Ang Uhay

Ang uhay kang paray malabug. Ang una nga bahil amo ang abaga, gamay lang ang pinasi kag kulyapid ang sulud na, amo karia ginatawag nga pinilinpin. Sa katung-anan kang uhay amo ang matimgas nga bahin kag mas duro ang mga pinasi. Sa tangkap nga bahin kang uhay, pinakatibsol nga pasi kag pinakauna nga maggurang. Amo karia ang hingungdan nga nagabuyok gid ang uhay tungud sa kabug-atun kag timgas nga bahin sa uhay.

Sa sangka uhay nagadepinde sa bunga nga nag-abot sa panahon kang ani. Ang makita sa uhay:

1.    Uhot – ang ginatabidan kang pasi

2.    Pasi – sambilog nga paray, anang sulud buta ka bugas nga nagapatibsol sa pasi.

3.    Kulyapid – nipis nga bugas sa sulud, wara mabuta ang pasi pero kumpleto ang porma ka bugas

4.    Pinilinpin – santunga lang ang sulud kang pasi, sang-utod kang bugas dali marugmok

5.    Upa – paray nga wara ti sulud, kon ginapahanginan amo ang una nga mapalid ka hangin

6.    Giruk – ang pino nga bulbol kang paray, makatul sa panit.

Tag-iya ka aranyun

Kanami lang ilantawun sa marayu ang kawayangan. Nagakalipay ang kada tawo sa paglantaw kang aranyun. Hulatun gid ria nga maglayo ang tanan nga inuhay antis ipaani ang paray.

Ang kada tag-iya kang aranyun may plano kon sa diin nayon itugday ang mga inani. Dapat lang nga ikumpletuhon gid anay ang mga kinahanglanun. Siguraduhon nga ang turugdayan nahimutang sa mataas nga pwesto nga may kahulasan sa tanan nga giho. Ginapili ang lugar nga aragyan kag bansada sa hangin para madali ang pagpahangin kang paray pagkatapos ka paani kag malinas.

Ang mga kinahanglanun sa pagpa-ani.

1.    Magtapan ka lupa kag limpyuhan para ihumladan kang amakan

2.    Mga amakan nga itugdayan

3.    Layon ka mga kawayan para himuon nga posti, tuko, kag sintas ka bayaw-bayaw

4.    Itapanun ang lupa nga itumpihan, hanigan ka dagami para indi marangga ang paray sa usbong kang lupa

5.    Buhatan kang karakamalig nga pasirungan kag may turugan hasta matim-us ang patubas

6.    Mga sako nga wara ti sulud nga isudlan kang patabas sa paghakot

7.    Karusa naalisto para ihakot kang paray

8.    Tabungos nga isudlan kang patubas rudto sa prinsa ukon lamisag

9.    Magkontrata sa mga tawo nga maglinas kag isuhulan sa paghitso kang patubas

Ritwal nga madan

May mga ritwal nga ginahimo ang tag-iya kang aranyun. Ginabutangan kang madan, amo karia ang surundanun. Sa anang paglibot ka tag-iya kang aranyun nagpili ria kon sa diin nayon magbutang kang tuos. Ang tuos tanda nga rudyan karia ang madan.

Paano ihimuon ang madan? Ang tag-iya kang aranyun may dara nga kayug mintras nga ginalibot ang aranyun. Nakapili run kon sa diin na ibutang ang madan.

Amo kadyaay ang kalabanan nga ginahimo sa pagbutang kang madan:

1.    Ang iba nga tag-iya rudto nagahimo kang madan sa tunga kang mga kinahon nga aranyun.

2.    Mahimo ria kang giha sa paray kag maghapay rudto sa tunga kang kaparayan kag mag-ani.

3.    Magkutul ka uhay nga may ginahambal pasalamat sa bugay kang Diyos nga nag-abot ang ani.

4.    Nagapadayon sa pagpanarambitun nga nagaani kang sangka gamul kag bugkusun ka dagami.

5.    Magpadayon sa pag-ani kang sangka gamul ruman kag ibugkusun kang dagami nga isampaw rudto sa una nga binugkusan.

6.    Maghugpong kang paray nga wara maanihi, bali sangka gakap kag ibugkusun sa tunga kang dagami.

7.    Maghimo kang krus nga dahon ka niyog nga buntak nga ginpakaging kag isuksok rudto sa binugkusan nga sangka gakap, mintras nga ginabutang ang krus sa hinugpong nga paray nagapadayon ria sa panarambitun. Nagapangamuyo nga ibugayan ka mga tawo magbulig ka tipon kang patubas, iproteksyunan sa mga halit. Amo karia ang buut nga hambalun kang madan.

8.    Ang madan ginalikawan kang mga mangurani hay amo karia ang hambal kang tag-iya. Tana lang mag-ani sa pagtapos ka aranyun hay tana ang nag-umpisa.

- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun