Nagahangus-hangus si Didoy nga nagaparamuti nga ginasug-alaw ni Nanay na.

“Naiwan kaw nga nagaparamuti kaw haw?” pamangkot ni Nanay na nga ginkulbaan man.

“Nagdalagan ako, hay ako lang sara nga nag-agi sa talisay nga tiko. Basi kon bagatun ako,” ang nagahapo-hapo nga sabat ni Didoy.

“Ay, nga bata dya! Ginapanirbyos mo ako kar-on, ah!” ang nagtaas ang tuno nga pagsaway kang anang Nanay.

Ang talisay nga tiko amo ang tatlo ka nagasig-ang nga mga mal-am nga kahoy nga talisay nga nagtubo sa magtimbang nga kilid kang karsada nga ang anda ka dya daragkul nga mga sanga, nagatarabo sa ibabaw nga nagahimo kang arko nga atup nga nagapaharon kang dalan kag ginaimawan kang malawig nga kubay kang pinuno nga kawayan nga nagairigut sa huyup kang hangin nga nagdugang man paramig kag pahagnup kang lugar.

Pagkaduro lang kang mga sugidanun nahanungud sa talisay nga tiko, nga daw buhi pa sa mga paminsarun kang mga kamal-aman. Ginapatihan nga dya sangka mansyon kang mga tamawo.

Maambung nga Mga Daraga

Si Marlon sangka soltiro nga syudadnun, nga nagaiskwila sa sangka bahul nga unibirsidad sa Manila. Nakilala na ang magbugto nga maabung nga mga daraga nga sanday Liza kag Laura Borja, nga mga istudyanti man kang amo nga unibirsidad kag parihas ang kurso nga anda ginabuul – komirsyo. Haros adlaw-adlaw nagakitaay sanda sa sa iskwilahan, kag nagaimaw pa gani sanda kon kis-a sa kantina kon tagparamahaw. Kang urihi, nangin mag-abyan sanda nga tatlo.

Natingala lang si Marlon kon wanhaw nga kapinasahi kang kaambung kadyang darwa. Makinis kag maputi ang andang mga panit daw mga puto kalum-uk kon sulngun. Ang andang mga pungyahun mga bayug kag may maralabug nga buhok nga nagalambot sa andang balikawang kag nagahining sa kalagtum. Ugaring wara ti makita nga kalog-kalog sa tunga kang andang irong kag baba, kag wara man ti makita nga kurinut sa andang mga siko kag sa mga kasukasuan kang andang mga tudlo.

Bulan kang Marso, manogtapos ang klasi kag nagpaalam ang magbugto kay Marlon nga mauli sanda sa andang probinsya. Ginpangayo kang laki kon diin ang andang ginaulian, kag anda man nga gintugruan: Sityo Aring, Guisijan, Laua-an, Antique. 

“Indi kaw magtalang kan! Kami lang ang may bahul nga balay nga may pinta nga puti kag gawang nga salsalun sa ria nga lugar,” bilin ka magbugto.

Pagkasunod nga bulan, Abril. Nagsunod si Marlon. Nakita na ang bahul kag makagaranyad nga kanamiun kang Mansyon Borja. Gin-abiabi gid tana kang mayad kang magbugto. Natingala gid tana kang duro nga mga bagay sa mansyon. Sa amo to nga panahon, sa mga syudad lamang may kuryinti, piro ang mansyon sa probinsya nagabanaag sa kasanag. Nalipay gid tana kang mayad sa anang bugu nga bakasyon. Ginhatud pa tana kang andang kotsi sa pyir sa Iloilo kang pag-uli na sa Manila.

Kang may makilala tana nga taga-Guisijan nga nagaobra sa Manila, nakunyag gid tana magsugid kang anang bakasyon. Piro indi makapati ang nakilala na hay naman-an na nga wara ti mansyon sa Aring kondi kawayanan lamang kag mga puung-puung nga ginakabudan kang mga balagun kang bunul kag balagay, kag mga pinuno kang bariw kag pandan sa baybayun, kag daragkul nga mga puno kang talisay nga tiko.

Ang Trak kang Kok

May nagpara kang bagon kang Kok sa atubang kang sangka bahul nga mansyon nga buta kang mga bandiritas. May bahul nga punsyon kag pista nga ginasaulog kag may sonata. May nagpara.

“Akuparun namun ang tanan nga karga ninyo nga Kok. Piro wara kami ti basiyo. Kon pwidi pahuram nyo lang anay kanamun, balikan lang ninyo ang mga botilya pagkasunod nga adlaw,” hambal ka nagpara.

Nagpasugot ang mga ahinti kang Kok. Ginbaydan ang tanan nga mga karga nga ginpanaog kag nag-uli sanda nga malipayun hay naubos lagi ang andang baraligya.

Pagbalik nanda sunod nga adlaw, wara sanda ti nakita nga mansyon, kondi ang mataas nga mga patong-patong kang mga kinahon nga botilya nga basiyo sa idalum kang talisay nga tiko.

Ang Matam-is nga Iba

Nagakaran-karan ang bilog nga baryo hay nadura si Gingging, ang lima ka tuig nga bata nga bayi. Wara ti nakamaan kon diin nag-agto. Hasta nga nagab-ihan sanda ka sagap bitbit ang mga hasag, piro wara gid nanda makita. Nagapinsar sanda nga basi nabulakwit kang awto-libon ukon awto-bitin. Wara ka turog ang pamilya. Ang anang nanay hasta mag-aga naghiribiun.

Aga-aga pa, wara pa kamura ang adlaw sa murod-an, ginpadayon run nanda ang pagpangita. Nasapwan nanda ang bata nga nagapungko sa tuyong-tuyong nga sanga kang talisay nga tiko nga nagauntay sa ibabaw kang karsada. Nagatabyug-tabyug ang anang mga kahig nga nagapungko sa sanga nga wara gid ti timaan kang kahadluk kag nagabitbit kang bunga kang iba nga daw abokado ka bahul.

Gindar-an nanda kang labug nga hagdan agud sakaun kag bul-un ang bata. Nagtawas man dayon ang bata panaog sa kahoy bitbit gihapon ang iba.

“Ging, diin timo naghalin man?” ang andang pamangkot sa bata.

“Ginhagad ako ka mga miga ko maagto sa andang balay,” ang sabat ni Gingging.

“Diin haw ang balay ka mga amiga mo?” ang andang pamangkot.

“Didto ay sa balay nga bahul-bahul nga puti anang pinta,” ang sabat ni Gingging.

“Ti, nag-iwan kaw rugto bay?” ang pasunod nga pamangkot.

“Aguy, sadya-sadya tana didto. Sipal lang tamun. Duro anda duyan-duyan, umba-umba kag padudos. Kun-an da gani ako nga didto lamang takun mauli. Ahmm! Naghibi takun, sagap ko si Nanay. Dason gintaw-an da ako duro nga dulsi. Tapos nagkaun tamun kang ragkul nga iba, aguy, tam-is-tam-is tana! Dyaay hud tirawi nyo bala,” ang sabat kang bata nga nagatan-ay kang bahul nga iba.

Kag kang andang matirawan, namatud-an nga matam-is gid man kag wara ti kaaslum pariho kang ordinaryo nga iba.

Gintipon nanda ang mga liso kag gintanum. Nagtubo man ang mga liso ugaring gin-ungad kang baboy.

Daigun

Nagaramig run ang dupuy-dupuy kang hangin sa kasanagun kag makita run ang mga parol sa mga bintana kag ang mga nagainggat kag nagakanag-kanang nga mga puni sa mga balay. Nagaumpisa run ang pagringkadol kang mga lingganay sa simbahan sa kasanagun sa pagpamukaw sa mga tawo nga magsimba sa siyam ka adlaw nga pag-aman para sa Paskwa kang Pagkatawo. Mabatian run ang masadya nga mga ambahanun kang Paskwa.

Nagharagaday ang mga pamatan-un nga laki nga madaigun sanda palibot sa Guisijan. Kang matuptupan nanda ka panganta ang mga pamalay, namat-ud sanda pagkasunod nga gabii nga maagto sa Lindero kag Cadajug agud didto man magdaigun. Bilog nga gabii ang andang panganta, kag kasanagun run sanda makauli. Sa anda nga pag-uli, nag-agi sanda sa talisay nga tiko. Buta dya kang mga ipot-ipot nga daw mga bituon nga naglikup kang andang sanag sa bilog nga kahoy.

Sa kon ano man tana nga tinampuhaw ang anda nadumduman, nga nagpundo sanda sa tupad kang kahoy nga ginapatihan nga mariit. Nagkanta sanda kang mga pangdaigun.

Kang nagatunga-tunga run ang andang kanta, may natalupangdan sanda nga may ginatunton nga sako nga buta kang sulud, halin sa sanga kang talisay nga tiko. Hinali sanda nga nagpugaas kag nagkuruyapad ka dalagan nga wara ti burubalikid. Sa sobra nga kahadluk wara run nanda namaradmadan ang karayu kang andang dinalagan. Pamatyagan nanda nga daw pira lang ka lakbang ang Aring kag ang plasa. Mansig run lamang sanda pungko sa plasa nga nagaharangus sa kahapuon.

(Sa kadya nga panahon, wara run ang talisay nga tiko, wara run ang mga puung-puung, wara run ang mga balagun kang bunul kag balagay, wara run ang mga pinuno kang pandan kag bariw. Ang mahagnup nga lugar nakabkab run kang dagat. Ang rugyan kar-on amo ang simintado nga bolibard kag baybay nga parigusan kag piriknikan.)

- Katapusan -