Nagaisarahanun lang ang puno nga kahoy kang anunang sa tunga kang mga kakawayanan nga marapit sa dumaan nga awang ni Uyong Julian. Bahul kag mal-am run gid dya nga puno, piro marabong ang mga dahon nga nangin laswahan dya kang mga panimalay sa palibot, hay manamit ang ana ka dya ugbos nga ilangkay sa linapwahan kag linaga nga monggo. Amo ra nga gintawag ang lugar nga Anunang.

Ang awang ni Uyong Julian may bugana nga tubig hay mabaskug ang tuburan nga bisan sa putok-putokan kang tag-irinit wara dya nagahubas. Sa tag-uroran, nagaarawas ang ana ka dya masinaw gihapon nga tubig sa anang tagabalikawang nga tuong, kag indi run kinahanglan pa nga magtimba agud magsarok kang tubig, kondi nga kanduson lamang kang kabo ukon hungot agud isulud sa bayong. Ang dya nga awing, irimnan, sarag-uban, parigusan kag pamonakan kang bilog nga baryo.

Ang sapa nga nagailig halin sa awang kang anunang, wara man nagamara kag raku ang mga isda, orang kag mga tibotibo nga nagabuhi rugyan. Ang gikatingalahan kang mga nagaagto sa awang, piro hadlukan sanda magmuno, amo nga may mga orang nga pula nga daw mga raha piro buhi kag nagalangoy pariho man kang iba nga orang, kag may mga ubog nga bukun ti naandan ang andang duag, kondi mga kambang kaangay kang pagkakambang kang mga ayam. Ginakakunyagan dya kang mga bata nga dakpun, piro nagapangara ang mga mal-am hay kuno may mga tag-iya tana ka mga dya nga indi makita kag basi mag-ugut kon bul-un ang andang sinagudan.

Piro nanamian ang mga bata magsipal rugyan kag magbubon-bubon marapit sa awang, hay mabaskug ang nagabuay nga mga bungan-bungan kag daw ginakahamut-an man kang mga intuk nga mga orang nga pula nga langoy-langoyan. May makita man nga mga halo nga may aritos nga nagalagaw-lagaw lang dyan sa palibot kag may man-ug nga daw butkun ka bata ka bahul nga nagalibot-libot pirmi ukon nagatungtong lang sa bibi kang awing. Kon matabuan, nagatabo ang anang ulo kag ikog sa ibabaw kang awang, piro mabuut dya hay wara man ti nagamuno ukon nagatabog ka dya sa mga nagasag-ub, kag nagahalin lang man kang ana kon magduro run ang tawo.

Suno sa mga mal-am, mariit ang Anunang, ginulian dya kang mga idalmunun. Ginpaandaman gid ang mga bag-ohanun nga nagaagto sa awang nga manabi-tabi gid kag magbugkus kang dahon kang badyang, timaan kang pagpanginahod, agud indi pagbugnohon kang mga tamawo.

Hay kuno, kang ang daraga nga si Loling nag-agto sa awang nga nagparigos kag magpamonak, piro wara na ginsunod ang hambal kang anang mal-am, ginsidaan kang bulalakaw. Ginahimo tana kang urihi nga arangayan kang mga mal-am para sa mga bat-ulan nga mga kabataan,

“Sulnga ninyo si Loling hay wara magpati, ti ano ang natabo kanana? Ginsindaan tana kang bulalakaw. Naglibot-libot kanana ang bola nga kalayo nga nanaug halin sa kawayan. Pag-uli na, nakasapong lang ang pagsaka na sa hagdan kang andang balay kag mag-uy-uy. Wara run kabay to maumpawi, kag nadayunan lamang.”

Ginpatihan nga si Loling ginpalakad kang mga tamawo nga taga-Anunang. Duro man kang mga bata nga nagkaramatay sa baryo nga gindat-ul nanda sa mga tamawo sa Anunang hay kuno wara nagatiskug ang andang bangkay, nga pwidi matiko ang andang mga butkun. Raku man kang mga siruhano ang nagapatungud sa mga tamawo sa Anunang kang mga masakit kag mga sabid nga ginabatyag kang mga tawo, kaangay kang mga pasuk kag mga apok.

Kang mag-abot ang mga tinuig nga uso run ang mga bumba kang tubig pariho kang pitsil kag dyitmatik, ang iskwilahan nga rugyan lang sa pihak kang kudal, nagpatakud kang tubo angut sa awang sa Anunang, para sa bumba nga pitsil. Kag amo dya ang ginasag-uban kang mga manunudlo kag mga kabataan, ilabi run gid hay naguba run ang ginpatindug kang gobyirno nga artesian well sa marayu nga pusod kang iskwilahan. May riktangulo nga tuong nga may sangka mitro ang kalapadun, sangka mitro kag tunga ang kalabugun kag sangka lapak ang kadalumun, nga ginhimo angut sa bumba agud nga ang mga bata nga nagapamunyag kang mga tanum kag nagapanghugas, magsandok lamang rugyan kang tubig.

Si Mam Sayong, sangka maistra kang siyensya sa elementarya, bukun ti mapinatihun sa mga rilihiyanun, tungud hay indi dya masaysay kang siyensya. Kuon na, “Wara ti kamatuoran ria hay wara man ti pamatuod. Mga disparatis lamang ria.”

Marayu pa gawa ang paranawun ni Mam Sayong halin sa anang balay paagto sa iskwilahan, kag wara pa ti mga sarakyan, kabangdanan nga aga pa pirmi tana nga nagaagto sa iskwilahan kag kalabanan una pa tana sa dyanitor nga amo man ang ginatulinan kang yabi. Amo ra nga naanad man Si Tyo Adong nga aga pa mag-agto sa iskwilahan agud pag-abot ni Mam Sayong, bukas run ang ganhaan nga himo sa tubo nga salsalun kag daragkul nga alambri pariho kang mga kudal nga nagalibot sa bilog nga iskwilahan.

Sangka adlaw, suno sa kinaandan, wara pa ka magsirak ang adlaw sa murud-an, rugyan run sa iskwilahan si Mam Sayong. Tungud hay wara pa ang mga kabataan, kag hay ana run man nabuywan, nagsag-ub tana sa bumba nga pitsil agud makapamunyag kang anang mga bulak kag tanum sa sayans-gardin.

Wara ti sulud ang tuong hay nahukas gali ang sungsung nga lapat, gani nga gintungtong na ang baldi sa sulud kang tuong agud isalud sa bumba. Samtang nagabumba tana, nasiplatan na nga daw may bagay nga puti sa anang baldi. Ginput-an na ang pagbumba kag sulngun. Kag sa anang katingala, may tumalagsahun nga isda nga nagalangoy-langoy sa baldi. Piro, napat-ud na nga wara ti sulud ang baldi pagdara na. Ginhugasan na pa dya antis ginsalod sa bumba. Naman-an na nga sa bumba gid naghalin ang isda.

Matahum ang isda nga nagaingat nga daw pilak, bilogbilog nga daw bunga ka saragwilas ka bahul, nga ang mata daw mata kang pangka nga gintungtong sa anang magtimbang nga pingig. Nagawadik-wadik dya nga daw nagapahambog kang anang silingsiling kag daw burak nga ikog.

Gindara dya ni Mam Sayong sa anang sayans-rom kag ginsulud sa bahul nga garapon nga may tubig kag ana pa nga ginpabugal sa anang mga iskwila kag mga kaimaw nga manunodlo.

“Sa bilog ko nga kabuhi kadya pa lang gid ako nakakita ka dya nga sahi kang isda,” ang kuon na.

Pagkagabii, ginpukaw tana kang igut kang gawang nga kawayan. Tungud hay ang dyang maistra laon kag nagaisarahanun sa anang kwarto, nag-aligmat tana kag nagbangon. Pagbukas kang gawang kang anang kwarto, nakita na sa arumiraw nga kasanag kang kingki nga nasulud sa utod nga lata kang mantika, ang tawo-bahul nga nagsulud. Sa kahaluk nagsinggit tana, piro wara ti limug nga nagaguwa sa anang baba. Luyag na nga magtindug agud makapalagyo, piro indi tana makahulag. Nagasala ang anang paminsarun ko ano ang anang himuon.

Nagparapit ang tawo-bahul. Mga walo ka lapak ang anang kataasun kag daw mga lima ukon anum ka dangaw ang lapad kang anang abaga. Ang anang mga butkun kag mga batiis daw pilo sa kabahulun kang ana ka daragkul nga tawo. Nagabaga ang anang mga mata, nagabagrut ang anang bag-ang kag nagapusnga nga daw karbaw.

Gindakup na si Sayong sa liug kag naghambal kana nga ang limug daw daguub nga nagahalin sa sulud kang tadyaw nga nagakuon, “Sa diin ang akun hinuptanan. Andut nga ginbuul mo!”

Nagasabat si Sayong sa ana lamang paminsarun, piro mabasahan dya kang tawo-bahul, “Ano nga hinupatanan ang ginakuon mo?”

“Ang akun isda nga pilak!” ang sabat kang tawo-bahul.

“Didto sa iskwilahan, balik ko kanimo sarum-an. Pasinsyaha lang ako. Wara ako kamaan nga may tag-iya gali sa isda nga to,” ang nagakurudug nga sabat ni Sayong.

Dayon naghalog ang pagkaput kang idalmunun sa anang liug. Hay ginbuy-an dya kang tawo-bahul, nakaginhwa si Sayong kang madalum kag malawig. Naggwa ang tawo-bahul sa kwarto kag nanginduraan. Nakabugtaw si Sayong, naabutan na pa ang anang hangus.

“Salamat sa Dyos!” kuon na. “Damgo lang gali.”

Piro nabatyagan na pa ang sakit nga daw lanug sa anang liug. Daw tuod nga natabo. Wara run tana ka turog hasta mag-aga sa pagpamisar kang natabo.

Pagbalik na sa iskwilahan, dalidali na nga ginbitbit ang garapon nga may isda kag dar-un sa bumba. Dayon na nga gin-ula ang garapon sa tuong nga gabang kang tubig nga masinaw. Nakita na kon daw ano ang pagwadik-wadik kang isda nga pilak. Daw ano ang anang pagkangilin nga buy-an dya, piro nahadluk gid tana kang anang naaguman kang gabii nga ria sa anang damgo.

Ginasunod na gid kang anang panurukan ang isda nga naglangoy-langoy, sa pagkatahum, sa pagkagaranyat! Kanugon! Kang magsalum ang isda sa sadsadan kang tuong, hinali lang dya nga nag-alimunaw sa anang panurukan.

Pagkaduro kang mga katanhagaan kang Awang sa Anunang!

Kang mapatay ang kahoy kang anunang, nagmara ang mga bungan-bungan sa palibot. Wara run man ang mga katingalahan, piro dyan gihapon ang awang ni Uyong Julian.

Raad wara lang nadura ang mga katanhagaan, hay malapad ang ginlaksam nga bahin kang lupa ni Uyong Julian. Pati pa ang awang, gin-agaw kang kaingud nga garban, sa anang mga kaliwatan.

- Katapusan -