Sa San Rafael, nagahirapit run sa simbahan ang kubay kang mga nagkumpanyar sa lubung ni Hernando. Wara ti banda, wara ti sonata mahipus kag masinulub-un ang prosisyon. Nagalingas si Benita, nga ginatupadan man ni Manding Sola. Pariho sanda nga nagabayo kang itum kag nagapanimuron kang manto nga itum kag malapad. Wara angud si Nanay na kag ang anang mga bugto. May nag-abot kag naghani-hani kanana nga indi gid makaabot ang anang pamilya hay may opinsiba ang mga Hapon sa andang banwa. Nagawawaw si Benita, indi na mapunggan ang anang kaugalingun nga magbakhu sa pagpanumdum nga tana gid lang sa pamilya ang makatambong sa lubung kang andang Tatay.

Kang magsulud run sanda sa gawang kang simbahan, nag-untud ang mga manogyayong kang lungon nga nagailungan. Indi sanda makasulud, daw may nagapugung. Gintirawan liwat nanda kag amo man ang natabo. Sa pangatlo nga bis, gintirawan ruman nanda. Nakasulud sanda piro hinali lang nga daw may naglupok. Nagtiriyabaw ang mga bayi. Dumdum kang mga nagkumpanyar nga binomba run sanda kang hapon. Piro wara man ti Hapon, kag wara man ti nag-agi nga eroplano. Hay dungan sa pagsulud kang lungon, natigpo ang darwa ka mga binditahan nga anghel nga marmol sa gawang kang simbahan. Nagkarautod dya sa hawak. Nawas-ag ang atup kang simbahan sa gawang ayon. Nagaparangligbus ang bulbul kang mga nakasaksi.

Tam-an ka baskug ang gahum kang kadudulman nga nagatawas kay Hernando. Amo dya ang ginapatihan kang mga tawo, tungud kang anang pagkabaylan, tungud kang anang paggamit kang mga anting-anting kag mga gahum kang mga idalmunun. Piro napamatud-an nga mas mabaskug pa gihapon ang gahum kang kapawa kag kang Langit. Ang kaluoy kag ang grasya kang Diyos nagapangibabaw sa gihapon.

Matapos ang pagpangamuyo kag pagbindisyon ni Padre Angelo, nangin tayuyon ang prosisyon paagto sa patyo. Didto ayon sa pusod kang patyo sa idalum kang puno kang niyog ginlubung si Hernando. Gindali-dali ang paglubung hay may nagduhol kang balita nga marapit run sa San Rafael ang mga Hapon. Si Benita lang sa anang pamilya ang nakamaan kon diin ang anang linubngan.

Pagkasunod nga adlaw, tagpararigos. Manami kag masanag ang panahon, masinaw ang tubig sa suba halin sa busay. Si Benita, si Manding Sola kag ang mga suud nga himata kag mga iningud nagasusuon kang mga binagtung kang mga lagu agud anda bunakan sa suba kang Baganas. Si Manding Sola, tungud hay tana amo ang pinakamal-am kang pamilya sa mga nag-imaw, tana ang una nga nagtusmaw sa suba agud magpaanod kang mga gamit nga ginbugtuan kang ginhawa ni Hernando: ang banig, kapay kag ulunan kag ang anang mga bayo nga kinamatyan, pati ang hungot nga may sulud nga pagkaun bilang pabalon, agud kuno suno sa mga mal-am, indi magbalik-balik ang anang kalag. Dayon ana ginawaswas sa tubig ang mga pabyon kag mga kurtina nga puti nga gingamit sa harayaan. Paghuman kang dyang kinahanglan nga hirikuton, nagasunod run ang iba nga nagatusmog sa tubig agud magpararigos kag magpamunak.

Samtang ang iba nagasaku sa andang mga burunakan kag sa pagparigos, ang iba nagakirinaun kag nagairinum nga daw nagapiknik lang. Matapos nga mapamunpon ang mga binulad, nagparauli ang mga nagpararigos, agud mag-igma sa balay kang namatyan.

Si Benita hungud nga nagpabilin anay sa suba. Ana ginbukad ang pinutos nga ginbilin kanana kang anang tatay. Nakita na nga ang pinutos gali amo ang librita kang mga orasyon kag mga anting-anting ni Hernando. Ginbilin kanana ang mga gamit sa tuyo nga tana ang magpadayon kang pagpamulong ni Tatay na. Piro nadumduman ni Nitang ang mga nagkaratabo sa pagkamatay kag paglubong ni Tatay na. Indi tana luyag nga makig-angut sa mga idalmunun kag mga ispiritu sa binit-binit. Namat-ud tana nga talikdan ang paranubliun sa pagpamulong kag pamaylan. Ginpahabug na sa mabaskug nga sulug kang tubig ang pinutos.

“Patawara ako, Tay, piro indi ako magsugot kag indi ko mabaton nga ang bisan sin-o nga katapo kang atun panimalay mapasakup sa gahum kang mga idalmunun kag mga ispiritu kang kadulum. Paalam!”

Bahul gid ang kasakit nga ginbatyag ni Melodina sa pagkamatay ni Hernando. Ang wara na pagtambong kang lubung kang anang bana nagdugang pa gid kang anang kasakit kag kapung-aw. Nabilin kanana ang pito ka mga kabataan, nga ang tatlo magagmay pa.

Nagligad ang mga tinuig. Nag-abot ang mga Kano agud sa pagbawi kang pungsod sa alima kang mga Hapon. Natapos ang Ikarwa nga Inaway Pangkalibutanun, naghalin kag nagparauli ang mga Hapon sa andang lugar. Kalabanan kang mga pumuluyo, nagsaraug kag nagparauli man sa andang mga binalayan sa banwa kag mga karsadahun. Nagtawhay kag nangin malinung ang katawhan.

Gintinguhaan ni Melodina nga tatapun kag sagudon ang anang mga kabataan nga nagaisarahanun. Puraut gid kang pangabuhi. Ang tagsa ka panimalay nagapaningkaras sa pagbangon. Nagapamurot kang kon ano ang nabilin sa andang mga pagkabutang nga nagkarawatak tungud kang inaway. Agud masagod ang anang panimalay, ana nga ginpangprinda ang andang lupa sa banwa kag mag-agwanta sa uma, sa diin tanda makapananum kag makasagod kang mga kasapatan, agud may mabul-an kang pang-adlaw-adlaw nga pagkaun.

Si Antonio nangin pulis kag nakapangasawa sa pihak nga banwa, ang anang mga kabataan mga maaram nga nakaagum sanda kang libri nga pag-iskwila kag nakatapos sa sangka bahul nga unibersidad sa Manila. Si Benita ginpamana na ang girilya nga ana nakilala kang tyimpo-gira kag gindara tana kang anang bana sa andang lugar kag nangin madinarag-un sa pagpanguma. Si Concordia nakapamana kang opisyal nga suldado kag gindara tana ka dya sa andang lugar sa Capiz. Kang nangin ayadan ang anang pangabuhi ginpamuul na kag ginpangdara ang anang Nanay kag mga libayun sa lugar kang anang bana. Kang urihi didto lamang sanda nagtinir kang mga lima ka tuig kag didto run nag-iskwela ang anang mga libayun. Hay nakadawadawa run sa pangabuhi ang mga kabataan ni Melodina, nagdisisyon sanda nga gawadun ang andang lupa nga ginbalayan sa baryo kag didto sanda nagbugsok kang balay nga kawayan agud may ulian.

Ang balay nga bahul sa banwa nga ginapanag-iyahan kang pamilya ni Melodina, wara run hay ginsunog kang mga girilya kang pag-abot kang gira. Ang makita lamang amo ang nabilin nga mga nagkararumpag kag lumuton nga mga padir nga himo sa bato nga serial kag ginatabunan run kang mga balagun kang kadina-di-amor. Nangin masiuk run ang dya nga lugar.

Ang dya nga lupa kag balay napatungud sa subang nga bugto nga laki nanday Melodina. Tungud wara run man ang bugto nga dya kag ang anang asawa kag kabataan lamang ang nabilin, indi run sanda makasarang magpatindug pa kang balay nga bato, ukon bisan magpahawan man lang kang amo nga sular. Kang maman-an kang mga bata ni Melodina nga ginabaligya ang amo nga lupa, naghisugot sanda nga magburugto nga baklun dya. Kang anda run mabakal ang loti, anda ginapahawanan sa tuyo raad nga patindugan liwat kang pariho gid ka balay nga Kinatsila kang andang lolo, ugaring tam-an ka bahul ang garastuhon kon amo dya ang andang himuon. Kang urihi nagdisiyon lamang sanda nga patindugan dya kang lain nga disinyo piro gamitun nanda ang mga nabilin nga mga bato kag padir kang daan nga balay.

Kang mahuman, nangin matahum dya nga balay tungud nga kombinasyon dya kang Kinatsila kag Kinano nga disinyo. Madamul nga bato nga mga padir ang sa idalum kag ang ikarwa nga panalgan himo sa mga yakal nga kahoy. Ang atup himo run sa madamul nga mga sinas. May daragkul nga mga bintana nga may birha nga himo sa lapyad nga salsalun nga gina ikis-ikis, nga kon turukun ang kabilugan nagahimo dya kang mga porma nga dyamanti. May tirasa dya sa nga ginadikurahan kang mga bato nga balustir.

Si Donato nangin inhinyiro kag nakapangasawa sa Capiz sa lugar kang anang bayaw nga suldado kag rugto lamang sanda nag-uli kang anang asawa kag mga kabataan. Si Enrique nakatapos kang komirsyo kag nakapangasawa kang maistra nga tagaanda man kag may bahul sanda nga pwisto sa tindahan kang banwa. Si Feudor nagin kapitan sa barko nga nagabyahi sa bilog nga kalibutan kag nakapangasawa kang mistisahun nga daraga nga nagaobra sa bangko kag didto sanda nag-uli sa banwa kang anang asawa.Si Georgina, ang agot, nakatapos kang pagkanars, kag nagaobra sa pribado nga hospital sa Iloilo, kag ana napamana ang sangka ispisyalista nga doktor sa amo nga hospital, kag didto lamang sanda nag-uli sa syudad.

Kada may daragkul nga okasyon kag kon mga bakasyon, nagauli gid ang mga kabataan kag mga apo ni Melodina sa balay nga bahul agud makatiripon sanda kag magrapitanay ang magparakaisa.

Sa panuigun nga kawaluhan ka tuig, si Melodina mabaskug pa. Sa pihak kang mga kurinut nga mga panit, makita gihapon ang anang pagkamistisa: ang anang tanus nga mga batiis kag maralabug nga mga tudlo nga masami ginkaimahan kang anang mga apo nga daraga. Malabug gihapon ang anang buhok nga laban run uban sangsa itum, nga pirmi na ginapungos kag ginahimo nga bola-bola nga nagatungko sa anang alipudwan kag ginapintalan kang anang ali-ali nga kara nga may tipay. Ang anang maputi piro yukut run nga pungyahun ginpugtakan run kang duro nga mga pikas.

Mahilig manghawuhawu si Melodina, kabangdanan nga baskug gihapon ang anang lawas kag matarum pa ang anang paminsarun. Ang isara kang anang mga kalingawan amo ang magpanursi kang mga bayo samtang nagapungko sa siya nga tumba-tumba sa tirasa. Mahilig man tana mag-istorya ilabi run gid kang mga sugidanun kang ana kauna yaya nga si Pilar.

Nag-arabot ang anang mga bata kag mga apo hay bakasyon. Sa kinaandan, kada tapos igma ginakaraykay tana kang anang mga apo nga nagatiriripon palibot kana agud magpamati kang anang mga sugidanun.

“Lola, wara man kaw nagapangimon hay duro ti mga sawa-sawa Lolo?” ang pamangkot kang isara sa mga apo nga nagakarapol kanana, nga nagapungko sa tumba-tumba nga siya samtang nagasursi kang bayo.

“Andut nga mangimon gid takun kan haw? Hay sabaw man lang anda, balik man tana kanakun ang pataw,” ang sabat ni Melodina.

Natapos ang bakasyon, nagbalik ang anang mga bata sa andang mga obra kag ang mga apo sa pag-iskwila.

Magligad ang mga binulan, nagapaabot ruman si Melodina sa pagtiripon liwat kang anang pamilya. Nangita ruman tana kang mga bagay nga ana mahimo para kanada. Nakita na ang mga liso kang kakaw. Nadumduman na nga kang nagligad nga mga inadlaw naglibot-libot tana sa likod kang balay kag nakita na ang puno kang kakaw nga nagamuriskil kang bunga, ana dya nga ginpadugos kay Pilo nga andang timbang sa taramnan, kag ginpabulad ang mga sulud kadya. Ginsanlag ni Melodina ang mga kakaw agud ipagaling kag himuon nga mga tabliya para sa mga apo, hay ginakakunyagan gid kang mga apo ang ginahimo na nga tsukolati.

Tana gid ang nagpangalima nga magpang-upak kang mga sinanlag nga kakaw. Matapos nga ana dya mapanitan, daw nanamitan gid tana nga magduum kadya kag ginparisan na dya kang kalamay nga bilog. Nawili gid tana ka usap kadya nga wara na run mamarasmasi nga nakakaon tana kang mga sanghakup nga kakaw. Nagsulud tana sa anang kwarto kag magbatang-batang hay sa pamatyagan na ginkapoy gid tana.

Kang tag-rigma run, gintawag tana ni Kudyang agud mag-igma, piro wara tana pagsabat. Ginsudlan tana kang anang bata sa kwarto agud pukawun hay dumdum na nga naturugan lang. Nakita na si Nanay na nga nagabatang sa anang katri kag nagatakup ang anang darwa ka alima sa anang dughan. Malagday nga ginatawag ni Concordia si Melodina, piro wara gihapon dya nagasabat. Giparapitan kag tay-ugun hay basi namuukan lang ka turog. Wara gid. Ginbutang na ang anang alima sa irong ni Nanay na, wara tana ti nabatyagan nga ginhawa. Ginpulsuhan na sa liug. Wara run ti nagapitik. Ginkupkupan ni Kudyang si Nanay na kag mag-urahab. Patay run si Melodina.

Ginbuksan kang anang bata anang mga alima nga nagatakup sa anang dughan. Dyan ana nakita ang rosarito kag ang ginatago-tago ni Melodina sa malawig nga mga tinuig: ang kaog run nga mangay.

- Katapusan -