inasahi ang kalinung kang dyang kahapunanun.

Wara tana ti mabatyagan nga huyup kang hangin
ukon huni kang pispis bisan nagapungko run tana
rapit sa bintana sa ikarwa nga panalgan kang
andang balay. Ang mahinay nga pagbaisay lang
kang anang mga ginikanan sa idalum ang
mabatian na. Sa pinsar ni Miloy, ayhan
nagaugyon ang panahon sa kahimtangan kang
anang magurang. Amo dya siguro ang ginatawag
nanda nga kalinung antis mag-abot ang buhawi.
Ginpahidan na ang balhas sa dahi ni Tiryong.
Daw kalabira run dya sa kaniwang hay masulud
run sa darwa ka bulan nga nagapanuka. Bisan
ano ka pamirit ni Tatay na nga magtinir sa
hospital, ginpapauli sanda kaina ka aga, hay kuon
kang mga doktor wara run sanda ti mahimo. Usik
lang kuno ang kwarta sa pagpabulong nga indi
man matultol ang kabangdanan kang sakit.
Nabatian ni Miloy ang huring-huring kang mga
nars nga mas mayad pa sa balay run lang
hulatun kang pamilya ang paghimugto kang
ginhawa ni Tiryong. Ang mga tinaga nga ginbuy-
an kang mga nars, daw mga dagum nga
pinanubluk sa dughan ka soltirito. Ano abi hay si
Tiryong lang ang solo na nga bugto.
Hinali may nagdakup kang panuruk ni Miloy. Sa
kilid kang samlagi rapit sa andang kudal, may
mal-am nga bayi nga nagapatupung kag puraw
itum ang suksok nga bayo. Indi na mahay-uman
ang bayhun tungud may tabon nga bilo kadya ang
ulo na. Nagatangra dya kag nagaturuk kana nga
daw may ginahulat. Ginsundan na ka turuk kang
nagpanaw ang bayi paagto sa andang balay.
“Basi amo dya ang ginpaabat nanda nga
manogbulong,” muno ni Miloy sa kaugalingun.
Napanilagan na nga nag-untat ang pagsuay kang
anang mga ginikanan sa balkonahi. Tungud
siguro nag-abot run ang ginahulat nanda. Nautod
ang painoino na kang mabatian nga nag-ugayung
si Tiryong. Ginbalikid na dya. Daw may ginausang
ang bugto na nga nagapirung. Basi ginadaman,
ang pinsar na. Kag dayon na parapit sa katri
agud trapuhan ang liug kadya nga basa ka
balhas. Wara maghulag si Tiryong. Daw latoy dya
nga nagkusug.
“Miloy, dali imawi ako,” ang hambal ni Nanay na
nga hinali nagsulud sa kwarto. “Abatun ta ang
surhano.” Dayon kadya balikid sa nagasunod nga
kabulig, “Taling, ikaw anay bantay dya kay
Tiryong.”
Natingala tana piro wara run dya namangkot.
Nasaksihan na kon paano ginbungkag kang
pagpalangga ni Nanay na ang pagpamalabag
kang anang Tatay nga wara nagapati sa
binabaylan nga kaaram. Sa panilag na,
nagpasupil run si Tatay na, nagpadlus ang
paglaum nga maayad pa si Tiryong. Bukut
parihas kang pamilya ni Tatay na, ang mga
kamal-aman ni Nanay na madalum nga nagapati
sa gahum kang mga manogbulong, bisan
kalabanan man kananda makabig nga parasimba
nga mga Katoliko.
“Lusit, kon tion run gid man nga bawiun si
Tiryong,” hambal ni Tatay na, “dapat batunon
natun ria nga pagbuut kang Diyos.”
“Naiwan timo, Tomas?” balus ni Nanay na.
“Andut indi mo makita nga bukut dya pagbuut
kang Diyos, nga himo dya kang kadu ti ginhawa?
Kon indi ikaw mag-abat kay Tay Agring, kami ang
maagto kana.”
Bisan nagahingalup run ang adlaw, nagdisisyon si
Nanay na nga maarkila kang traysikul agud
abatun ang surhano sa Budbudan, baranggay nga
sakup kang banwa ka Hamtic. Kon si Tatay na
lang ang pasundan, indi na run pagpaabat si Tay
Agring hay kuno marayu kag surudlun sa
kanyugan ang balay kang surhano. Kag bangud
haros sirum run, pat-ud maabtan sanda ka
dulum sa dalan sa andang pag-uli.
Ginlagas kang panuruk ni Miloy ang nabilin nga
duag-kabugaw nga sirak kang adlaw kang
maglabay sanda sa tulay kang Malandog. Indi run
mamasnahan ang uyahun kang mga tawo tungud
sa kadulum kang mag-abot sanda sa balay ni
Tay Agring. Mas nagdulum ang kasiringan tungud
sa mga matag-as nga niyog nga nagairidas sa
palibot.
Wara pa kauli ang surhano halin sa taramnan
gani ginpaabat pa dya kang sawa na. Masami
dulum run kon mag-uli si Tay Agring tungud
nagapangita pa dya kang mga dahon-dahon nga
tarambal ukon kahoy-kahoy nga saramo sa
anang lanahan agud ipamanyos sa may sakit. Sa
anang pagpamati, natuipan ni Miloy nga kilala
nga manogbulong si Tay Agring bisan sa pihak
nga mga banwa. Duro run kadya ang napaayad
na nga mga sabid sa binit-binit kag halit kang
hiwit kag barang.
“Namyista lang man sanda kato sa Tibiao,” ang
sugid ni Nanay na sa sawa kang surhano
samtang nagahulat sanda. “Pag-uli na, nagyamo
run nga sakit busong na.”
Kang mag-abot si Tay Agring, nanamyaw lang
dya kang mayad nga gabii piro wara mamangkot
kon andut may mga bisita sanda. Naanad run abi
nga pirmi may mga tawo nga nagaagto sa balay
nanda bisan tungang-gabii. Bukut likum kana ang
andang tuyo. Nagdiritso dya sa gamay na nga
altar kon diin natungtong ang manyika nga himo
sa kahoy, nga wara ti mata, irong ukon baba piro
kitaun nga dagway kang tawo ang hurma na.
Malinung na dya nga ginmulalngan nga daw may
ginapamatian.
“Dilikado ang kahimtangan kang bata mo,” ang
waragwag ni Tay Agring. “Basi indi dya
maagahan.”
Nagtangra si Miloy. Mabatian na ang pagrusdak
kang tagipusuon ni Nanay na.
Kalabanan sa mga nagapabulong, ginadara kag
ginapatinir kang surhano sa kamalig sa likod
kang andang balay. Kapin pa ang mga halin sa
rayu nga mga kabanwahanan, hay mabudlay kag
magasto ang magpaagto-pabalik. Piro tungud
nga wara maimaw si Tiryong, ginpahimus ni Tay
Agring sa anang sawa ang mga gamit na.
Matawas tana sa San Jose bisan duro pa ang
burulngon na kadya nga gabii. Mas kinahanglan
ni Tiryong ang bulig na.
Bisiklita ang ginagamit ni Tay Agring sa pagbyahi.
Ginbangut na dya sa atup kang traysikul kag
magpungko sa likod kang sarakyan, bitbit ang
buri nga libon nga surudlan na kang anang
kasangkapan sa pagpamulong.
Madulum run ang dalan kang mag-umpisa sanda
pabalik sa San Jose. Wara ti gal-um ang langit,
piro tungud lati ang bulan, latum sa kadulum ang
palibot. Ang siga gid lang kang sulo halin sa
traysikul ang nagaiwag sa dalan. Malinung ang
tanan nga daw nagapaminagbinag sa sarang
madangtan kang dya nga kagab-ihun.
Hinali nag-untat ang motor kang traysikul.
Nagtuyub ang rida. Napatay ang sulo ka
sarakyan kag ginlumuy kang kadulum ang palibot.
Madimdiman ni Miloy ang kahagnup. Ginpaandar
liwat kang draybir ang sarakyan. Pira gawa ka
sikad antis nag-andar liwan ang motor. Ugaring
wara pa magsangka kilomitro ang gindalagan
nanda, hinali ruman nga napatay ang makina kag
sulo kang sarakyan.
Sa amo dya nga tion, nanaog si Tay Agring kag
naghambal nga mabisiklita run lang tana.
Natuipan ni Miloy sa urihi nga indi gali kadara
ang sarakyan sa mga imaw ni Tay Agring nga
mga idalmunun tungud sa karakuun nanda.
Nagsunod si Tay Agring sa traysikul nga
nagabisiklita.
Nakaabot sanda sa San Jose antis mag-alas
nwibi. Rayu pa, nasiplatan run ni Miloy nga may
nagagawa sa kwarto sa idalum. Bayhun kang
mal-am nga bayi nga nakita na kaina. Naglibug
ang ulo na hay abi na amo dya kaina ang
manogbulong nga ginpaabat ni Nanay na.
Ginbalikid ni Miloy si Tay Agring para manugid,
piro nagtango lang dya kana nga nagayuhum.
“Indi kaw magkahadluk,” ang hambal kana ni Tay
Agring.
Naabtan nanda nga bugtaw run si Tiryong, piro
nagabarikutot dya sa sobra ka panuka. Sa kilid
na nagapungko ang andang Tatay kag si Taling
nga nagakaput kang kutsara agud maghungit kay
Tiryong kang linugaw.
Nagkumpas si Tay Agring nga mapabinit sanda
kag hawanan ang palibot kang katri. Nakita kaina
ni Miloy kon paano nagpabinit si Tay Agring agud
palubsun ang mga imaw na sa hagdanan kang
nagapasaka sanda. Siguro amo man sanda kadya
ang ginpaparapit na sa katri agud usisaun si
Tiryong.
Hinali may nag-igham sa idalum. Nagturukay
lang sanda tanan, piro daw wara lang dya sa
bungug ni Tay Agring. Nagpadabok dya kang
turuob kang nag-umpisa mag-orasyon.
“Bayi ang nagahingabot sa bata nyo,” muno ni
Tay Agring. “Patay-luyag dya ugaring wara
ginasapak, amo ra tuyo na nga yanggawun run
lang.”
Nagbuul si Tay Agring kang luy-a kag ginhuypan
dya. Dayon na lab-ot kang ulo ni Tiryong, kag
ginkurusan ang alimpuduhan kag ang
magtimbang nga gising-gisingan kag pulso sa
alima. Kang magdapat ang luy-a sa surok-surok
ni Tiryong, hinali dya nga nagtiyabaw nga daw
ginabuno. Naggirinual ang mga nagaturuk
samtang padayon ang kibot-kibot kang bibig ni
Tay Agring.
“Lusit, dali, bunuta nyo dya,” ang sugo ni Tay
Agring. Nagtindug tana agud padayunon ang
orasyon samtang nagalibot sa katri.
Nagparapit si Lusit kag ginkaptan ang luy-a. Kita
gid ni Miloy ang amat-amat nga paggitib kang
itum nga bagay nga nagkabud sa luy-a hasta nga
nangin hayag sa anang panuruk nga buhok dya.
Daw ginabudlayan si Nanay na sa paggabot kang
buhok hay nagabato dya kag madasig nga
nagasarupsup liwat. Darwa run ka alima ni Nanay
na ang nagaguraput.
“Taling, dali, buligi ko,” singgit ka anang Nanay.
“Indi nyo pagbuy-i,” mandar ni Tay Agring.
“Mabudlayan kita kar-on dakup liwan kon
makasalup ria.”
Nagpalipud si Miloy kay Tatay na kang mabatian
ang kurukutuk sa bintana. Indi na mapaktan kon
ano nga sahi kang pispis ang nagahulat sa gwa
kang bintana. Halin sa anang ginatindugan,
nakita ni Miloy ang garhum kang bahul nga sapat
nga ang pakpak daw bintana man kalapad.
Dalaganun raad ni Tatay na ang bintana agud
sirhan ugaring madasig nga nagparapit si Tay
Agring samtang nagapanambitun kang orasyon.
Ginhuypan na ka tatlo ka bisis ang luy-a kag
ginpahabug sa gwa kang bintana.
Mabaskug nga tiyangak ang ginbalus halin sa
gwa. Nahangyus si Miloy sa nabatian. Sa
pamatyag na daw bangkaw nga nagdulot sa saha
kang saging ang sangkihad nga luy-a nga
gintablug kang surhano. Naglupad parayu ang
garhum nga nagangurahab.
“Sa rum-an maman-an nyo kon sin-o ang nag-
aswang,” hambal ni Tay Agring.
Sa kabuhayun nga paggabutay, nahuslo gid man
sa lawas ni Tiryong ang buhok. Ligum ang
pagkaitum kag tunga sa dupa ang kalabugun.
“Sunuga ang buhok,” mando ni Tay Agring.
“Isimbog sa tubig ang abo na kag ipainum kay
Tiryong.”
Samtang ginainum dya ni Tiryong, ginpaathag
kang surhano nga ang buhok, kon wara magabot,
matigbaylo sa pisu bilang sugod kang
pagkayanggaw ni Tiryong. Lain-lain ang pamaagi
kang pagyanggaw, piro ang pagkabuhi kang pisu
sa sulud kang lawas ka tawo, sinyalis nga rapit
run ang katumanan kang pagkaaswang.
Mayad run kuno si Tiryong piro may ginbilin nga
lanahan si Tay Agring antis mag-uli. Panagang
hay ginaamag kang mga kadu ti ginhawa ang
may sakit, kapin pa kon tagumatayun. Daw luto
nga langka dya sa panimaho nanda. Namuno
man ni Tay Agring ang nakita ni Miloy nga mal-
am nga bayi kag ang ang nabatian nanda nga
nag-igham kaina. Amo to ang nagaaswang kay
Tiryong. Nagpaandam ang surhano nga pulawan
si Tiryong hasta magmura ang adlaw.
Pagkaaga, ginpukaw si Miloy kang mabaskug nga
panangis ni Sabel nga nagaarkila sa ingud-balay
nanda. Napatay kuno si lola na sa Tibiao, kuon ni
Taling. Wara maman-i ang rason piro may samad
dya sa dughan.
Nadumduman ni Miloy nga si Sabel ang naghagad
kay Tiryong nga mamista sa balay nanda sa
Tibiao.
- Katapusan -