mga ginikanan ra? Karuluoy man ang bata, basi suhuton ka hangin ang busong na sa sobra ka hibi. Abaw, kaina pa ang hibianay na kadya,” kurumudon na sa kaugalingun nga naistorbo sa pagsulat. Piro padayon na man nga ginapaminsar ang paghibi ka bata. Indi na mapadayon ang pagsulat hay puros hibi ka bata ang mabatian na. Wara na mapunggan ang kaugalingun nga magtindug kag maglaaw sa bintana ka anang kwarto para turukun ang mga iningud, piro puro igpat-igpat ka mga sulo sa marayu nga balay lang ang makita na. Daw muuk man ang katurugon ka mga kaingud. Halin sa likod ka balay ang mahinay nga hibi ka bata, gani nagdali-dali tana panaog agud mangusisa.

Madulum ang palibot, magluwas sa maniki nga iwag halin sa bilog nga bulan, gani ginpirit na laawun ang giha ka bintana sa kusina. Marabong ang mga puno nga nagatindug sa kilid ka balay nga nagdugang sa kadulum. Ginaturuk na ang kakahuyan sa gwa sa likod ka balay. Rugto nagahalin ang hibi ka bata, nga pirit na ginahimutadan kon basi may rapit nga balay, piro ligum sa dulum ang palibot. Mahinay nga mga hibi ang nagabutung kana para agtunan dya sa gwa. Ginkuot na ang laytir sa bulsa ka anang pantalon nga maong kag nagdisisyon nga maggwa sa balay para rugto mangusisa.

Hinay-hinay na nga gin-agtunan ang likod ka balay. Kitaun ang tim-us nga paghapnig ka mga binis-ak nga kahoy sa kilid kag mga abo sa lupa halin sa ginsunog nga hilamon kag basura sa likod ayon. Nadumduman na nga halin dya sa pagpanghawan kahapon ni Manding Guring. Gin-amligan na ang pagtikang paagto sa mga kakahuyan. Pira ka bis run nga nagpatay-siga ang laytir nga ginhimo na nga sulo. Sa hunahuna na, wara na gid madumdumi magdara ka flashlight ukon mangayo man lang kaina ka kandila kay Manding Guring.

Nagatindug run tana kadya sa idalum ka mal-m nga puno ka tsiko nga rapit lang sa balay nga ginatiniran na. Ginhimutadan na ang palibot nga daw ginakulbaan. Kaburungul ang kalinung. Wara run man tana ti mabatian nga hibi ka bata. Basi napaturog run ka nanay na, nagsulud sa pinsar na. Hinali nakabati tana kang mabaskug nga tiringkadol kag madasig nga mga karuskos halin sa kusina. Sa pagkahangyus, nabutanwan na ang laytir, kag gamayan lang mapaso ka kalayo ang mga tudlo na. Wara na run mapurot dya sa pagdali-dali dalagan sa kadudulman agud makabalik sa balay.

Ginbasol na ang kaugalingun kon wanhaw kinanlan na pa maggwa sa balay nga gabii run. Sa haumhaum na, daw ginbutung tana ka hibi ka bata nga magwa sa balay. Dalidali na nga ginsirado ang gawang sa kusina kag ginpirit buksan ang sulo. Nadayunan run nga napundir ang bombilya nga kaina nagahimugto pa lang. Madulum ang kabilugan ka kusina hasta sa balkonahi. Nagginhawa ka madalum si Minardo para madura ang kubakuba ka dughan na. Saku ang tulon na hay nagmara ang tilaok sa sobra ka dasig nga pagginhawa. Ang kasanag halin sa bulan nagalapos run kadya sa surudlan rapit sa karan-an. Ginkapkap na ang palibot paagto sa sulud hasta nga naanad ang anang panuruk sa dulum. Nagsandok tana ka tubig sa banga kag sagunson nga naglab-ok agud madura ang uhaw nga dara kang kakapoy kag kahadluk. Nasanaaw na ang gamay nga kasanag halin sa bukas nga gawang ka kwarto na sa ibabaw nga nagkamang paagto sa hagdanan. Malinung. Namati tana.

Tak … puung ang huni halin sa ibabaw. Tak … tak … puung ang huni ka mital nga mga litra ka makinilya.

May kalangkag nga gintangra na ang babaw ka balay. Naglibug ang ulo na sa nabatian. Nagginhawa tana ka madalum kag nangisug nga magsaka. Hugut ang pagkaput na sa balustri ka hagdanan agud tuytuyan ang kaugalingun sa kadulum. Sa pagkahugut ka anang pagkapyut, indi tungud nga nahadluk tana nga mahulog, kondi nagaparangluya ang tuhod na sa kada tikang pasaka sa halintang ka hagdanan. Sangka manunulat tana kag pagsik ang imahinasyon. Basi ginasipalan lang tana ka anang paminsarun ukon pamatin-an na lang ang nabatian. Naglinung liwat.

Tak … tak … tak … mahinay piro bilog run ang huni ka makinilya halin sa anang kwarto. Nagpamukad ang mga balhas na sa dahi kag gising-gisingan. Hinay-hinay na nga nalab-ot ang atubang ka kwarto, kon diin nagahalin ang kasanag ka sulo. Ginbuksan na ang gawang nga puno ka pagkatingala kag pagkadirham.

Sa una na nga pagturuk, daw may buhi nga butang nga nagahulag sa likod ka purungkuan. Mapanimahuan na ang kalangsa nga nagatugub sa bilog nga kwarto, daw baho ka dunot nga hasang ka isda, malang-ig, kasuruka. Maragkut ang balhas sa bilog nga lawas ni Minardo. Daw malupok ang dughan na sa kakulba. Padayon ang paghulag ka tinuga sa purungkuan.

Wara magbuhay, nakita na ang magagmay nga mga butkun kag magagmay nga mga alima nga may tarawis nga mga kuko halin sa likod ka purungkuan nga pirit nagalab-ot sa mga litra ka makinilya. Puros hirikhik, hangus kag ugayung ang mabatian halin rugya.

Hinali nga naglumpat sa lamisa ang gamay nga tinuga, sangka makaharadluk nga bata. Naglumpat-lumpat ang bata ka panulay sa babaw ka makinilya nga nagpapatik-patik ka dya, kag daw nasadyahan dya sa huni ka bag-o na nga siripalun. Naputos kang maragkut nga likido nga daw sip-on ang lapsi na nga lawas. Halin sa anang buntod nga busong kag nagaulbo nga pusod, nagsiwil ang ginabitbit na nga inunlan nga puno ka dugo. Kitaun ang mapula na nga mga mata kag matarum nga mga unto. Nagaturo ang laway kag daw ayam-umang nga nagasipal kag nagasaot-saot sa babaw ka makinilya. Naglumpat-lumpat dya, dayon nagbalikid kay Minardo.

Kinulbaan si Minardo sa nasaksihan. Daw mabulwat ang mga mata na kag natiringkarag ang mga buhok sa anang kalawasan sa tuman nga kahadluk. Wara ti limug nga nagagwa sa kada singgit na. Daw ginlansang tana sa ginatindugan kag urihin run para magdalagan. Tarum ang panuruk ka tyanak kay Minardo kag nagahana dya nga maglumpat sa atubang na. Baskug nga lagpok. Dayon nagdulum ang tanan para kay Minardo.

Taas run ang adlaw. Mabatian ang huni ka mga pispis sa sanga ka mga kahoy. Makita sa dalan ang mga mangunguma nga nagapauli, nga ginabutung ang mga karbaw nanda halin sa taramnan. Ang mga maduagaun nga alibangbang nagaharapon kag nagasaylo-saylo sa mga mahamot nga kabulakan sa hardin ka balay nga bakasyunan. Kaina pa ka aga natapos ang pagpanilhig ni Manding Guring. Padayon man gihapon ang pagpanghimus na sa mga urobrahun sa sulud kag gwa ka balay. Nalimpyo na run ang dalum nga panalgan kag ang kusina. Malinung gihapon sa babaw kag bukas pa ang sulo sa kwarto ni Minardo. Wara ti mabatian nga patik halin sa makinilya, kag daw nagapahuway dya sa kakapoy halin sa pagpamulaw.

Nagsaka si Manding Guring sa babaw ka balay. Wara nagduha-duha ang mal-am nga maabtan nga bukas ang gawang ka kwarto. Diritso tana sa sulud nga daw wara gapaminsar kon rugyan pa ang anang bisita. Wara nanuktok ukon nanawag. Dayon lang nag-umpisa pilo kang kapay kag hipid kang katri kag mga ulunan. Ginlimpyuhan na ang mga bintana kag lamisita. Gintadlung ang siya at ginkuskos kag ginlampaso ang salug. Gintrapuhan na man ang makinilya. Ginbuksan ang tukador nga puno ka lainlain nga pagkabutang parihas ka gitara, radyo kag mga daan nga siripalun. Ginhakwat na ang makinilya kag ginsulud dya sa tukador.

Ginbuul na sa sulud ka tukador ang gamay nga baol. Ginbuksan na dya kag ginmulalngan ang dumaan nga mga butang nga nagpadumdum kana ka anang inagyan. Ginpagwa na ang sangka litrato. Nag-us-os tana sa kilid ka katri samtang ginahimutadan ang laragway ka sangka laki, si Senyor Ronaldo, kag ang anang sawa nga mga amo na kauna. Disiotso anyos tana kang mag-umpisa pangamo sa balay nga dya. May natabo kananda ni Senyor Ronaldo, ang una na nga ginhigugma. Tungud sa ginsaad nga pagpalangga, nahulog ang anang buut kag nagsarig ka hugut sa Senyor hasta nga nagbusong tana. Palangga na si Senyor Ronaldo, ang anang kabuhi kag kalipay. Namunga ang pagpalanggaanay nanda, piro kang ginsugid na dya, nasal-ihan ang mga paangga ka dumut kag kaugut. Wara kamaan ang Senyora nga ginpahalin tana ni Senyor Ronaldo sa andang balay para itago ang sala nga nahimo nanda. Ginbayaan tana sa kasabu kag pag-isarahanun, kabangdanan nga nahar-asan tana.

Wara ti katupung ang anang panangis tungud ang bata nga to ang nabilin nga handumanan na kay Senyor Ronaldo. Likum na nga ginsulud sa garapon ang tatlo ka bulan nga bunga ka andang pagpalanggaanay kag ginlubung dya sa dalum ka puno ka tsiko sa likod ka balay nga dya. Wara mabunyagan ukon mabindisyunan ang bata antis ginlubung. Kang mapatay ang mag-asawa, kana ginpasubli ang balay nga dya bilang bayad kag hugas ka sala nga nahimo ni Senyor Ronaldo kana.

Duro nga mga luha ang gin-ula ni Manding Guring sa anang nadumduman. Ginpahidan na ka anang kurinot nga alima ang anang mga mata kag maamligun nga ginbalik ang laragway sa baol. Ginkandado na ang tukador. Ginpamunpon na ang nagahapnig nga papil sa babaw ka lamisa, ginpatay ang sulo kag ginsarado ang gawang ka kwarto.

Masulhay ang uyahun ni Manding Guring samtang nagaturuk sa tunga ka hardin sa likod ka balay. Ginkaun ka kalayo ang mga pagkabutang nga tinutdan na. Nag-untat run man ang mga baga sa pagsunog ka pantalon nga maong, kag abo run lang ang nabilin nga daw mga apa nga saksi. Nahimo na run ang anang katungdanan. Antis tana magpanaw, nagpuksi tana ka bulak sa hardin kag nag-agto sa likod ka balay. Ginbutang na ang bag-ong puksi nga bulak sa dalum ka puno ka tsiko samtang nagaili-ili nga daw nagapaturog ka bata.

Timprano mauli kadya nga hapon si Manding Guring. Mahinay ang anang mga tikang samtang nagahabyog-habyog ang anang pamanaw paagto sa atubang ka balay nga bakasyunan. Malinung ang bilog nga palibot. Nagayuhum na nga gintrangkahan ang gawang. Handa run tana liwat sa pag-abot ka masunod nga bisita.

- Katapusan -