Nagadinalagan ang mga bata nga nagapaagto sa balay ni Uyong Kadlos, nga rayu pa nagasiringgitan run.

“Uyong! Uyong Kadlos, rugya kami run!”

Si Uyong Kadlos nagaisarahanun sa anang kamalig. Wara run tana ti asawa hay nabalo pira run ka tuig ang naglipas. Wara run man ang anang tatlo ka kabataan nga puro laki hay ubos run man sanda ka parangasawa kag may anda run man kaugalingun nga balay sa lugar kang andang mga asawa.

Nagakakunyag gid si Uyong Kadlos kon tagbarakasyon hay ang mga bata nagruguyon paagto kanana nga mamati kang anang mga sugidanun. Kon kis-a nagakasunog man ang anang sinin-ad hay nawili ka istorya sa nagadungango nga mga kabataan nga daw mga buto kang pispis nga nagapatugon nga naghulat kang anang mga istorya.

“Uyong,” kuon ni Titoy, “ang mga aswang ngan may mga saragudon gid man haw?”

“Basi ikaw tana duro mong saragudon dyan sa imong busong!” sabat man ni Eboy, kag nagharakhak ang tanan nga mga bata.

“Maan nimo bukun takun ti bitusun pariho kanimo,” ang nagakadlaw nga sabat ni Titoy.

Nag-igham si Uyong Kadlos, kag naghiripus ang mga bata hay timaan run dya nga maumpisa run ang sugidanun. Nagbukad anay si Uyong kang anang maram-an. Ginhumlad na ang darwa ka panid nga buyo kag palhitan kang apog kag tungtungan kang bunga, dayon na ginlikit kag usangun kag nag-umpisa ka anang istorya.

“Ang magsagud kang mga hayup, sangka naandan nga bahin kang kabuhi kang kada rasa, kultura kag katawhan, hay timaan dya para sa kalabanan kang pagkamapinalanggaun, pagkamabinalak-un kag pagkamalulo kag bisan pa ang pagkamainabyanun.

“Piro may mga bagay man sa nagakalin-lain nga kultura kag mga istorya nga ang saragudon ukon hinuptanan nagapahayag kang mga nigatibo nga mga bagay nga masami nagasulud sa mga rilihiyanun ukon disparatis.

“Sa atun kultura, sa sugidanun kang atun mga mal-am, ang may mga saragudon amo ang mga tawo nga may kadu-ti-ginhawa, ginakuno, ukon aswang. Ang pagkasupug kang mga ginasugid nga aswang nasandig sa kon ano nga sahi kang hayup ang andang saragudon. Mas baris ang hayup mas supug ang ginasab-an. Tungud suno sa mga mal-am, ang ispiritu kang inayupan amo ang nagasaub sa nagasagod.

“Ang kalabanan mga nagalupad nga mga sapat kaangay kang mga pispis, uwak, sal-ing, salaksakan, dugwak, pating, kokok, galansiyang kag may dyan man nga manok, bukay ukon itum.

“May dyan man nga nagakamang kag nagadahog nga mga sapat kaangay kang halo, buaya, bul-og kag man-ug.

“Ang mas ginakahadlukan bisan pa kang mga may mga sinagudan nga mga sapat, amo ang mga nagasagod kang sigbin, tayhu, bawa, uko, mangingilaw kag agta. Ang dyang mga hinuptanan tumalagsahun nga makita tungud nagatugadlum, kag nagapakita lamang sa andang mga agalun kag sa mga sirangan.”

“Uyong, istoryahi kami ay kang parti sa agta. Ano tana ra haw?” ang sal-ut ni Titoy.

“Ang agta,” umpisa ni Uyong Kadlos, “sangka tinuga nga idalmunun. Ginatawag nga agta hay maitum nga daw buli kang kuron ang panit, kag putot nga mga apat lang ka lapak ang kataasun, piro ang mga batiis kag butkun daw binaruron ka amakan ka daragkul, ang abaga mga apat ka dangaw ang lapad, kag ang buhok kuritut gid kag kupu nga daw alambri nga saway ka baskug. Mabuut dya nga tinuga ugaring may pagkahikawun, nga ang anang kalibutan amo lang ang anang panimalay kag mga suud nga abyan. Ginakahadlukan kag ginatahod gid dya kang iba nga mga sinagudan, hay ginakabig nanda nga amo dya ang andang hari-hari.

“Si Ulang Miroy kag ang anang asawa nga si Ulang Intang nagauli sa baw-ing nga lugar nga anda gid lamang balay ang nabugsok sa tunga kang mga kawayanan kag kakahuyan. May mga bata man sanda nga anum ka bilog, piro ang tatlo nagparangasawa run kag may anda kaugalingun nga mga balay sa baryo, kag ang andang mga imaw lamang amo ang tatlo ka laon, si Paking kag ang darwa ka bayi nga sanday Posak kag Mayang. May ikasarang ang dyang panimalay. May malapad sanda nga mga parayan kag mga katubuhan kag buy-an kang mga baka.

“Ang katingalahan lamang para sa mga nakasarayo sa andang suok nga may kawa nga nagasin-ad sa sig-ang nga bato sa likod kang andang balay. Ang iba nagakuon nga mga aswang siguro ra sanda kag ginagamit nanda ang kawa kon mag-ihaw kang tawo, dugangan pa nga kon mataboan makita nanda nga nagabahag lang si Ulang Miroy. Piro ang iba nagasuay man nga bukun hay wara man kuno ti malangsa sa andang palibot nga sangka timaan kang pagkaaswang.

“Wara gid ti hinalung-ung ang mga tawo nga may ginahimsan sanda kang kinawa nga pagkaun, hay may sinagudan sanda nga mga agta – sangka panimalay kang tatlo ka agta.

“Ang tatay nga agta, ginahingadlan kay Wakanda, ang anang asawa si Waday-waday kag si Lipudipo ang andang bata. Wara sanda ka dya ukon ang andang agalun nagapamintas kang tawo. Piro nagapati ang panimalay ni Ulang Miroy nga amo dya ang nagapamanggad kananda.

“Ang agot nga bata nanday Ulang Miroy kag Ulang Intang nakapangasawa kang sangka sirangan nga si Barbara. Maisug dya nga bayi, kag ginasugid nga raku run nga mga aswang, wakwak, tanggal kag bisan tawo-bahul kag mangingilaw ang anang napatay. Ang sirangan makakita kag makabati kang mga tinuga nga indi makita kag mabatian kang normal nga panurukan kag pamatin-an kang tawo.

“Si Barbara may ginatago nga bangkaw kag talibung nga ginahanda na para sa pagpakig-away sa mga aswang kag idalmunun. Ginatago na gid dya nga indi makaptan ni bisan sin-o hay, suno kanana, makilas ang mga dya hay nabasa run kang dugo kang mga kaaway nga sakup kang kadudulman.

“Nama-an ni Barabara nga may mga hinuptanan ang pamilya kang anang bana hay nakita na man ang mga dya kang pira ka bisis, ugaring wara na pa maatubang ang bisan isara kananda.

“Sangka adlaw, nagduaw ang bata ni Barbara nga si Belinda, nga nagapangidaun kang pito ka tuig, sa balay ni Ulang Miroy, nga anang Lolo sa Suok. Sa gwa kang balay may duyan nga uway nga ginabangut sa mga puno kang banaba kag lumboy. Amo dya ang pinakaluyag ni Belinda nga sipalan, hay nagakakunyag gid tana sa paghabug-habug kang duyan, nga kalabanan kon kapoy run dyan lamang maturugan. Si Belinda may iraw nga mga mata, kag madali nga masilawan. Kon may mutadan dya nagadugang pa gid ang pirung kang anang mga mata. Suno sa mga mal-am ang mga iraw ang ginakahamut-an kang mga nagauli sa tugadlum kag luyag nanda nga pakitaan.

“Si Paking ang laki nga laon nga bata ni Ulang Miroy nahamuut gid kay Belinda nga anang hinablus hay tama dya ka buraan. Ana dya nga ginapagustuhan kang bisan ano nga ginapangayo. Kag luyag na nga may kasipal raad ang bata kon mag-agto rugyan kananda.

‘Pangga, gusto mo nga may kasipal kaw?’ hambal ni Paking.

‘Huud, eh, Tiyoy!’ sabat ni Belinda.

‘Dali bala may ipakilala ako kanimo,’ dugang ni Paking.

‘Sin-o ra haw?’ pamangkot kang bata.

‘Si Lipudipo,’ sabat kang Tiyo, kag dayon hamoy sa anang hinablus.

“Dayon nakita kang bata ang agta nga si Lipudipo nga nagaparapit. Nagtiyabaw ang bata sa kahadluk. Tungud ka dya nanginduraan ang agta.

“Luyag kang pamilya nga mapakilala kag maparapit si Barbara kag anang mga bata sa mga agta, sa tuyo nga sanda ang makapanubli sa pagsagod ka dya.

“Sangka gabii, nakabugtaw si Barbara hay nakabati kang daw mga pugsang kang mabug-at nga mga tikang. Dalidali tana bangon kag itaklus ang talibung nga may tagub kag bitbitun ang bangkaw kag pangitaun kon diin nagahalin ang mga pugsang. Nag-agto tana sa kusina kag ana nakita si Wakanda nga nagabarangisi kag nagaparapit kanana. Sa kahadluk nga lusubun tana kang agta, ana dya nga ginbangkaw kag naigo ang agta sa dughan kag natumba. Dalidali nga nagsulud si Waday-waday agud magtabang raad sa anang bana nga natumba, ugaring sa dumdum ni Barbara nga mangapin dya sa anang bana kag kumugun tana, ana dya ginlabo ka talibung kag natigpas ang ulo kang bayi nga agta kag natumba man sa salug. Nagasunod si Lipudipo, piro kang makita na ang natabo sa anang ginikanan, nagdalagan dya pagwa sa pagpalagyo.

“Nagsindi si Barbara kang mitsa agud masanagan ang palibot. Nagahamyangun ang daragkul nga bangkay kang mga agta. Nagabalanaw ang andang dugo sa pinatigdas nga salug nga lupa kang kusina.

“Natapungawan ang bana ni Barbara sa mga tirikadol nga ana nabatian, kag madasig nga nagwa sa kwarto. Nakita na nga masanag sa kusina kag nagdiritso tana rugto kag ana nakita ang duguon kag patay nga mga agta. Nagmurarat ang anang mga mata sa nakita. 

‘Andut nga ginpamatay mo tana sanda ka dya haw?!’ sukma kang asawa kay Barbara, mataas piro ginakuum ang limug.

‘Ay, ti lusubun nanda ako mong!’ sabat ni Barbara.

‘Ano nga lusubun man?’ sabat kang asawa. ‘Indi nanda ikaw pwidi nga halitan hay asawa ko ikaw, kag agalun nanda ako. Luyag lang raad nanda kan nga makig-amiga kanimo, piro pinatay mo timo! Diin si Lipudipo?’

‘Nagpalagyo!’ sabat ni Barbara.

“Dayon gabot ni Barbara kang bangkaw sa dughan ni Wakanda kag gintum-uy ang anang alima sa nagabalanaw nga dugo kang mga agta kag dayon ginpaturo sa anang baba kag hana nga ihungit sa anang bana ugaring naglikaw ang laki.

‘Ano tana imo ngan?’ ang pamangkot ka asawa nga natingala.

‘Agud indi kita pagbalikan kag timalusan,’ sabat ni Barbara.

“Nagdali-dali si Barbara nga magsulud sa kwarto, nagasunod kanana ang anang bana. Dayon ginpanghungit ni Barbara kang dugo ang anang nagaturog nga mga bata. Ginbalikd na ang bana kag sinyasan nga magpahungit man kang dugo, kag nagpasugot lamang tana sa anang asawa.

“Nagbalik sanda sa kusina. Wara run nanda makita ang mga bangkay, piro ang balanaw kang dugo rugyan gihapon. Nanghugas lang si Barbara kag mag-ilis kang bayo agud madura ang langsa kang dugo kag nagbalik sanda agud magturog. Piro indi run sanda makaturog kag naabutan sanda kang pamalo kang manok gani nagbangon lamang sanda kag magsugidanun hasta nga magbanagbanag ang murud-an. Ginbuul ni Barbara ang bangkaw kag talibung agud hugasan kag taguon.

“Kang magbutlak ang adlaw, amat-amat nga nagaalimunaw ang balanaw kang dugo sa salug nga daw wara ti natabo. Ang mga kabataan wara ti hinalung-ung. Ginbuul ni Barabra ang anang inuba nga bayo nga buta kang dugo kag ginlabhan.

“Pagkasunod nga mga inadlaw, ang mga ugangan kag mga bayaw ni Barbara wara run pagbugno kanana. Puno sanda kang kaugut nga luyag gid raad nanda magbalus kanana piro wara sanda ti mahimo, indi lang tungud nga katapo tana run kang pamilya, kondi tungud daw may gahum nga nagapugung kananda sa paghimo ka dya kanana.”

“Ti, Uyong, diin run tana si Lipudipo?” pamangkot ni Eboy.

“Rugyan pa gihapon, eh, nga ginasagud kang anang agalun,” sabat ni Uyong Kadlos.

“Ti, Uyong, kilala mo man kon sin-o agalun ni Lipudipo?” ang pasintud ni Titoy.

Nagturuk lamang kag magyuhum sa mga bata si Uyong Kadlos.

Kang makauli run ang mga bata, nag-agto sa likod kang balay si Uyong Kadlos kag magbatang-batang sa duyan sa idalum kang banaba kag lumboy.

“Ay, mga bata! Wara gid ti hinalung-ung nga ako ang bana ni Barbara,” kuon ni Uyong Kadlos sa kaugalingun nga nagayuhum-yuhum.

Napirungan tana sa duyan. Kang nabatyagan na nga may nagaduyan kanana, nagmukra tana kag nakita na ang agta nga nagabarangisi nga ang puti lang kang anang mata kag unto ang makita.

“Lipudipo, ikaw gali? Salamat! Duyana lang anay ako.”

- Katapusan -