BÀI 8: MÙA XUÂN NHO NHỎ
                                      Thanh Hải
KIẾN THỨC CƠ BẢN
Tác giả
- Thanh Hải (1930-1980) tên khai sinh là Phạm bá Ngoãn, quê ở huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế.
- Ông hoạt động văn nghệ từ cuối những năm kháng chiến chống Pháp. Trong thời kỳ chống Mỹ cứu nước, Thanh Hải ở lại quê hương hoạt động và là một trong những cây bút có công xây dựng nền văn học Cách mạng ở miền Nam từ những ngày đầu.
- Phong cách sáng tác : ngôn ngữ giàu hình ảnh, nhạc điệu, cảm xúc chân thành, đằm thắm…

Hoàn cảnh sáng tác
- Hoàn cảnh lịch sử: Năm 1980, đất nước lúc này đã hoàn toàn thống nhất, non sông thu về một mối, cả đất nước sục sôi khí thế xây dựng cuộc sống mới.
- Bài thơ được viết vào tháng 11/1980, không bao lâu trước khi nhà thơ qua đời, thể hiện niềm yêu mến cuộc sống đất nước thiết tha và ước nguyện của tác giả.

Xuất xứ
- Bài thơ được in trong tập “Thơ Việt Nam” (1945 1975).

Thể loại
Thơ 5 chữ

Mạch cảm xúc và bố cục
* Mạch cảm xúc: được khơi nguồn, nảy nở từ sức sống, vẻ đẹp của mùa xuân thiên nhiên, ngân vang,mở rộng ra với mùa xuân đất nước, cách mạng. Cảm xúc lắng đọng dần vào suy tư và ước nguyện: nhà thơ muốn nhập vào bản hoà ca vĩ đại của cuộc đời bằng một nốt trầm xao xuyến của riêng mình, góp vào mùa xuân chung lớn lao “một mùa xuân nho nhỏ”. Bài thơ khép lại với những cảm xúc thiết tha, tự hào về quê hương, đất nước qua điệu dân ca xứ Huế.
* Bố cục: Gồm 4 phần:
- Khổ 1: Cảm xúc trước mùa xuân thiên nhiên, đất trời
- Khổ 2+3: Cảm xúc về mùa xuân của đất nước
- Khổ 4+5: Suy nghĩ và ước nguyện của tác giả trước mùa xuân đất nước.
- Khổ cuối: Lời ngợi ca quê hương, đất nước qua điệu dân ca xứ Huế.

Ý nghĩa nhan đề 
- Tính từ «  nho nhỏ » ở nhan đề bài thơ đã cụ thể hóa, hữu hình hóa mùa xuân và mang đến những lớp nghĩa khác nhau :
+ Lớp nghĩa thực : gợi về mùa xuân của đát trời, của thiên nhiên, vũ trụ.
     + Là hình ảnh ẩn dụ độc đáo thể hiện khát vọng, lí tưởng muốn cống hiến tất cả những gì đẹp đẽ nhất, tinh túy nhất cho cuộc đời, quê hương, đất nước của nhà thơ.

Chủ đề
Niềm say mê trước mùa xuân thiên nhiên tươi đẹp, đồng thời thể hiện khát vọng được công hiến hết mình để làm đẹp cho mùa xuân của đất nước của tác giả.

Giá trị nội dung
Bài thơ là tiếng lòng tha thiết yêu mến và gắn bó với đất nước, với cuộc đời, thể hiện ước nguyện chân thành của nhà thơ được cống hiến cho đất nước, góp một “mùa xuân nho nhỏ” của mình vào mùa xuân lớn của dân tộc.

Giá trị nghệ thuật
Bài thơ theo thể năm tiếng, có nhạc điệu trong sáng, tha thiết, gần gũi với dân ca, nhiều hình ảnh đẹp, giản dị gợi cảm, so sánh ẩn dụ và sáng tạo.

B. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM
1. Luận điểm 1: Cảm xúc của nhà thơ trước mùa xuân thiên nhiên
Bài thơ mở ra một khung cảnh thiên nhiên trong trẻo và tràn đầy sức sống của mùa xuân:
  "Mọc giữa dòng sông xanh
  Một bông hoa tím biếc
  Ơi con chim chiền chiện
  Hót chi mà vang trời "
Nghệ thuật
Nội dung

Sử dụng nghệ thuật đảo ngữ:

- Đảo động từ " mọc" lên đầu câu thơ để tô đậm sức sống mạnh mẽ đến bất ngờ của một bông hoa trên dòng sông xanh.
- Gợi liên tưởng về một bông hoa đang từ từ vươn lên trên mặt nước tràn đầy sức xuân và sắc xuân.

Bức tranh xuân xứ Huế được chấm phá bằng hình ảnh chọn lọc và giàu sức gợi: " Dòng sông xanh", "hoa tím biếc", "chim chiền chiện".
- Đó là những hình ảnh, tín hiệu đặc trưng của mùa xuân xứ Huế.
- Gợi lên không gian mênh mông sóng nước và một bầu trời cao rộng, trong veo.

Sử dụng những gam màu tươi tắn "xanh, tím".
Gợi bức tranh thiên nhiên mùa xuân hài hòa, tươi sáng

Các từ cảm thán "ơi" , "chi"
gợi lên một chất giọng ngọt ngào, thân thương, gần gũi.

Hình ảnh "giọt long lanh rơi" thật giàu sức gợi :

- Đó có thể là giọt mưa mùa xuân, giọt sương buổi sớm long lanh trong ánh sáng.
- Trong mối quan hệ với câu thơ trước, tiếng hót của con chim chiền chiện vang vọng nhưng không tan biến trong không gian mà đọng lại thành từng giọt trong vắt, "long lanh". Như một thứ quà tặng của thiên nhiên xứ Huế, thi nhân đã vội vàng đưa đôi bàn tay để hứng lấy. Tiếng chim từ chỗ được cảm nhận bằng thính giác chuyển thành thị giác rồi xúc giác. Đó chính là nghệ thuật ẩn dụ chuyển đổi cảm giác được Thanh Hải sử dụng một cách tài tình.

Đại từ "tôi" được điệp hai lần và đi liền với hành động " hứng "
cho thấy thái độ trân trọng của thi nhân trước vẻ đẹp của thiên nhiên. Đồng thời, gợi sự tận hưởng, chiếm lĩnh và giao hòa với mùa xuân.

=> Chỉ với vài nét vẽ , đang xem một chút chất nhạc, Thanh Hải đã phác họa được một bức tranh có cái hồn mùa xuân xứ Huế . Nó đủ đầy cả màu sắc, hình ảnh, âm thanh. Từ đó, bộc lộ được niềm say xưa, ngây ngất của tác giả trước thiên nhiên đất trời mùa xuân.

 
2. Luận điểm 2: Cảm xúc của nhà thơ trước mùa xuân đất nước
Từ vẻ đẹp của mùa xuân quê hương, Thanh Hải đã mở rộng để khám phá, ngợi ca vẻ đẹp của mùa xuân đất nước:
   "Mùa xuân người cầm súng
   Lộc giắt đầy trên lưng
   Mùa xuân người ra đồng
   Lộc trải dài nương mạ
   Tất cả như hối hả
   Tất cả như xôn xao…"
a) Nhà thơ cảm nhận mùa xuân đất nước qua hình ảnh "người cầm súng" và "người ra đồng" : Biểu trưng cho hai nhiệm vụ chiến lược quan trọng của đất nước ta là cùng chiến đấu ở tiền tuyến và lao động xây dựng hậu phương vững chắc.

Nghệ thuật
Nội dung

Hình ảnh "người cầm súng" đi liền với hình ảnh" lộc giắt đầy trên lưng"
gợi liên tưởng đến vòng lá ngụy trang của người chiến sĩ đang nảy những chồi non, lộc biếc cùng các anh ra trận để bảo vệ tổ quốc.

Hình ảnh "người ra đồng" đi liền với hình ảnh "lộc trải dài nương mạ"
gợi liên tưởng đến những cánh đồng màu mỡ, xanh tươi của những bàn tay khéo léo gieo trồng.

Điệp từ "mùa xuân", "lộc":
- Gợi quang cảnh mùa xuân tươi đẹp đang vươn những chồi non lộc non.
- Gợi thành quả trong công cuộc dựng xây và bảo vệ đất nước.

Điệp từ "tất cả" đi liền với những từ láy "hối hả" , "xôn xao"
làm cho nhịp thơ trở nên nhanh gấp, gợi một nhịp sống sôi động, hối hả, khẩn trương trong nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ đất nước.

b) Trước mùa xuân của đất nước,nhà thơ đã bày tỏ niềm tự hào và niềm tin vào tương lai tươi sáng:
     " Đất nước bốn ngàn năm
      Vất vả và gian lao
      Đất nước như vì sao
      Cứ đi lên phía trước"
Nghệ thuật
Nội dung

Hệ thống tính từ " vất vả" , "gian lao"
đã giúp tác giả đúc kết chặng đường 4000 năm dựng nước và giữ nước với biết bao thăng trầm, thử thách. Trong suốt chiều dài lịch sử ấy, đất nước ta đã trải qua biết bao đau thương và mất mát, xong đã khẳng định được sức mạnh, ý chí và bản lĩnh của dân tộc mình.

Hình ảnh so sánh " đất nước như vì sao" gợi lên những liên tưởng và ý nghĩa thật sâu sắc:

- Gợi liên tưởng đến nguồn sáng lấp lánh, tồn tại vĩnh hằng trong không gian và thời gian.
- Gợi ý nghĩa về dân tộc Việt Nam ta trong suốt chiều dài lịch sử,từ trong đêm tối nô lệ đã phá tan xiềng xích, thoát khỏi phong kiến, thực dân để tỏa sáng.
- Gợi niềm tin của tác giả vào một tương lai tươi sáng, rộng mở với khí thế đi lên mạnh mẽ không gì cản nổi.

Điệp từ "đất nước" cộng với cấu trúc song hành " đất nước bốn ngàn năm… đất nước như vì sao…"
diễn tả sự vận động đi lên của lịch sử và khẳng định sự trường tồn vĩnh cửu của đất nước.

Cụm từ "cứ đi lên"
thể hiện ý chí, lòng quyết tâm và niềm tin sắt đá của nhà thơ và cả dân tộc về tương lai tươi sáng của đất nước.

=> Giọng thơ vừa tha thiết sôi nổi,vừa trang trọng đã gói trọn niềm yêu mến tự hào, tin tưởng của nhà thơ vào đất nước.

3. Luận điểm 3: Khát vọng và lí tưởng sống cao đẹp của nhà thơ
a) Từ những cảm xúc vui mừng, say sưa, ngây ngất trước vẻ đẹp của thiên nhiên đất trời xứ Huế vào xuân, vào tương lai tươi sáng của đất nước, Thanh Hải đã có những lời ước nguyện thật thiết tha, cảm động:
     " Ta làm con chim hót
       Ta là một cành hoa
       Ta nhập vào hòa ca
       Một nốt trầm xao xuyến"
Nghệ thuật
Nội dung

Đại từ "ta"
bộc lộ một cách trực tiếp tâm niệm của thi nhân.

Điệp cấu trúc ngữ pháp " Ta làm... Ta nhập…" được đặt ở vị trí đầu của ba câu thơ
đã khiến cho nhịp điệu thơ trở nên nhẹ nhàng, khiến cho câu thơ như một lời thủ thỉ tâm tình về ước nguyện hóa thân, hiến dâng cho quê hương, đất nước của nhà thơ.

Hệ thống hình ảnh " con chim hót" , "cành hoa" , "nốt trầm xao xuyến" là những hình ảnh giản dị nhưng cũng thật hàm xúc:

- Con chim cất cao tiếng hót để làm vui cho đời; cành hoa điểm sắc để tắm cho mùa xuân, một nốt trầm trong muôn nốt nhạc của bản hòa ca muôn điệu. Đó là những hình ảnh hết sức giản dị,nhỏ bé xong đã cho thấy ước nguyện khiêm nhường mà cao quý của thi nhân.
- Những hình ảnh này có sự đối ứng chặt chẽ với những hình ảnh mở đầu của bài thơ để khẳng định một lẽ tự nhiên, tất yếu: con chim sinh ra là để dâng tiếng hót cho đời; bông hoa sinh ra là để tỏa hương sắc; bản hòa ca tưng bừng, rộn rã xong không thể thiếu nốt trầm.
-> Gợi liên tưởng đến mối quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng, giữa con người và đất nước.

=> Cống hiến cho đời,cho đất nước là một lẽ sống tốt đẹp mà Thanh Hải luôn theo đuổi.

b) Từ cái khát vọng sống cao quý, tác giả đã nâng lên thành một lý tưởng sống cao cả:
   "Một mùa xuân nho nhỏ
    Lặng lẽ dâng cho đời
    Dù là tuổi hai mươi
    Dù là khi tóc bạc "
Tác giả xin được làm một "mùa xuân nho nhỏ" để góp phần làm đẹp cho mùa xuân lớn của dân tộc. Đây chính là một hình ảnh ẩn dụ đặc sắc của nhà thơ Thanh Hải.
Nghệ thuật
Nội dung

Từ láy "nho nhỏ":

- Thể hiện ước muốn, khát vọng khiêm tốn và giản dị của nhà thơ.
- Gợi về những gì đẹp đẽ và tinh túy nhất của cuộc đời con người để góp cho mùa xuân đất nước.

Tính từ " lặng lẽ"
đã cho thấy vẻ đẹp của một tâm hồn, lối sống và nhân cách. Mùa xuân của Thanh Hải không hề ồn ào, khoa trương, náo nhiệt mà lặng lẽ hiến dâng. Dâng cho đời là dâng một cách tự nguyện, không đòi hỏi sự đền đáp. Đó chính là lối sống, cống hiến đẹp đẽ, vô tư, trong sáng nhất mà con người cần hướng tới.

Điệp cấu trúc ngữ pháp " Dù là ... Dù là…" và hình ảnh tương phản "tuổi hai mươi" và "khi tóc bạc"
khiến cho lời thơ như một lời hứa, lời tự nhủ với mình.
Đồng thời, khẳng định sự tồn tại bền vững của những khát vọng sống, lý tưởng sống là cống hiến, hy sinh.

=> Lời tổng kết của nhà thơ về cuộc đời mình, một cuộc đời thật đẹp xứng đáng để chúng ta suy ngẫm, học tập và noi theo.

c) Bài thơ khép lại trong giai điệu ngọt ngào, êm dịu của làn điệu dân ca trữ tình xứ Huế :
     " Mùa xuân ta xin hát
       Câu Nam ai, Nam bình
       Nước non ngàn dặm mình
       Nước non ngàn dặm tình
       Nhịp phách tiền đất Huế "
Nghệ thuật
Nội dung

"Khúc Nam ai"
là khúc nhạc buồn thương, da diết để gợi con đường đầy hy sinh, gian khổ mà đất nước đã đi qua.

" Khúc Nam bình"
là khúc nhạc êm ái , dịu ngọt để gợi mùa xuân hiện tại với cuộc sống thanh bình, no ấm.

"Nhịp phách tiền"
là điệu nhạc rộn ràng để khép lại bài thơ, đó là giai điệu của cuộc sống mới, sức Sống mới của dân tộc.

=> Tình yêu đời, yêu cuộc sống trỗi dậy thật mãnh liệt, trở thành khúc hát tâm tình trong những dòng thơ cuối. Khúc hát đó thật cảm động, cao quý và đáng trân trọng biết bao.

  
* Đánh giá:
Với việc sử dụng thể thơ năm chữ, cách gieo vần liền giữa các khổ thơ đã tạo ra sự liền mạch của cảm xúc; ngôn ngữ và hình ảnh thơ giản dị, trong sáng, giàu sức gợi.
Tác giả đã tái hiện thành công vẻ đẹp của mùa xuân thiên nhiên, mùa xuân đất nước. Qua đó bày tỏ lẽ sống cao đẹp, là sẵn sàng dâng hiến cuộc đời mình cho đất nước.