Kang bata pa kita, ang atun panghuna-huna angay ka sangka malapad nga wayang nga nagahulat panggasan ukon bugsokan ka mga idiya. Kon ano man ang ipanggas ukon ibugsok kang atun mga ginikanan, ria suno man sa naman-an nanda halin sa andang mga mal-am. Ang atun mga mal-am kauna wara ti mga libro ukon mga gadyit nga sarang madarawatan ukon mabul-an kang mga inogtudlo nga kinaaram, magluwas gid lang sa andang pinanilagan kag nabatian man halin sa andang mga mal-am. Gani, agud mapanggasan ang batan-un nga panghuna-huna ka nagasunod nga hinirasyon, ang labing barato nga gadyit nga ginakapitalan gid lang ka laway amo ang baba. Sugid, istorya, wakal, huring-huring, pabati-bati, buyayaw, kutso-kutso, hani-hani kag iban pa nga sarang mahimo ka baba agud ipabati kag isaylo ang mga hitabo, idiya, kinaaram ukon linabutaw.

Ano ang mga mitolohiya? Andut ginsaulog ka DK ang pista kang mga mitolohiya?

Ang mitolihya, sa bugu nga sabat, mga “kuno” nga mga istorya. Wara mapiho ka mga nagapamati nga ang ginasugid matuod-tuod gid nga natabo piro ang nagaistorya nagasandig sa “kuno,” “kuon nanda” ukon “suno kay Apoy Angkwan.” 

Kon bukut ti tuod ukon "kuno" man lang, andut masahot kita kag andut pistahan pa? Tungud ang amo dya nga mga sugid tingub nga nagapabutyag ka mga tradisyon, mga pagsinarayo kag mga pagpati nga ginasandigan ka atun pinasahi nga kultura ukon pagkataga-isla ka Panay. Matuod man ukon sugid-sugid lang, atun gid dya kag kabahin kang atun pagpangabuhi. Ang mga sugid ka baba ginapamatian kag siguro sarang matandaan kag madumduman ugaring malipatan sa kabuhayun. Ang kalabanan siguro ka mga istorya nga ginpaambit rugya bag-o pa lang masulat ukon mataw-an ka "lawas.” Tungud may "lawas,” sarang matago kag matipigan ang dyang mga istorya para sa atun mga kabataan kag andang mga kaapohan. Gani bahul ang katungdanan ka mga manunulat agud mataw-an ka "lawas" ukon konkrita nga ibidinsya sa papil ukon iliktronik kag iban pa nga pormat ukon pamaagi ang mga kinaaram nga ginwani sa baba lang.

Kaharadluk, kakurunyag kag labi nga makarilingaw ang mga istorya kang mitolohiya nga daw sa naudum gid takun ka basa. Indi takun makapatapos-tapos sulat ka akun analisis ukon pagsuma nga ginpangabay ka Presidente ka DK. Ginakakunyagan natun ang dya nga mga istorya tungud gintanum dya sa wayang kang atun batan-un nga panghunahuna kag nagbulig patubo kang atun imahinasyon. Ang pagsaulog ka DK ka mga mitolohiya isara ka pagbalikid sa atun pagkabata kag pagkilala ka ginhalinan ka atun paghangup sa malapad, makataranhaga nga kalibutan. 

Ginapanginbulahan gid ang tanan nga nagpasakup nga mga manunulat, ilabi run gid ang mga bag-o nga nagpaambit nga sanday Bagani G. Aranieva (Tyanak, Panuktok), Desa Rizardo Andres (Ingkanto), Elainne Kaye Echivare (Hupa, Bubon), kag Leonaris Dionela (Mangingilaw). Salamat gid sa inyo ginhanda nga mga istorya. Kabay pa magpadayon kamo ka sulat, may pista man ukon wara ang DK.

Duro ang sahi kang mga mitolohiya, piro ang kalabanan ka ginpaambit sa pista mga istorya kang kadulum ukon duag itum. Sa traynta ka mga sugidanun, lima gid lang ang mahambal ko nga duag puti tungud mag-an gawa dya sa dughan. Puti ang mga istorya ka pantasya, mga tamawo kag andang kaharian kag ang daw imposibli piro pirmi ginasugid nga pagluyagay ka tamawo kag tawo (Hardin kang Gugma, Mistiryo ni Olayra, Tigadlum ni Emmy L. Masola; Kabugaw ni Linda C. Arnaez-Lee; kag Rosal ni Ritchie D. Pagunsan). Masubu nga mahamot ang Rosal ni Pagunsan nga nagpakita ka pagpalanggaanay nga nagahigot sa nanay kag bata, bisan pa nga ang bata nabihag run ka mga tamawo. May pagkaaplud ang Kabugaw ni Arnaez-Lee sa ginapahayag nga kamatuoran nga kita nga mga tawo masami nagaturuk sa gwa ukon pisikal nga pagkatahum lamang. Mayad pa ang tamawo nga nakakita kang sulud nga kaanyag ni Basilia.

Ang Hardin kang Gugma ni Masola sangka matam-is nga istorya nga sa pantasya mo gid lang siguro masapwan. Nagaumpisa sa pagkitaay kang bayi kag laki nga nagsantuanay ang pitik ka andang mga dughan ugaring magkatuhay ang andang kalibutan. Hamakun mo nga bayaan ka sangka prinsisa nga tamawo ang anang kaharian kabaylo sa pagsunod ka pitik ka anang dughan para sa sangka ordinaryo nga tawo. Sa Tigadlum, magluwas nga istorya ka paghigugma, may mabaskug nga minsahi si Masola nga nagakabalaka sa paayaw nga pagpanapas ka mga tawo ka ragkul nga mga kahoy. May tamawo man kag wara, ginapadumdum kita ni Masola ka atun katungdanan sa pag-amlig ka atun mga kakahuyan kag mga dunang-manggad.

Padugang kang editor: Maimaw man natun sa grupo kang duag puti ang sugidanun nga “Ang Pagbakwit,” nga ginpasakup ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica sa pista kang mitolohiya. Ginpakita na sa istorya ang pagpati kag kahadluk kang mga tumanduk sa mga nagaistar sa puno kang samlagi, lunok kag talisay nga indi makita kang ordinaryo nga panuruk. Piro tungud nga ginsunod ka sakto ni Pistang ang pagpanghanda, nangin mahilway ang pagpahalin na sa anang mga kaingud nga idalmunun.

Sa kampo kang itum nga mga istorya, kaduro ka mga dalum nga Kinaray-a sa Mangingilaw ni Leonaris Dionela kag Pabulag ni Fr. Danny S. Tabuyan nga nagapabatyag ka pagkabukun ti ordinaryo ka dyang mga istorya. Sa Mangingilaw, ginpakita ni Dionela ang suud nga pag-imaway ukon pagbarkadahay ka sangka grupo ka mga laki. Ginsulat na ang istorya nga daw tana mismo ang nagahambal kag nangin madinarag-un dya sa pagpabatyag sa manogbasa nga ang natabo ginasugid ka sangka laki kag sa pirspiktibo ka laki. 

Sa Pabulag, pinasahi ang mayor nga ugat ka istorya. Nabantog nga aswang ang pamilya piro nangita sanda ka paagi nga madura dyang “masakit” sa andang pamilya gani “nagpabulong” sanda. Nahambal ko nga pinasahi tungud sa tanan nga mga istorya ka inaswang, amo lang dya ang nagapatpat kon paano huksun, duraun, bulngon ang dyang kondisyon nga ginakahadlukan kag ginalikawan kang tanan. Sa istorya, gin-usar ka manunulat ang listahan sa pagpakita ka mga garamitun ka manogbulong. Manami dya nga paagi tungud nataw-an ka importansya ang mga garamitun ka manogbulong. Sa paglista ka mga garamitun, ang manogbasa daw angay man nga nagatamud sa listahan kag dugang nga napabutyag kon daw ano ka siryoso ang ritwal nga pagahimuon ni Uyong Apyong.

Makaparanindug-bulbol ang iban nga mga istorya pariho kang Yanggaw ni Pagunsan, kag Tyanak kag Panuktok ni Aranieva. Makaharawat-hawat ang pagpatpat ni Pagunsan kang mga hitabo saYanggaw. Ang manogbasa hinay-hinay na nga gindara sa kakunyag paagto sa iksina ka pagbutung kang itum nga buhok halin sa busong ni Tiryong. Ang Tyanak ni Aranieva isara man sa mga istorya nga indi dapat pagbasahun nga nagaisaranhun, kapin pa sa gabii. Ipiktibo sa pagpatindug kang bulbol ang mga iksina kang nanaog si Minardo sa pagpangita ka bata nga nagahibi kag may nabatian tana nga huni ka makinilya rugto sa anang kwarto sa ibabaw. Mauti nga gin-amat-amat man ni Aranieva ka laragway ang kwarto nga baho-isda kag ang itsura ka panulay nga tyanak. SaPanuktok, ang kalabanan siguro ka manogbasa daw hadluk magbukas ka gawang kon hinali may manuktok, kapin pa kon bag-o lang kabasa ka istorya. Amo ra ka mayad kang pagsulat ni Aranieva.

Ang pinakasiri nga itum sa tanan nga mga istorya amo siguro ang Pinalakad ni Pagunsan. Magluwas sa pagkaaswang ni Asyat, ang pagkaitum ka dyang istorya nagsiri pa gid tungud may dugo nga nag-agay, may mga parti ka kalawasan nga nagtuhaw sa pagpuga ka suha sa pinarumbu kag may liug nga gingurut. Para kanakun, bahul nga trahidya ang natabo para sa tanan nga mga tinawo,halin sa bata nga si Kaloy, kay Barsing nga nangin kriminal kag bisan sa ginakuno nga aswang nga si Asyat nga napatay.

Piro may mga kaharadlukan nga nakapayuhum ukon nakapatalangkaw kanatun. Masadya ang mga dayalogo ukon paghambalanay ka mga tinawo nga ginpakita sa Tayhu ni Arnaez-Lee, Ang Ayam ni Stephen Louie R. Checa, Sinda ni Jonas Chavez Hiponia kag Maranhig ni Tabuyan. Kakurunyag ang mga iksina kang pagsampukanay ka tawo kag tinuga kang kadulum piro makapatalangkaw sa manogbasa tungud sa mga tinaga nga gingamit ka mga manunulat. Sa mga paralantaw ka mga karadlukan nga sini kag mga science fiction, ang katapusan ka Maranhig ni Tabuyan isara ka “formula ending.” Dumdum mo napatay run gid man ang panulay, gali pagpitik ka sintas may alima pa nga nagtuhaw halin sa rulubngan, may nabilin pa nga itlog ang higanti nga halo ukon, angay sa Maranhig, nag-amat-amat gwa ang mga ulod halin sa abo, ayhan agud liwan mahuman ang lawas ka maranhig.

Sa kabilugan, buhi kag klaro sa imahinasyon ka mga manogbasa ang mga istorya nga ginpaambit sa pista kang mga mitolohiya. Mayad lang puro “kuno” ang mga istorya. Kon natabuan nga saksi abi takun sa bisan isara lang sa mga kangiridlis, kaparanindug-bulbol nga mga hitabo pariho ka mga pagtigbaylo ka mga baboy sa tawo ukon pagbutung ka malabug nga buhok halin sa busong ka ginaluy-ahan, bukun lang ti udum ang akun mabatyagan. Mamuslu, manglapsi kag basi marumatay run lang siguro takun sa akun ginahamtangan. Kon sa gyira, daw angay lang siguro nga magabatyag takun ka PTSD (post traumatic stress disorder) ukon pagkapilas ka panghunahuna sa tuman nga kahadluk ukon kakugmat. Mapali man piro ang marka magapabilin.

Sa katapusan, mahambal ko nga madinarag-un gid ang pista kang mga mitolohiya. Ginapasalamatan natun ang tanan nga naghapit sa pagbasa kag pagpamista. Duro gid mga salamat sa atun mga manunulat nga naghuray ka andang tyimpo agud mataw-an ka padayon nga kabuhi ang dyang mga sugidanun nga ayhan amo pa lang kag nasulat. Sa pagbasa ka mga sinulatan kadyang pista, makahambal kita nga ang malapad nga wayang napanggasan gid man kag nabugsokan kang mga kaaram halin sa atun mga mal-am.

- Katapusan -