Nie powstałby żaden tekst, gdyby nie zdania. Te z kolei potrafią tworzyć złożone konstrukcje, które mogą wprawiać w konsternację, gdy zaczniemy operować specjalnie przeznaczonymi dla nich terminami. Stąd postanowiłyśmy poruszyć temat zdań złożonych, aby przybliżyć Wam trochę zasady ich budowy i poprawnego zapisu, ale też uświadomić, że nie taki diabeł straszny. Sprawdźmy, czy nam się uda.

Zanim przejdziemy do rozważań dotyczących zdań złożonych, należy je w jakiś sposób zdefiniować. Zdania złożone są wypowiedzeniami składającymi się ze zdań prostych (pojedynczych) połączonych za pomocą spójników lub znaków przestankowych. Oczywiście każde zdanie musi zawierać orzeczenie, a to znaczy, że zdanie złożone ma ich co najmniej dwa. Wyjątek stanowi sytuacja, w której jedno z nich zastąpione jest przez imiesłów tworzący równoważnik zdania (wtedy mówimy o zdaniu złożonym z imiesłowowym równoważnikiem zdania) ― na to jednak przyjdzie czas w oddzielnym artykule poświęconym imiesłowom i wypowiedzeniom, którym on występuje.

Zdania złożone rozróżnia się ze względu na relacje, jakie zachodzą między zdaniami składowymi. Na tej podstawie możemy mówić o zdaniach złożonych współrzędnie (zdania składowe znajdują się na tym samym poziomie, każde stanowi samodzielną myśl) i podrzędnie (pojawia się w nich zdanie główne oraz zależne od niego zdania podrzędne uzupełniające przekaz).

Zarówno zdania złożone współrzędnie, jak i te złożone podrzędnie można jeszcze dokładnie sklasyfikować, wyróżniając ich typy. Prostym sposobem na rozpoznanie ich jest zwrócenie uwagi na spójniki łączące zdania składowe i w większości przypadków to działa. Wcześniej jednak warto wspomnieć o tych zdaniach, które spójników są pozbawione, a więc tych, które są połączone bezpośrednio.

1. Wypowiedzenia złożone połączone bezpośrednio (bezspójnikowo)

Takie wypowiedzenia złożone mogą być rozdzielone za pomocą przecinka lub, jeśli chcemy mocniej zaznaczyć pauzę, myślnika. Zazwyczaj taki zapis wykorzystuje się w zdaniach współrzędnych, rzadziej podrzędnych. Może to wyglądać na przykład tak:

Cała klasa wybiera się na wycieczkę, ja muszę zostać w domu.

Cała klasa wybiera się na wycieczkę ― ja muszę zostać w domu.

Jak można zauważyć, przekaz jest zrozumiały, mimo że żaden spójnik nie „podpowiada" nam, jaka jest relacja między wyrażeniami, a co za tym idzie ― jaki powinien być odbiór zdania.

Jeśli ktoś z Was omawiał na lekcjach języka polskiego zdania złożone, prawdopodobnie usłyszeliście od pani polonistki, że w zdaniach współrzędnie złożone łączne (te łączone często słówkiem „i") mogą być rozdzielone przecinkiem zamiast spójnika. Przykład przytoczony wyżej to akurat zdania współrzędne przeciwstawne, a co to znaczy, zostanie wyjaśnione już za chwilę.

Dlaczego częściej w ten sposób rozdziela się zdania współrzędne? Wynika to z tego, że z reguły każde z ich zdań składowych jest samodzielne i nie określają one siebie wzajemnie. Trudniej byłoby podać w tym wypadku zdania podrzędnego, ponieważ zdania podrzędne są zależne od nadrzędnych i dla odpowiedniego zrozumienia ważne jest pokazanie tej zależności przez spójnik.

2. Spójnikowe zdania złożone współrzędnie

Wśród zdań współrzędnych łączonych za pomocą spójnika można wyróżnić kilka typów. Na lekcjach polskiego omawiane są zdania łączne, rozłączne, przeciwstawne i wynikowe, oprócz nich można jeszcze wskazać zdania wyłączające (podobne do rozłącznych) oraz synonimiczne.

― wypowiedzenia przeciwstawne

Zdania przeciwstawne charakteryzują się tym, że czynności wyrażone w zdaniach składowych przeciwstawiają się sobie.

Najczęściej pojawiają się w nich takie spójniki jak: „ale", „lecz", „a", „jednak", „zaś", „natomiast" czy „chociaż". Z reguły wyróżniają one właśnie te wypowiedzenia, ale należy być ostrożnym i nie brać tego za pewnik, bo na przykład spójnik „a" występuje także chociażby w zdaniach łącznych.

Przykładami tych wypowiedzeń:

Córka była udana, natomiast syn sprawiał same kłopoty.

Miłe złego początki, lecz koniec żałosny.

Jak można zauważyć, w tym rodzaju zdań złożonych spójnik jest poprzedzony przecinkiem.

― wypowiedzenia łączne

Zdania łączne wyrażają czynności, które ze sobą współistnieją; występują w jednakowym czasie i przestrzeni.

Spotykanymi w nich spójnikami są: „i", „a", „oraz", „tudzież", choć zdania te są również często łączone bezspójnikowo za pomocą przecinka.

Przykłady:

Chyba dostanie na gwiazdkę wymarzony rower i będzie mógł trenować.

Zuzia jest zdolna i uczy się dobrze.

W wypadku takich wypowiedzeń w większości sytuacji nie stawia się przecinka przed spójnikiem (o wyjątkach później).

― wypowiedzenia rozłączne

Zdania rozłączne to takie zdania, które mówią o czynnościach wykluczających się wzajemnie.

Często występujące spójniki: „albo", „lub", „czy", „bądź".

Przykłady:

Prezydent podpisze ustawę albo odeśle ją do poprawek.

Odwiedzę kolegów lub pójdę na spacer.

W tych rodzajach zdań złożonych również unika się przecinka przed spójnikiem.

― wypowiedzenia wyłączające

Zdania wyłączające funkcjonują na podobnej zasadzie jak rozłączne. Różnicą jest to, że wypowiedzenia wyłączające „wyłączają" czynności w nich wskazane, to znaczy, że oprócz tego, że czynności w nich wykluczają się wzajemnie, to żadna z nich nie może dojść do skutku.

Typowe spójniki to: „ani", „ni".

Przykłady:

Nie napiszę w tym tygodniu wypracowania ani nie odpocznę.

Nie przyszedł do mnie ani ja nie poszłam do niego.

Przed spójnikami nie stoi przecinek.

― wypowiedzenia wynikowe

Zdania wynikowe to, zgodnie ze swoją nazwą, takie zdania, w których jedna czynność wynika z drugiej.

Często występujące spójniki: „więc", „zatem", „toteż", „dlatego".

Przykłady:

Mają w tym roku za mało pieniędzy, więc nie wyjadą na wakacje.

Andrzej jest pilny, dlatego w szkole ma dobre oceny.

Przed spójnikiem wymagany jest przecinek.

― wypowiedzenia synonimiczne

Ponownie nazwa podpowiada nam, że zdania synonimiczne to takie zdania, w których drugie wypowiedzenie wyraża tę samą treść, co pierwsze.

Charakterystycznymi spójnikami są: „czyli", „to jest", „to znaczy".

Przykłady:

Skończyłam 18 lat, czyli jestem pełnoletnia.

Przyjadę do miasta późnym wieczorem, czyli do domu dotrę około północy.

Tutaj także spójnik jest poprzedzany przecinkiem.

― wyjątki

Przy zdaniach łącznych, rozłącznych i wyłączających mogliście przeczytać, że tam spójnika nie poprzedza przecinek i tu właśnie znalazło się miejsce na wyjątki od tej zasady.

Jeśli ten sam spójnik powtarza się na początku zdania współrzędnego, wtedy przed tym powtórzonym należy umieścić przecinek, na przykład:

Chcieliby i mieć dobre stopnie, i nie uczyć się za dużo.

Albo przyjdziesz wieczorem do mnie, albo się na ciebie pogniewam.

Albo dostaniesz samochód, albo pojedziesz do ciepłych krajów, albo też dostaniesz figę z makiem.

Ani nie poszedł do kina, ani nie wybrał się do teatru.

Czy musimy jutro iść do szkoły, czy też możemy wreszcie odpocząć w domu?

Podobnie dzieje się, gdy spójnik, przed którym z reguły przecinka się nie stawia, występuje po członie wtrąconym. Wtedy ze względu na to, że wtrącenia/dopowiedzenia ujmuje się w przecinki (po jednym przed i po nim), ten zamykający wplecioną wypowiedź pojawia się przed spójnikiem, na przykład:

Chyba dostanie na gwiazdkę rower, o którym tak marzył, i będzie mógł trenować.

Prezydent podpisze ustawę, tak długo dyskutowaną w parlamencie, albo odeśle ją do poprawek.

Nie napisze w tym tygodniu wypracowania, które zadała polonistka, ani nie odpocznie.

LirycznaLucinda