Masanag ang bulan hay paugsadun pa lang. Ang mga bituon nagairinggat sa masinaaw nga kalangitan. Nagalahos ang sirak kang bulan sa mga sanga kag dahon kang magapa nga mangga. Mabatyagan ni Melodina ang malum-uk nga dupuy-dupuy kang hangin nga nagadapya-dapya sa anang uyahun kag mga butkun. Ginaturuk na ang anang mga bata nga nagakaturog sa kamalig. Nagahurulid lang sanda imaw kang mga binagtung nga ginahal-id didto ayon sa harigi sa pusod kang payag. Sa kilid may palayas nga gintaud-taud ni Toning agud mangin hirimsan. Ang kalayo sa dapog-dapog, nga ana ginhimo agud masin-adan kang tinig-ang, kag maganggangan kang mga binulad nga isda nga anda gindapli sa iyapon, napalong run hay paros ang mga kahoy nga gingatong ni Nitang. Wara tana makapangahoy kang mga narug hay sirum run kag pat-ud gid nga gutum kag kapoy run ang anang mga libayun sa kalawig kag karayu kang andang ginpanaw.

Ang huni kang dugwak sa sapa kag bukaw sa talon daw kalibagun sa anang pamatin-an. Daw mga panulay nga nagasuog kang anang ginabatyag nga sakit kang buut, samtang ana ginabalikan kag ginabinag-binag ang mga nagkaratabo kaina sa andang balay. Pamatyagan na daw kanami lang raad nga magpahalay-halay sa papag sa idalum kang mangga agud ana malipatan ang kapait kag kahapdi nga rugyan nagaalimbukad sa anang dughan. Ginahandum na nga raad ang dupuy-dupuy kang hangin magpahawan man kag magpasulhay kang anang baratyagun kag paminsarun.

“Diin kutud ang malambutan kang akun pagpahanunot kag pagbatas sa mga sayup nga ana padayon kag uman-uman nga ginahimo?” ang pamangkot na sa anang kaugalingun. “Kon magbalik kami kanana, maagwantahan ko pa bala ukon kang mga bata ang sunod nga han-us nga mahimo matabo kon indi tana magbag-o kang anang batasan?”

Tungud kang kakapoy sa lawas, sa paminsarun, kag sa baratyagun, nagbatang-batang tana sa papag kag napirungan, kag wara run makasaylo imaw sa anang mga bata sa kamalig.

Nagabutlak run ang adlaw sa murod-an kag makamarasmas si Melodina. Nakabugtaw tana tungud kang kinulas kang anang daragkul run nga mga kabataan nagamansiganay kang andang mga ginahimo. Nakita na ang anang darwa ka gagmay nga mga bata nga nagaturog angud, kag nagpayuhum-yuhum dya kanana, hay ang kahig ni Georgina nagatangday sa baba ni Feodor. Ana dya ginparapitan kag ginpanadlung ang andang pamatang, ugaring nagbugtaw ang libayun kag dayon nagkupu sa anang nanay kag magpagaga. Ginpahidan kang nanay ang marka kang laway sa bagiing kang bata kag ang mga mira nga nagmara sa anang mga mata.

“Ay, abaw, ang akun bata nga dya nakaayap tana kang pagkamira-un ni Sela,” ang ulit na. Kag ana ginsugponan dya sa pagpaumpaw kang kaugalingon, “Hay, salamat. Bisan sa lisud, mahagan-hagan ang sakit kon may bata-iki, makakadlaw ta man!” Kag dayon na dalodalo sa bata.

Nakayuhum man si Nitang nga nagasaku sa hirimsan, kag si Kudiang nga nagapaniripon kang mga sanga-sanga kang payhud kag agho nga garatong. 

Naglaga kang luy-a si Nitang agud mainit-initan ang andang nagaramig nga surok-surok kag nagtanuk kang pakha nga anda ginpangali sa banglid kag saging nga pungo nga aga pa gintuba kang andang magurang para sa andang pamahaw.

Si Toning, pagkatapos nanda pamahaw, nagdurup kang lagis kag kiskis kang darwa ka kawayan nga may taglima ka lawas ang labug, nga aga na pa gingama, agud himuon nga mga bayong nga pangsag-ub sa sapa. Ang darwa pa ka mga laki didto man tana sa sapa. Si Eking nagabubon-bubon agud may burul-an kang irimnan kag ang magurang nga si Natoy nagapanalog kang darapli sa sapa.

Kang makatakas ang darwa halin sa sapa nagabitbit sanda kang tagdarwa ka mga binaluk-an kang niyog nga buta kang andang mga ginpanalugan: ang mga daragkul nga mga piguk , dalupingan, kag ubog, kag may abay pa nga mga patuyaw kag kalampay.

Pagkakita ni Kudiang kang andang mga dara, nakunyag gid tana. “Araguy! kadaragkul kang mga isda, kag mga tambukan pa!”

Gintugro dya kang darwa sa andang Manang Nitang, nga amo ang nagraha para sa igma. Ginpamarhan na ang mga isda sa dahon kang sudo-sudo bilang paaslum kag ginsanlag na ang mga kalampay kag patuyaw.

“Manang, ano abi kon bug-on lang ang mga kalampay kag mga patuyaw? Wara gid takun katiraw kan nga binuog,” ang tugda ni Kudyang sa anang magurang.

“Ay, abaw! Concordia, indi kaw gid magmitir kan!” ang paandam ni Nitang sa libayun. “Malyag kaw nga maangol?”

“Andut haw?” ang pangusisa kang libayun.

“Abaw! Kita mo ra si Celso Tingig? Dan! Hay, tam-an ra ka ritubado, mabuog gid kang orang. Ti, ano tabo kanana? Gintampong kang tawo-bahul kag ginlabag anang ulo! Indi kuno kaagwanta ang mga idalmunun kang hugum kang sunog nga kalampay kag orang, amo ra nga nagaugut sanda.”

“Ay, amo gali nga ginaandaman mo gid kaina nga mag-awas ang bukal kang kalampay kag patuyaw,” ang pagmarasmas ni Kudyang.

Ang igma ginkuyang sa papag nga amo man ang ginturugan kabii ni Melodina. Ang magapa nga mga sanga kag dahon kang mangga amo ang nagatugro kananda kang mahagbong nga sirong sa nagatagiti nga init sa udto adlaw. Ginasabak ni Melodina ang kamusoswun sa panulong kang papag kag ginahungit kang pagkaun. Si Feodor nagalupiga ingud kanana sa papag nga may ana man kaugalingun nga tulahan kag nagamato-mato sa pagbangal. Ang iba nga mga bata mansig pangita kang mapungkuan, bitbit ang andang karan-an.

“Mayad lang nga duro pa isda sa sapa,” ang hambal ni Eking. “Daw wara tana nagaubos ang isda. Diin tana nagaharalin dya man?”

“Kuon ni Maestro Mente,” sabat ni Toning, “sa baybay dya sanda nagahalin.”

“Abu! Rayu run tana kadya sa baybay, kadangat pa sanda rugya?” pamangkot ni Eking.

“Huud, eh!” ang sabat kang magurang, kag dayon nag-umpisa saysay. “Ang mga piguk, malay, kag ubog, nagabuhi sanda kan sa tab-ang nga tubig, ugaring kon magbihud run sanda nagasaog sanda palawud agud nga didto sanda magbuto sa dagat. Ang minilyon nanda nga buto, amo ang ginatawag natun nga tabyus. Ang tabyus kon sa dagat pa maputi ang duag, pero kon makaparapit run sanda sa baba kang suba ukon sapa, kon sa diin anda run mabatyagan ang tab-ang nga tubig, nagaamat-amat run sanda ka kambang. Ang mga tabyus nagaitum kon rugyan run gid sanda sa puraw tab-ang nga tubig. Magatukad sanda hasta sa kon diin ang pinakapuno kang suba ukon sapa.”

“Abaw gali ra?” ang sal-ut ni Kudyang. “Daw ano pa gid gali raad ka raku kang mga isda nga dya sa suba kon wara lang ginasahid? Hamakun mo nga mga minakan ang ginapaligid nga buul kadya kon tagtarabyus!”

“Huud! Husto ikaw,” ang pagsaysay ni Toning sa anang libayun. “Amo ra gani dapat nga indi kita magpataka lang ka pamuul kang mga tabyus hay basi maubusan kita kang mga mayad nga mga isda sa tab-ang, kag dapat nga indi pagdakpun ang mga nagabihud nga isda ilabi run gid kinahanglan ang pagpaiway sa pagpang-atas sa suba sa mga panahon nga nagasaog ang mga isda agud nga makabalik sanda sa dagat sa pagbuto.”

“Ti, manong pwede man ra bug-on ang tabyus?” ang raad lango-lango nga pamangkot ni Kudyang.

“Huud, eh! Pwede gani ra asalun!” sabat ni Toning nga nagayuhum-yuhum.

“Ha? Paiwan bay ra, hay tam-an ra sanda ka intuk?” kuon kang natingala libayun.

“Putson mo, eh, ka dahon kang saging kag tuumun sa baga,” ang mapinalangaun nga panaysayun kang magurang. “Kon luyag mo ang inasal nga tabyus, putson mo man ka dahon kang palapad kag ligpitun kang kawayan kag igang-gang sa baga parehas kang paggaang kang daragkul nga isda.”

Nag-uli si Hernando sa andang balay. Natalupangdan na nga sirado ang mga bintana kag ang gawang. Malinung, wara ti timok-timok, daw wara ti tawo. Abi na nga naburaw ka turog ang anang pamilya kag naadlawunan ka bugtaw. Nagsaka tana kag namarasmasan na nga wara gali matrankahan ang gawang. Gintulod na dya pabukas kag magsulud. Wara gid ti tawo.

“Diin run tana sanda kato mag-agto man?” ang pamangkot na sa anang paminsarun.

Nagahaum-haum tana nga basi ginbayaan run tana kang anang asawa kag kabataan. Nagpungko run lamang tana sa bangko kag maghapuhap kang anang ulo. Wara na run madumdumi nga buksan pa ang bintana. Ang kadulum kang sirado nga balay nagasamo sa kadulum nga ana ginabatyag. Wara tana kamaan kon diin na sagapun ang anang pamilya kag kon paano na sanda pabalikun sa andang balay. Kon ano ang anang pag-umpisa liwat.

May nakasugid kanana nga nakita na ang mga bata didto marapit sa Kapalhian, sa iraya kang buy-an ni Pedong Katsila, sa pihak kang sapa nga marapit sa mga igang nga nagapunsok-punsok nga daw mga kalunggo. Naman-an na man dya nga lugar hay naagyan na run dya kang anang pagpanglughot agud magpangalap sa mga giub sa Bukid nga Bato. Ginapatihan nga ang dya nga bukid, palhi, hay wara ti kon ano nga kahoy ang nagatubo sa bukid kondi puros lang mga lunok, bita, kag tabuyug. Amo dya ang nagapasulug kang tubod kang mga tuburan nga nagasagod kang bugana kag masinaw nga tubig sa sapa nga bisan sa mga tingadlaw wara gid naganinit ang anang ilig. Sakup pa dya kang kalupaan nga ginapanag-iyahan kang pamilya ni Melodina, pero napabay-an kang magmasakit kag mapatay ang andang tinawo nga si Masoy Turko, nga ginapatihan nga ginpalakad kang bayi nga tamaho nga patay-patay gid kanana hay bisan ilum lang pero may tindug kag gwapo.

Likum kay Hernando kag sa mga bugto ni Melodina, gintugro kang anang Mama ang papeles kang lupa sa Kapalhian matapos ang pararigos sa pagkamatay kang anang Papa.

Namat-ud si Hernando nga agtunan kag abatun ang anang panimalay, mangayo kang patawad, kag mag-umpisa sanda liwat. Kang manogsuba run tana sa iraya, nasugata na ang anang pakaisa nga si Jovito. Ginhambalan tana nga may nag-abot nga mga suldado nga Hapon sa Panay.

“Amo ra gani ginapabakwit ang mga pumuluyo sa gwa kang banwa,” kuon ni Jovito, “kag marayu sa mga karsadahun, hay nagapaagto run sanda kanatun. Tam-an kuno ka pintas ang mga Hapon ngan. Wara ti kaluoy!”

Kag nabalikdan ni Hernando ang mga tawo nga nagasirinaku. May nagapas-an kang mga binagtung, mga baul, kag mga libon. May nagaguyod kang karbaw nga may karusa nga buta kang mga karga, may nagadinaralagan nga daw indi maintyindihan kon ano ang andang himuon ukon diin maagto. Nagasirinumbali lang ang tanan kag ginalikupan kang kahadluk kag kahangawa nga hayag nga makita sa andang mga uyahun.

Nagdiretso tana nga magsuba sa iraya agud pangitaun ang anang pamilya, indi run sa tuyo nga pauliun sanda kondi agud paman-an kang mga nagakaratabo sa patag kag paandaman kang magaabot nga mga peligro kang gira.

Nagapahunay-hunay ang anang asawa kag kabataan sa idalum kang mangga hay bag-o lang ka panim-us kang inigmaan kang mag-abot tana nga nagaparamahulay, tungud kang init sa malawid nga pagpanaw kag tungud kang kahangawa kon bala batunon tana kag sapakun kang anang pamilya. Indi na maman-an ko ano ang anang umpisa nga hamabalun. Pamatyagan na daw nagakuru anang dila kag nagamara ang anang tubug.

Si Natoy, pagkakita na sa anang tatay, dumalagan sa likod ayon kang anang nanay nga daw mapasalipud hay dyan angud ang anang kahadluk sa natabo kahapon sa andang balay. Ang iba nga mga bata nagparapit kag magbisa sa andang tatay, pati ang darwa ka intuk nga ginakungkung kang mga gurang. Naga-ukru pa raad si Natoy nga magparapit kag magbisa ugaring gintulud tana ni nanay na kag ginsugo nga magbisa. Amat-amat nga nagparapit kag may pangalag-ag nga gin-untay na ang anang alima sa pagbisa kay tatay na. Ginturuk tana ni tatay na nga daw may ginapaabot, kag dayon gintugro ang anang alima kag nagpabisa.

Nagparapit si Hernando kay Melodina kag ang mga bata nagsaraylo sa kamalig agud tugruan kang higayon ang andang mga mal-am sa pagsugidanun. Nangayo kang patawad si Hernando, pero daw wara sa bungug ni Melodina. May kahipus nga nagpatunga kanada. Kang urihi, si Melodina ang nag-utod kang kahipus.

“Patawad?” ang sabat na. “Makasarang ako magpatawad. Pero ikaw bala makasarang magpatawad kag magbag-o kang tunlos kang imo gawi kag magbiya sa imong bisyo?”

“Matinguha gid, eh, ako,” ang pakitluoy ni Hernando. “Pero indi lang bala ako paggulpiha dayon. Sa amat-amat, eh, maninguha gid ako nga magbag-o.”

Nagkadlaw kang hilaw si Melodina. “Gusto mo hambalun nga tugruan ko ikaw kang higayon nga magluib pa gid kag pakahuy-an ruman kami? Ti kon amo ra ang tuyo mo, pahunay-hunay kaw lang anay, hulatun ko lang nga makadesisyon kaw kang tadlung, kag mabayaan mo gid ang bisyo mo. Hay kon gasungaw man lang sa irong mo ang imo saad mga magbag-o kaw, indi takun magrisgo liwat. Bahala tana run ang kabataan kon batunon nanda ikaw ukon indi, anda run tana desisyon ra.”

“Ti, maano run lang bay kamo kon kamo run lang?” ang pamangkot ni Hernando nga may pagkabalaka.

“Daragkul run ang kabataan, bahala run tamon kang amun kaugalingon.” ang sabat ni Melodina. Kag sa anang paminsarun nagakuon, “Pwede namun maumhan ang lupa nga dya kag tuman dya agud nga mabuhi kami.”

“Ti, kon amo ra,” sabat ni Hernando, “Indi mo lang, eh, pagdid-an ang mga bulig nga akun matugro kanimo kag sa kabataan. Katungdanan ko bay ra gihapon.”

“Bahala timo dyan!” ang paiste-iste nga sabat ni Melodina.

“Bisan mag-iwan,” ang padayon ni Hernando, “kamo gihapon ang akun pamilya.”

May natago nga kalipay kag paglaum nga nagtubo sa baratyagun ni Melodina, pero wara na dya ginpakita kay Hernando. Ginhambalan na dayon ang anang asawa nahananungud sa gira nga nag-abot sa pungsod. Kag anda gintawag ang mga kabataan kag ginsaysay kananda ang kahimtangan kang pungsod kag ang nagakaratabo sa banwa, kag ginhamabalan sanda nga magpabilin lang sa iraya hasta nga magtawhay run sa patag.

Ang kahapunanun ginalikupan kang kapula kang kasalpan. Nagadugang dya kang kakugmat kang baratyagun kag paminsarun. Ang mga kabukidan sa palibot nagapula man sa sirak kang nagatunod nga adlaw. Ang mga kabataan napun-an kang kahangawa kag kahadluk, kag ilabi pa, tungud bag-o para kananda ang ginatawag nga gira. Buta sanda kang duro nga mga paramangkutanun nga indi lagi masabat kag wara pa ti makasabat. Nagaagum sanda kadya kang gamo sa sulud kang panimalay nga wara pa mahitso, kag nagaatubang sanda kang mas bahul nga kinagamo nga indi pa gid maathag kananda kon ano ang kahulugan kag kon ano ang madangatan.