Sự khảo sát các giấc mơ trẻ con đã cho chúng ta biết nguồn gốc, đặc tínhvà nhiệm vụ của giấc mơ. Giấc mơ là một phương tiện tiêu huỷ những sựkích động (tinh thần) quấy rối về giấc ngủ, sự tiêu huỷ này được tiến hànhnhờ sự thoả mãn có tính cách ảo giác. Về những giấc mơ người lớn,chúng ta chỉ mới cắt nghĩa được có một loại, đó là những giấc mơ có tínhchất trẻ con. Còn về những giấc mơ khác, chúng ta không hề biết gì vềchúng, tôi có thể nói rằng chúng ta không hiểu chúng. Chúng ta đạt đượcmột kết quả tạm thời mà chúng ta không nên coi thường: mỗi khi cho mộtgiấc mơ nào dễ hiểu thì giấc mơ đó xuất hiện như một sự thoả mãn mộtnhu cầu có tính cách ảo giác. Sự trùng hợp này không thể là ngẫu nhiênhay không đáng để ý. 

Khi đứng trước một giấc mơ loại đó, chúng ta thường cho rằng đó là mộtsự biến dạng của một nội dung mà chúng ta chưa hề biết. Công việc củachúng ta là phân tích, tìm hiểu sự biến dạng này. 

Sự biến dạng của giấc mơ làm cho giấc mơ có vẻ như kỳ lạ và khó hiểu.Chúng ta muốn biết nhiều điều lắm: về nguồn gốc, tính cách sống độngcủa sự biến dạng này, nó tiến hành ra sao và có mục đích gì. Chúng ta cóthể nói rằng sự biến dạng của giấc mơ là kết quả của công việc làm tronggiấc mơ. Chúng ta mô tả công việc và tìm xem những động lực nào đãthúc đẩy công việc đó.

Các bạn hãy nghe đây, một giấc mơ do bà bác sĩ V. Hug kể lại mà ngườinằm mơ là một bà già, học rộng và được mọi người quý mến. Giấc mơnày chưa từng được mọi người giải thích. Bà bác sĩ cho rằng đối vớinhững người khảo cứu về phân tâm học thì không cần có sự giải thích.Ngay người nằm mơ cũng không giải thích nhưng đã xét đoán rồi kết ánlàm như bà ta có thể giải thích được vậy. Chính bà ta tuyên bố: "Mộtngười đàn bà 50 tuổi mà mơ mộng kỳ quái, kinh khủng như vậy, tôi làmột người đàn bà chẳng còn có điều gì lo nghĩ hơn là lo cho con".

Và bây giờ đây giấc mơ là những công việc làm trong tình ái: "Bà ta đếnnhà thương quân đội, bảo người tuỳ phái là muốn gặp ông y sĩ trưởng xinviệc làm. Bà nhấn mạnh đến chỗ công việc đến nỗi người hạ sĩ quan chongay rằng đó là những công việc về tình ái. Thấy người đã có tuổi, anh tahơi ngập ngừng trước khi cho bà ta vào. Nhưng thay vì đi vào phòng ôngy sĩ trưởng, bà lại vào trong một phòng bên trong có nhiều viên sĩ quan vàbác sĩ quân y khác đứng hay ngồi quanh một cái bàn dài. Bà nói với mộtngười trong bọn họ và người này hiểu ngay. Bà nói như sau: "Tôi vànhiều bạn gái khác trong thành phố Viên chúng tôi sẵn sàng.. cho binh sĩ,sĩ quan không phân biệt..." Nói xong bà ta (vẫn trong giấc mơ) nghe tiếngxì xào".

Nhưng vẻ mặt nhí nhảnh, ngượng ngùng của các sĩ quan cho bà ta thấy làhọ hiểu bà muốn gì. Bà ta tiếp tục: "Tôi biết là quyết định của chúng tôicó vẻ hơi kỳ lạ nhưng chúng tôi rất đứng đắn. Người ta không hỏi nhữngngười lính xem họ có muốn chết hay không?" Một phút yên lặng nặng nề.Ông bác sĩ ôm bà ta nói: "Thưa bà, nếu quả nhiên chúng ta tiến đến đó.."(có tiếng xì xào). Nghĩ rằng ông này hay ông khác thì cũng thế thôi, bà đãgỡ tay ông kia ra và trả lời: "Tôi đã có tuổi rồi. Tôi chưa từng ở trong tìnhthế này bao giờ. Dù sao cũng phải có một điều kiện: cần để ý đến tuổi tác,không nên cho một người trẻ tuổi và một bà già.. (tiếng xì xào)... Vì nhưthế thì.. kinh quá..". Ông bác sĩ trả lời: "Tôi hiểu lắm". Vài sĩ quan trongđó có một người đã tán tỉnh bà hồi bà còn trẻ phá lên cười, bà kháchmuốn được dẫn đến chỗ ông y sĩ trưởng để cho công việc được rõ ràng.Nhưng bà chợt nhận thấy rằng mình không nhớ tên ông này. Nhưng ôngbác sĩ cũng kính cẩn và lịch sự chỉ cho bà một cầu thang bằng sắt, chậthẹp, xoáy chôn ốc mời bà lên gác hai. Trong lúc trèo lên bà ta nghe thấycó người nói: "Thực là một quyết định ghê gớm, dù già hay trẻ cũng vậythôi". Với cảm giác là mình đương làm nhiệm vụ, bà ta trèo mãi màkhông hết cầu thang

"Giấc mơ đó được thấy lại hai lần nữa cách nhau vài tuần, chỉ có thay đổichút ít vì chẳng còn quan hệ gì".

Giấc mơ đó diễn biến như một điều kỳ lạ ban ngày. Giấc mơ ít khi đứtquãng và có nhiều chi tiết có thể hiểu được nếu chịu khó tìm hiểu. Nhưngđiều thú vị và quan trọng nhất đối với chúng ta là nó có một vài khe hởkhông phải ở trong những điều nhớ lại, nhưng ở trong nội dung. Có ba lầnnội dung này hình như đã nói hết, lần nào lời nói của bà ta cũng bị ngắtbởi lời xì xào. Vì không hề được phân tích và giải thích nên chúng takhông thể nói gì về ý nghĩa của tiếng xì xào. Dù sao cũng có những sự ámchỉ, ví dụ như những chữ công việc ái tình có thể đưa tới một vài kết luận,hay những mẩu chuyện ngay trước khi bị tiếng xì xào cắt quãng cần đượcbổ túc. Thu xếp lại chúng ta thấy là muốn làm một công việc yêu nước, bà khách muốn dùng bản thân mình để thoả mãn những nhu cầu tình áicủa binh sĩ và sĩ quan. Đó là một ý kinh khủng nhất, một sự phát minhghê gớm nhất, chỉ có điều là ý đó không được diễn tả trong giấc mơ.Trong những lúc ý tưởng đó được diễn tả thì câu nói được thay bằng mộttiếng xì xào không rõ rệt, bị bỏ đi hay xoá đi.

Bạn hẳn biết rằng chính vì quá táo bạo mà những đoạn đó bị bỏ đi.Nhưng ở đâu mình nhìn thấy xảy ra một cách làm việc tương tự như thế?Ngày nay (như bài học của Freud này được giảng khi chiến tranh đangtiếp diễn) chúng ta chẳng cần tìm đâu xa. Cứ việc mở bất cứ tờ báo chínhtrị nào ra bạn sẽ thấy có những chỗ để trắng cắt ngang bài do lệch kiểmduyệt. Trên khoảng để trắng, tức là có những đoạn không làm vừa lòngnhững nhà chức trách trông nom về kiểm duyệt. Các bạn sẽ tiếc rẻ, nhữngbài bị đục trắng mới là những bài hay, thú vị nhất. 

Ngày xưa người ta thường không kiểm duyệt cả một đoạn như thế. Tácgiả, sau khi được báo là đoạn nào đó không làm vừa lòng các nhà kiểmduyệt, thường viết lại cho nhẹ hơn đi, thay đổi chút ít, hay nói lờ mờ ámchỉ đến những điều định viết. Trong tờ báo vẫn có những điểm trắngnhưng đọc những dòng chữ còn lại, những đoạn lơ mơ ám chỉ, người tacũng có thể đoán ra được những cố gắng của tác giả để thoát khỏi mũikéo của kiểm duyệt.

Bây giờ chúng ta xem xét sự giống nhau này. Chúng ta cho rằng nhữngđoạn nào bà khách không nói hay bị thay thế bằng những tiếng xì xào làbị kiểm duyệt. Chúng ta nói đến một sự kiểm duyệt nào đó của giấc mơvà sự kiểm duyệt này phải giữ một vai trò trong sự biến dạng của giấcmơ. Mỗi khi nội dung của giấc mơ có khe hở nào thì chính đó là lỗi củakiểm duyệt. Chúng ta có thể đi xa hơn và nói rằng mỗi khi có một đoạnnào trong giấc mơ mà không rõ ràng, lơ mơ trong khi có những đoạn khácrõ ràng thì đúng là chúng ta đã bị kiểm duyệt. Nhưng sự kiểm duyệtkhông làm một cách quá lộ liễu và ngây thơ như trong giấc mơ của bàkhách. Kiểm duyệt làm việc theo lỗi thứ hai, nghĩa là có những cố gắnglàm dịu đi, thay đổi đi chút ít nhưng vẫn làm cho người ta nhìn thấy đượcý chính

Giấc mơ còn kiểm duyệt theo một lối thứ ba nữa, nhưng lần này khônggiống lối kiểm duyệt báo chí. Chúng ta có thể phân tích một giấc mơ đãđược nói trên. Chắc các bạn còn nhớ đến giấc mơ trong đó người ta đã bỏ1.50 fl để mua ba vé hát. Trong ý tiềm tàng của giấc mơ này những yếu tố"mua trước, quá sớm" giữ vai trò quan trọng hàng đầu: lấy chồng sớmquá thực là dại dột, mua vé trước ngày trình diễn cũng là dại dột, cô emchồng vội vã đi mua đồ trang sức như thế quả là lố bịch. Không có mộtyếu tố nào xuất hiện trong nội dung rõ ràng của giấc mơ. Mọi sự chỉ xoayquanh việc đi xem hát và mua vé thôi. Vì trọng tâm của giấc mơ bị đẩy đimột chỗ khác, vì những yếu tố chính tập trung lại một chỗ nên giấc mơ rõràng khác hẳn giấc mơ tiềm tàng đến nỗi người ta không thể dựa vào cácgiấc mơ rõ ràng mà tìm thấy các giấc mơ tiềm tàng. Chính trọng tâm giấcmơ bị xê dịch như thế nên mới phát sinh ra sự biến dạng của giấc mơ;chính sự biến dạng của giấc mơ này đã làm cho chính những người nằmmơ cũng thấy kỳ lạ không hiểu gì về giấc mơ của mình

Thiếu sót, thay đổi và tập trung các yếu tố, đó chính là ba kết quả của sựkiểm duyệt và sự biến dạng của giấc mơ. Sự kiểm duyệt là duyên cớchính hay một trong các duyên cớ chính của sự biến dạng trong giấc mơcủa bà khách. Còn sự thay đổi và tập trung, chúng ta quen gọi là sự xêdịch trọng tâm.

Sau sự kiểm duyệt, chúng ta nói đến sự sống động trong giấc mơ. Các bạnđừng tưởng tượng kẻ kiểm duyệt như một người nghiêm nghị hay một vịthần trong bộ óc để làm việc; về chữ sống động cũng vậy, đừng cho rằngđó là do một trung tâm đặt trong bộ óc mà ảnh hưởng có thể bị một sự cắtbỏ hay một vết thương nào huỷ đi. Chỉ nên nhìn thấy ở chữ đó mộtphương tiện liên lạc có tính sinh động. Điều đó không ngăn chúng ta tựhỏi xem sự kiểm duyệt này sẽ hoạt động đối với những khuynh hướng vàdo những khuynh hướng nào; chúng ta sẽ không ngạc nhiên nếu thấy rằngtrước đây, chúng ta đã gặp sự kiểm duyệt các giấc mơ rồi mà không biếtđó là cái gì. 

Đó là điều đã thực sự xảy ra. Các bạn hãy nhớ lại sự nhận xét ly kỳ củachúng ta khi bắt đầu áp dụng kỹ thuật của chúng ta về sự tự do liên tưởng.Lúc đó chúng ta cảm thấy có một sự gì chống đối lại khi chúng ta cố gắngđi từ yếu tố của giấc mơ sang yếu tố vô thức mà nó đến thay thế. Sựchống đối này đúng như chúng ta đã nói, có thể thay đổi cường độ, khi thìđộ mạnh vô cùng, khi chả có nghĩa lý gì. Khi sự chống đối yếu, chúng tacó rất ít công việc phải làm, nhưng khi cường độ mạnh chúng phải đi theomột dãy dài các sự liên tưởng làm cho ta càng ngày càng xa yếu tố củagiấc mơ, trong khi phải đối phó với biết bao nhiêu khó khăn xuất hiệndưới hình thức của những ý tưởng bài bác phê bình chống đối lại những ýtưởng đột nhiên xuất hiện có dính dáng đến giấc mơ. Sự chống đối nàychỉ là hậu quả của sự kiểm duyệt trong giấc mơ nên chúng ta cũng phảikhảo sát cẩn thận. Chúng ta thấy ngay rằng nhiệm vụ của sự kiểm duyệtkhông phải là chỉ gây ra sự biến dạng trong giấc mơ mà còn liên tục giữcho sự biến dạng đó được tồn tại. Cũng như sự chống đối luôn luôn thayđổi cường độ tuỳ theo yếu tố trong giấc mơ, sự biến dạng cũng thay đổitheo từng yếu tố. Nếu so sánh giấc mơ rõ ràng và giấc mơ tiềm tàng ta sẽthấy có nhiều yếu tố khác lại bị thay đổi quan trọng nhiều hay ít, nhiềuyếu tố khác lại du nhập luôn vào nội dung rõ ràng mà chẳng thay đổi gìcả, có khi còn mạnh lên. 

Nhưng chúng ta muốn biết sự kiểm duyệt đã hoạt động bằng cách dựavào những khuynh hướng nào và chống lại khuynh hướng nào? Để trả lờicâu hỏi vô cùng quan trọng này không những đối với sự tìm hiểu các giấcmơ mà còn đối với cả đời người nữa, chúng ta có thể dễ dàng tìm thấygiải pháp nếu duyệt lại những giấc mơ đã được đem giải thích từ trước tớinay. Những khuynh hướng mà kiểm duyệt dùng là những khuynh hướngmà người nằm mơ trong lúc còn thức cho là của riêng mình, hợp ý mình.Các bạn có thể chắc chắn rằng khi bạn từ chối không công nhận sự giảithích đúng đắn về giấc mơ của bạn, những lý do của sự từ chối này vànhững lý do làm cho sự kiểm duyệt hoạt động làm cho giấc mơ biến dạngcũng như nhau. Các bạn hãy nghĩ đến giấc mơ của người đàn bà 50 tuổinói trên. Mặc dù không biết giải thích giấc mơ của mình, bà ta cũng thấylà giấc mơ kinh khủng quá, nhưng bà ta sẽ còn buồn hơn nếu bà bác sĩ V.Hug nói cho bà ta biết những dữ kiện thu lượm được trong sự giải thíchgiấc mơ của bà. Những đoạn nào tục tĩu trong giấc mơ thường được thaythế bằng tiếng xì xào, sự việc đó chẳng đã chứng tỏ rằng chính người nằmmơ cũng kết án những hành vi đó sao?

Nhưng khi chúng ta muốn khảo cứu những khuynh hướng chịu kiểmduyệt, ta phải để ý đến sự kiểm duyệt như là một sự cần thiết cấp bách.Những khuynh hướng đó là những khuynh hướng đáng chê cười, tục tĩuvề phương diện lý luận, mỹ thuật và xã hội,, những điều mà người takhông dám nghĩ đến hay nghĩ đến để mà kinh tởm. Những sự ham muốnbị kiểm duyệt và bị biến dạng trong giấc mơ đó chỉ là biểu lộ một tấmlòng ích kỷ vô bờ bến và vô liêm sỉ. Vả lại, không có giấc mơ nào trongđó cái tôi của người nằm mơ lại không giữ vai trò chính, dù rằng cái tôiđó đã lẩn trốn rất khéo léo trong nội dung rõ ràng. Lòng ích kỷ vô biênnày chắc chắn có liên quan chặt chẽ với lòng ham muốn giấc ngủ làm chochúng ta thoát khỏi được ảnh hưởng của đời sống hàng ngày

Cái tôi trong giấc mơ đã rũ bỏ được hết sự ràng buộc về luân lí, thoả mãnmọi sự đòi hỏi của bản năng tình dục, của bản năng luôn bị giáo dục vềnghệ thuật của chúng ta cấm đoán, những bản năng chống lại sự kìm kẹpcủa luân lí. Sự tìm kiếm khoái lạc (mà chúng ta gọi là libido) chọn đốitượng mà không gặp sức chống đối, và thường chọn được những quảcấm; nó không những chọn vợ người khác mà chọn cả những điều mànhân loại thường gán cho những tính cách thiêng liêng: người đàn ôngchọn mẹ mình hay chị em mình, người đàn bà chọn cha hay em mình(giấc mơ của người đàn bà 50 tuổi trên đây có tính cách loạn luân vì bà tachọn chính con trai mình). Những sự ham muốn mà chúng ta tưởngchừng không có liên quan đến loài người đã tỏ ra đủ mạnh mẽ để tạo nênnhững giấc mơ. Lòng thù hận tha hồ tung hoành. Những ý muốn báo thù,mong cho những người mình yêu nhất trên đời chết đi, người cha ngườimẹ, anh chị em, chồng vợ, con cái, không phải là ít trong các giấc mơ.Trước những kết quả thu lượm được như thế, có người sẽ bảo là nhữngkết quả đó không thể có được, vô nghĩa lý, không thể tin được vì nhữnggiả thuyết phát sinh ra chúng chỉ là sai lầm. Hoặc giấc mơ không phải làhiện tượng tinh thần, hoặc trong trạng thái bình thường không có gì là vôthức cả, hoặc kỹ thuật của giáo sư có sơ hở chỗ nào. Những cách kết luậnđó quả là giản đơn dễ hiểu hơn tất cả những điều kinh khủng do nhữnggiả thuyết kinh hoàng mà giáo sư đưa ra. 

Tất nhiên những kết luận đó là đơn giản và làm hài lòng mọi người hơnthực nhưng không đúng. 

Các bạn hãy kiên tâm: vấn đề chưa chín muồi để có thể đem ra thảo luận.Trước khi đi vào vấn đề đó, chúng ta chả còn cách nào hơn là làm chonhững lời chỉ trích phê bình cách giải thích giấc mơ của chúng ta trở lênmạnh mẽ hơn. Những kết quả thu lượm được không làm cho mọi ngườikhoan khoái, thích nói mấy, đó không phải là quan trọng. Nhưng có mộtlý lẽ vững chắc hơn: khi chúng ta cho người nằm mơ biết họ có nhữngham muốn và khuynh hướng gì đã tìm ra được trong khi giải thích cácgiấc mơ thì bao giờ họ cũng phản đối kịch liệt và đưa ra những lý lẽ vữngchắc. Có người hỏi: "Thế nào? Ông bảo rằng tôi đã hối tiếc khi bỏ tiền rađể làm của hồi môn cho em gái tôi và nuôi dạy em trai tôi sao? Điều đólàm sao có được vì tôi làm việc là chỉ cốt phụng sự gia đình, trong đời tôikhông còn bổn phận nào khác hơn là làm tròn phận sự đó đúng như lời tôihứa với mẹ tôi trước lúc bà lâm chung". Người khác nói: "Ông cho là tôimong cho chồng tôi chết sao? Thực vô nghĩa lý và đáng phẫn nộ. Tôi nóithì ông không tin, nhưng thực sự là chúng tôi rất hoà thuận và nếu chồng tôi mất đi thì tôi mất hết đi những gì tôi có trên trái đất này". Một ngườikhác nói: "Ông cho là tôi ham muốn nhục dục đối với em gái tôi sao?Thực là lố bịch. Hai anh em tôi giận nhau từ lâu và mấy năm nay chúngtôi không hề nói chuyện với nhau". Nhưng người này nếu chỉ từ chốikhông xác nhận hoặc phủ nhận những khuynh hướng mà chúng ta gáncho họ thì cũng được đi, vì có thể là họ không biết đến điều đó. Nhưngđiều bực mình là họ có những ham muốn trái hẳn với những điều chúngta gán cho họ, và có thể chứng minh được rằng những lòng ham muốn đómới chính là điều họ ấp ủ trong tâm hồn. Có lẽ là chúng ta nên bỏ rơi cáilối giải thích này đi thôi, vì nó đưa chúng ta đến ngõ cụt.

Chưa đâu, bởi lẽ những lý lẽ này tuy bề ngoài có vẻ như vững chắc nhưngthực tế ra không thể vững chắc trước những lý luận của chúng ta. Giả dụrằng trong đời sống tinh thần quả có những khuynh hướng vô thức, chúngta có bằng chứng gì tỏ ra rằng trong đời sống hữu thức cũng có nhữngkhuynh hướng trái lại? Có lẽ trong đời sống tinh thần có những khuynhhướng trái ngược tồn tại cạnh nhau. Có thể rằng một khuynh hướng quámạnh sẽ lấn át khuynh hướng kia và dồn khuynh hướng này vào trong vôthức. Nhưng còn lý lẽ cho rằng kết quả của sự giải thích giấc mơ khôngđơn giản mà cũng chẳng dễ chịu. Trước hết không phải sự đơn giản sẽgiúp các bạn giải được những vấn đề có liên quan đến giấc mơ vì vấn đềnào cũng đều gặp khó khăn phức tạp ngay từ buổi đầu. Còn bảo rằngnhững kết quả này thực chẳng đáng mong muốn tí nào thì các bạn đã lầmkhi cho rằng trong phương diện khoa học chúng ta mong hay khôngmong kết quả này hay kết quả nọ. Những kết quả thu lượm được, các bạncho rằng chúng không làm cho các bạn dễ chịu mà còn làm cho các bạnxấu hổ kinh tởm nữa thì điều đó có quan hệ gì? Tôi nhớ lại lời nói củamột vị giáo sư thầy học của tôi, ông Charcot, trong khi tôi còn là một thầythuốc trẻ tuổi và đi theo ông trong lúc khám bệnh: "Điều đó không ngănviệc chúng có thực". Nếu muốn hiểu rõ những sự thực trong cuộc đời,chúng ta nên bỏ ra một bên những cảm tình hay sự ghen ghét. Nếu bâygiờ có nhà khoa học nào chứng minh rằng ngày tận thế gần kề, bạn cóbảo ông ta rằng: "Tôi không tin như thế vì như thế thì thê thảm cho tôiquá" không? Tôi cho rằng trong trường hợp đó bạn sẽ im lặng cho tới khimột nhà khoa học khác chứng minh rằng những điều khẳng định trênkhông dựa vào những bằng chứng xác thực. Bỏ ngoài tai những cái gì làmcho bạn khó chịu, bạn đã làm đúng như giấc mơ đã làm chứ không phảitìm cách tìm hiểu và chế ngự nó. 

Có lẽ bạn sẽ thôi không nói đến tính cách kinh tởm của những ham muốnbị kiểm duyệt trong giấc mơ để bấu víu vào lý lẽ cho rằng, chúng takhông thể nào tin rằng con người lại có thể xấu xa như thế được. Nhưngchính kinh nghiệm bản thân của các bạn có cho phép bạn dùng lý luận đókhông? Tôi không nói đến ý kiến của bạn đối với chính bạn; nhưng cóquả thực là cấp trên và những người cạnh tranh quyền lợi với các bạn đốivới các bạn có nghĩ rằng bạn là người tốt đến thế không? Những kẻ thùcủa các bạn có cảm tình với các bạn nhiều như các bạn tưởng không? Vậytại sao bạn lại phản đối dữ dội khi chúng ta nói đến các tính ích kỷ vôbiên của loài người. Các bạn há không biết rằng phần lớn nhân loại đềukhông thể chế ngự được bản năng tình dục của mình sao? Các bạn khôngbiết rằng những sự quá đáng, những sự dâm bôn mà chúng ta mơ màngban đêm thường xảy ra hàng ngày, có khi đưa đến chỗ phạm tội, đối vớinhững người thức hẳn hoi sao? Môn phân tâm học phải chăng chẳng làmgì khác hơn là khẳng định câu cách ngôn của Platon cho rằng nhữngngười tốt chỉ là những người làm trong giấc mơ những điều mà các ngườixấu xa thường làm trong lúc thức sao? 

Và bây giờ thôi không nghĩ đến cá nhân nữa, các bạn hãy nghĩ đến trậnĐại chiến thế giới vừa tràn ngập nhân loại, nghĩ đến tất cả những vấn đềgì độc ác, dã man, những sự dối trá lan tràn trong thế giới văn minh. Cácbạn có tin rằng chỉ một nhóm người có tham vọng cũng đủ làm chonhững sự độc ác dã man đó lan tràn mà không cần đến sự đồng loã củahàng triệu người bị lôi kéo hay không? Trước những sự kiện đó các bạncó còn can đảm bênh vực loài người nữa không?

Các bạn cho rằng ý kiến của tôi về chiến tranh chỉ có một chiều rằngchiến tranh đã đưa ra ánh sáng những cái gì cao đẹp nhất của loài người:nào chí khí anh hùng, lòng hy sinh, ý thức xã hội, v.v. Cũng được đi,nhưng bạn có thấy mình bất công khi lên án môn phân tâm học vì chorằng môn này đã phủ nhận một vài điều trong khi khẳng định một vàiđiều khác không? Chúng tôi không hề có ý phủ nhận những tình cảm caođẹp của loài người, không hề làm gì giảm giá trị cao đẹp đó. Trái lại, tôinói cho các bạn nghe không những về những sự ham muốn xấu xa bịkiểm duyệt trong các giấc mơ mà còn cả đến những sự kiểm duyệt kiềmchế những ham muốn đó làm cho ta không nhận ra chúng nữa. Nếu chúngta nói đến những sự xấu xa của loài người là chỉ vì có những người phủnhận chúng, và điều phủ nhận này không hề làm cho nó trở lên khó hiểuhơn thôi. Chính vì không muốn lý luận một chiều mà chúng ta có hy vọngtìm lại được công thức diễn tả thực đúng những liên quan giữa điều tốt vàđiều xấu trong loài người.

Thôi ta hãy tạm dừng lại ở đây. Mặc dù cho rằng những kết quả thu lượmđược trong công việc giải thích giấc mơ có vẻ kỳ khôi chăng nữa nhưngcũng không phải vì thế mà ta có quyền bỏ rơi chúng không xét đến nữa.Có lẽ sau này chúng ta sẽ tiến gần đến kết quả hơn bằng cách theo mộtcon đường khác chăng? Trong lúc này ta hãy tạm chấp nhận điều này: sựbiến dạng trong giấc mơ chỉ là kết quả của sự kiểm duyệt mà cái tôi củachúng ta làm đối với những khuynh hướng hay ham muốn thường xuấthiện ban đêm trong giấc ngủ. Tại sao những điều này lại xuất hiện vàoban đêm? Chúng từ đâu tới nhỉ? Đó là câu hỏi đang chờ đợi

Nhưng chúng ta sẽ tỏ ra bất công khi không đưa ra một kết quả khác nữa.Những ham muốn hiện ra trong giấc mơ, làm cho giấc ngủ không yên,chúng ta không hề biết đến trước, nhưng chỉ biết đến sau khi đã giải thíchgiấc mơ. Vậy chúng ta có thể tạm gọi chúng là vô thức theo nghĩa gọithông thường của chữ này. Nhưng chúng còn có gì hơn là tính cách tạmthời vô thức này. Thường thường người nằm mơ phủ nhận chúng dù rằngsự giải thích đã chứng tỏ rõ ràng sự có mặt của chúng. Ở đây, chúng tacũng gặp một tình trạng tương tự như trong trường hợp anh chàng nhấtđịnh không chịu nhận là mình có điều gì bất kính với ông chủ mình. Lúcđó chúng ta đã nghi ngờ lời nói của anh ta và cho rằng có thể anh khôngbiết đến điều đó. Mỗi khi giải thích một giấc mơ bị biến dạng rất nhiều,chúng ta thường lại gặp lại tình trạng đó và điều đó chỉ tăng phần quantrọng cho quan điểm của chúng ta thôi. Vì thế, nên chúng ta chấp nhậnrằng trong đời sống tinh thần có những gì tiềm tàng mà chúng ta khônghề biết đến và có lẽ không bao giờ biết đến. Nếu như thế thì sự vô thứcphải có thêm một nghĩa khác: đặc tính cơ bản của nó không còn là nhấtthời hay hợp thời mà là thường trực. Tất nhiên chúng ta sẽ quay trở lạivấn đề này với nhiều chi tiết hơn trong những dòng sau.