TÍNH TƯƠNG ĐỐI TUYỆT ĐỐI

Nhiều sai lầm triết học nảy sinh từ

việc nhìn nhận những chân lý tương đối

như thể tuyệt đối. Thomas Jefferson, ảnh

hưởng từ nhà triết học Anh John Locke,

tuyên bố rằng quyền sống, quyền tự do và

quyền mưu cầu hạnh phúc là "hiển

nhiên", có lẽ vì ông nghĩ chúng là những

giá trị phổ quát và tuyệt đối. Nhưng điều

này rõ ràng không phải là hiển nhiên đến

mức như thế đối với một người từ nền

văn hóa khác - ví dụ, một tín đồ Hồi giáo

cực đoan coi mưu cầu hạnh phúc chính

là bản tính của những kẻ dị giáo.

Cũng có thể có sai lầm ngược lại.

Chúng ta có thể quy tính tương đối cho

một thứ tuyệt đối.

Người gác trên một chiếc tàu chiến

phát hiện ra có ánh sáng phía trước mũi

tàu. Viên thuyền trưởng bảo anh ta đánh

tín hiệu cho tàu kia. "Yêu cầu anh đổi

hướng hai mươi độ ngay lập tức!"

Câu trả lời đáp lại, "Yêu cầu anh đổi

hướng hai mươi độ ngay lập tức!"

Viên thuyền trưởng nổi cáu, ông ta

đánh tín hiệu, "Tôi là thuyền trưởng.

Chúng ta sắp đâm vào nhau. Hãy đổi

hướng hai mươi độ ngay tức khắc!"

Câu trả lời đáp lại, "Tôi là thủy thủ

binh nhì, tôi khẩn thiết yêu cầu ông thay

đổi hướng tàu của ông đi hai mươi độ."

Lúc này viên thuyền trưởng giận điên

người. Ông ta đánh tín hiệu, "Tôi là một

tàu chiến!"

Câu trả lời nhận được, "Tôi là một

hải đăng."

Lần tới hãy nghiền ngẫm các ý tưởng

sâu sắc này về tính tương đối, khi bạn

gọi món ăn Trung Hoa, hay nói đúng hơn

là thứ mà người Trung Hoa gọi là món

ăn.

oOo

DIMITRI: Vậy là, Tasso ạ, cậu có vẻ

là một trong những gã cho rằng không có

chân lý tuyệt đối, vì mọi chân lý đều

tương đối.

TASSO: Cậu nói đúng.

DIMITRI: Cậu chắc chắn về điều đó

chứ?

TASSO: Tuyệt đối.

X

SIÊU TRIẾT HỌC

Triết học của Triết học. Đừng nhầm

với Triết học về Triết học của

Triết học.

DIMITRI: Giờ thì tôi mói thật hiểu rõ

món này, Tasso ạ.

TASSO: Hiểu rõ cái gì?

DIMITRI: Triết học, tất nhiên rồi!

TASSO: Cậu gọi đây là triết học à?

oOo

Tiếp đầu ngữ 

meta

 (siêu), về cơ bản

có nghĩa là "vượt ra khỏi và bao gồm tất

cả những cái bên dưới", bỗng nhiên xuất

hiện khắp nơi trong diễn ngôn triết học,

như trong siêu ngôn ngữ (metalanguage),

một ngôn ngữ có thể dùng để mô tả ngôn

ngữ. Hoặc trong siêu đạo đức, nó tìm

hiểu các nguyên tắc đạo đức của chúng ta

từ đâu mà ra, và chúng có ý nghĩa gì.

Bởi vậy chỉ có 

siêu

 thời gian là cái duy

nhất có trước khi xuất hiện siêu triết học.

Siêu triết học vật lộn với câu hỏi cấp

bách, "Triết học là gì?" Có lẽ bạn nghĩ

các nhà triết học hẳn phải biết câu trả lời

cho câu hỏi rằng họ thực sự đang làm gì.

Điều đó khiến bạn băn khoăn về lý do vì

sao họ biết họ muốn trở thành nhà triết

học lúc ban đầu. Chúng ta không bao giờ

nghe thấy người thợ làm tóc hỏi "Làm

tóc là gì?" Nếu người thợ làm tóc bây

giờ không biết việc làm tóc là thế nào thì

anh ta đã chọn nhầm nghề. Chắc chắn

chúng ta không bao giờ muốn để anh ta

bới tóc cho các bà vợ của mình.

Tuy nhiên, các nhà triết học hiện đại

vẫn liên tục định nghĩa lại triết học. Ở

thế kỷ hai mươi, Rudolf Carnap và các

nhà thực chứng logic đã loại trừ khỏi

triết học một mảng lớn khi tuyên bố siêu

hình học vô nghĩa. Họ nói nhiệm vụ duy

nhất của triết học là phân tích các mệnh

đề khoa học.

 (Rudolf Carnap (1891 -1970),

nhà triết học người Mỹ gốc Đức, ủng hộ thuyết

thực chứng logic.)

Người cùng thời với Carnap, Ludwig

Wittgenstein, cha đẻ của triết học ngôn

ngữ thông thường, thậm chí còn đi xa

hơn. Ông cho rằng cuốn sách lớn đầu tiên

của mình đã khép lại lịch sử triết học,

bởi vì ông đã chứng minh rằng tất cả

những luận đề triết học là vô nghĩa, 

kể cả

của chính ông. 

Ông tin rằng ông đã khép

lại quyển sách về triết học đến mức

chuyển sang làm giáo viên dạy tiểu học.

Ít năm sau, ông lại mở cuốn sách triết

học với quan niệm mới về mục đích của

triết học - chỉ là trị liệu, không hơn

không kém! Bằng tuyên bố ấy, Ludwig

ngụ ý rẳng nếu chúng ta biết cách đơn

giản hóa thứ ngôn ngữ rắc rối của mình,

thì chúng ta tự chữa trị được nỗi buồn

chán do những vấn đề triết học vô nghĩa

gây ra.

Ngày nay, "các nhà logic tình thái" -

các nhà logic học phân biệt giữa những

mệnh đề 

có thể 

đúng và những mệnh đề

tất yếu

 đúng - băn khoăn không biết các

mệnh đề của họ rơi vào loại phạm trù

nào. Còn với chúng ta thì tất cả có lẽ đều

như siêu mệnh đề cả.

Chính trong truyền thống siêu triết học

này chúng ta bắt gặp Seamus.

Seamus sắp sửa có cuộc hò hẹn đầu

tiên, bèn xin lời khuyên từ anh trai, một

tay sát gái. "Chỉ em cách nói chuyện với

con gái thế nào đi."

"Đây là bí quyết," ông anh nói. "Các

cô gái Ireland thích nói về ba thứ: thức

ăn, gia đình và triết học. Nếu em hỏi một

cô gái rằng cô ta thích ăn gì, có nghĩa là

em tỏ ra quan tâm đến cô ấy. Nếu em hỏi

cô ta về gia đình, thì chứng tỏ em là

người có ý định nghiêm túc. Nếu bàn về

triết học, chứng tỏ là em đánh giá cao trí

thông minh của cô ta."

"Được! Cám ơn anh," Seamus nói.

"Đồ ăn, gia đình, triết học, em chơi

được."

Đêm ấy, Seamus gặp cô gái trẻ, cậu ta

buột miệng, "Em có thích ăn bắp cải

không?"

"Ồ, không," cô gái bối rối nói.

"Em có anh trai không?" Seamus hỏi.

"Không."

"Vậy ư? Thế nếu em có anh trai, thì

liệu anh ấy có thích ăn bắp cải không?"

Đó là triết học đấy.

oOo

Nhà triết học đương thời của chúng ta

là William Vallicella (

Nhà triết học Mỹ,

sinh năm 1950

) viết, "Siêu triết học là triết

học về triết học. Bản thân nó là một

ngành của triết học, không giống như triết

học về khoa học không phải là một ngành

của khoa học, hay triết học về tôn giáo

không phải là một ngành của tôn giáo."

Chính những tuyên bố như thế này

khiến cho Vallicella thành một người

được săn đón trong những bữa tiệc đồng

tính.

Luận đề nền tảng sâu xa của cuốn sách

này lại một lần nữa đúng. Nếu có siêu

triết học, ắt phải có siêu truyện cười.

Một người bán hàng lưu động đang

chạy xe ở vùng nông thôn thì xe bị hỏng.

Anh ta đi bộ nhiều dặm tới một ngôi nhà

trang trại và hỏi xin chủ nhà cho ngủ nhờ

qua đêm. "Được," chủ nhà nói. "Vợ tôi

chết đã nhiều năm, hai đứa con gái tôi

đứa hăm mốt đứa hăm ba, nhưng hai đứa

đi học đại học cả, còn tôi thì ở nhà một

mình, nên tôi có nhiều phòng cho anh."

Nghe vậy, người bán hàng quay đầu

và đi bộ ngược trở lại đường cao tốc.

Người nông dân gọi với theo, "Anh

không nghe tôi nói gì à? Tôi có nhiều

phòng."

"Tôi có nghe, nhưng tôi nghĩ tôi đã

lạc vào nhầm truyện cười rồi."

Và, tất nhiên, một siêu truyện cười

cho bạn:

Một người mù, một người đồng tính

nữ và một con ếch bước vào một quán

bar.

Người chủ quán nhìn họ và nói, "Cái

gì đây-đùa nhau à?"

Còn cuối cùng, một siêu truyện cười

động chạm chính trị. Cũng như siêu triết

học cần đến các siêu triết gia để người ta

có một số hiểu biết thế nào là triết học

nói chung, siêu truyện cười cần những

hiểu biết thế nào là truyện cười nói

chung. Trong trường hợp này, là một

truyện cười Ba Lan.

Một gã đàn ông bước vào một quán

rượu đông người và tuyên bố gã có một

truyện cười Ba Lan cực sốc để kể.

Nhưng gã chưa kịp kể, ông chủ quán bar

đã nói, "Từ từ nào, anh bạn. Tôi là người

Ba Lan đấy."

Và gã kia nói, "ô kê, tôi sẽ kể rất, rất

chậm thôi."

oOo

DIMITRI: Vậy là chúng ta đã bỏ cả

buổi chiều để thảo luận về triết học và

cậu thậm chí không biết triết học là gì?

TASSO: Vậy tại sao cậu còn hỏi?

TỔNG QUAN: MỘT KẾT LUẬN

Xem xét lại một cách cô đọng và

toàn diện những gì chúng ta đã lĩnh hội

được hôm nay.

Tasso cầm micro tại Câu lạc bộ Hài

Acropolis.

TASSO: Nhưng, hoàn toàn nghiêm

túc, thưa quý vị... Quý vị đã nghe nhà

kinh nghiệm chủ nghĩa người Anh nói với

vợ rằng nàng chẳng là cái gì khác ngoài

một mớ dữ kiện cảm giác chưa?

"Ồ thế hả?" nàng nói. "Anh nghĩ cảm

giác sẽ như thế nào khi tối tối lên giường

với một người đàn ông không có 

ding an

sich

 (vật tự thân)?"

Tôi không đùa đâu, tôi đã có vợ mười

năm trước khi nhận ra rằng vợ tôi chỉ là

sự tồn tại và không có bản thể. Ý tôi

muốn nói đến sự tồn tại (esse) thực sự

được tri giác

 (was percipi) của cô ấy.

Có chuyện gì thế, quý vị? Ở đây im

ắng quá, quý vị có thể nghe thấy tiếng

cây đổ trong rừng... ngay cả khi quý vị

không ở đó! Schopenhauer đã nói sẽ có

những đêm như đêm nay.

Bọn trẻ ngày nay hả? Hôm trước,

thằng con tôi hỏi mượn chìa khóa xe của

tôi, tôi bảo, "Con ạ, trong thế giới tốt

nhất trong tất cả các thế giới có thể này,

con nên có xe riêng của con."

Nhưng nó nói, "Nhưng, ba ơi, đây đâu

phải thế giới tốt nhất trong tất cả các thế

giới có thể."

Thế là tôi bảo, "Vậy thì về mà sống

với mẹ mày!

Nhân tiện, có một chuyện buồn cười

xảy ra trên đường tôi đến đây tối nay:

Tôi đã bước vào cùng một dòng sông...

hai lần.

Còn nữa, một hôm Plato và con thú

mỏ vịt bước vào một quán bar. Gã đứng

quầy ném cho triết gia cái nhìn chế nhạo,

còn Plato đáp, "Tôi biết nói gì đây? Ở

trong hang trông nó xinh đẹp hơn."

DIMITRI (từ trong khán giả): Lôi hắn

xuống đi!

oOo

THI CUỐI KHÓA

Sao nhỉ? Các bạn chưa lường đến

việc này? Các bạn nghĩ tất cả chỉ để đùa

chơi?

Vậy thì, hãy nghĩ lại đi, các bạn.

Không có cái gì kết thúc nếu bạn chưa đi

đến đích.

Tin vui là nó chỉ chiếm 35% điểm của

các bạn. Tin buồn là nó chiếm 85% lòng

tự tôn nói chung của các bạn.

Nhưng tin vui nhất là nếu bạn gửi bài

thi của bạn đến website của chúng tôi,

http:// platoandaplatypus.com/ và bạn

nhận được một bằng danh dự cao nhất

cho bài viết của bạn, chúng tôi sẽ gửi

đến bạn phần thưởng là một chai retsina

(vang Hy Lạp) có 

chữ ký của các tác giả

hoặc

 một cốc

nhỏ chứa độc cần do

người thắng cuộc tự chọn.

Độc cần: Chất độc có thể đã giết chết nhà

triết học Socrates.

Đề thi như sau:

Xem ba truyện cười sau. Dùng không

quá ba mươi lăm từ cho mỗi câu chuyện,

để mô tả quan điểm triết học hay trường

phái tư tưởng mà chúng minh họa, và mô

tả cách chúng minh họa. Gian lận tùy ý.

TRUYỆN CƯỜI SỐ 1: [XIN LỖI

CÁC BẠN SARDAR CỦA CHÚNG

TÔI]

Một gã Sardar đi du lịch bằng tàu

hỏa. Gã cảm thấy buồn ngủ, nên đưa cho

người ngồi đối diện hai mươi rupi để

đánh thức gã dậy khi tàu đến ga của gã.

Ngẫu nhiên anh chàng kia lại là một thợ

cạo, và anh ta nghĩ với số tiền hai mươi

rupi gã kia đáng được phục vụ nhiều

hơn, nên khi gã Sardar đang ngủ, anh ta

lặng lẽ cạo râu cho gã.

Tàu đến ga, người thợ cạo đánh thức

gã Sardar dậy, gã xuống tàu và về nhà.

Vừa bước vào toilet để rửa mặt, gã nhìn

vào gương và gào lên.

"Có chuyện gì thế?" vợ gã hét lên hỏi.

Gã Sardar trả lời, "Thằng lừa đảo

trên tàu lấy mất của tôi hai mươi rupi rồi

đi đánh thức một người khác!"

TRUYỆN CƯỜI SỐ 2:

Ba gã cùng chết trong một tai nạn và

lên thiên đường. Khi họ đến nơi, Thánh

Peter nói, "ở đây, trên thiên đường này

chỉ có một quy tắc duy nhất: không đuợc

giẫm vào lũ vịt."

Thế rồi họ đi vào thiên đường, quả

tình, đâu đâu cũng thấy toàn vịt là vịt.

Hầu như không thể đi một bước mà

không giẫm phải một con vịt. Mặc dù họ

đã hết sức cố tránh giẫm vào chúng, gã

đầu tiên bất ngờ đạp trúng một con.

Thánh Peter lập tức hiện ra cùng với

một người đàn bà xấu xí nhất mà gã kia

từng nhìn thấy. Thánh Peter xích họ lại

với nhau và bảo, "Hình phạt của ngươi

vì đã giẫm lên vịt là sẽ vĩnh viễn bị xích

với người đàn bà xấu xí này!"

Hôm sau, gã thứ hai lại vô tình giẫm

trúng một con vịt, Thánh Peter lại hiện

ra, và cùng với ngài là một người đàn bà

cực kỳ xấu xí khác. Ngài xích họ lại với

nhau với cùng hình phạt: họ bị buộc với

nhau vĩnh viễn.

Gã thứ ba đã chứng kiến tất cả cảnh

ấy và không muốn bị xích vĩnh viễn vào

một người đàn bà xấu, nên rất, rất cẩn

thận khi bước đi. Gã đã cố đi được một

tháng mà không giẫm phải con vịt nào,

nhưng một hôm Thánh Peter đến trước gã

với một người đàn bà đẹp lộng lẫy mà gã

chưa từng trông thấy, một cô gái tóc vàng

hoe cao ráo, đẫy đà, và sexy. Thánh

Peter xích họ lại với nhau mà không nói

một lời. Gã trai băn khoăn: "Tôi tự hỏi

mình đã làm gì để xứng đáng được xích

cùng với nàng đến vĩnh cửu?"

Người phụ nữ đáp: "Tôi không biết

anh, nhưng tôi đã giẫm phải một con vịt."

TRUYỆN CƯỜI SỐ 3:

Một người đàn ông đang lái xe xuôi

theo một con đường.

Một phụ nữ lái xe chạy ngược lên

cũng trên con đường đó.

Họ đi qua nhau.

Người phụ nữ hét lên qua cửa xe,

"Lợn!"

Người đàn ông hét lại, "Chó cái!"

Người đàn ông quay đầu xe ở khúc

cua kế tiếp, đụng phải một con lợn to

tướng nằm ngay giữa đường, và chết.

CHÚ GIẢI THUẬT NGỮ

Bản chất luận (essentialism)

: Quan

điểm triết học cho rằng mỗi đối tượng

đều có những bản chất, hay các đặc tính

thuộc bản

chất, có thể phân biệt với các

đặc tính ngẫu nhiên, không bản chất.

Chẳng hạn, đặc tính bản chất của một

người đàn ông có vợ là anh ta có vợ (có

khi là người vợ giống đực). Nhưng sự

hiện diện của chiếc nhẫn cưới trên ngón

tay người đàn ông có vợ chỉ là đặc tính

ngẫu nhiên. Anh ta có thể vẫn là người

có vợ mà không đeo nhẫn cưới, mặc dầu

vợ anh ta có thể cãi vã về điều này.

Bản thể (Noumenal)

: liên quan đến

sự vật tự thân, đối lập với những gì sự

vật thể hiện trước cảm giác của chúng ta.

Xem 

vật tự thân

... nhưng một lần nữa,

bạn không thể, đúng không? Trái nghĩa:

Hiện tượng

.

Chủ nghĩa duy lý (rationalism)

:

Quan điểm cho rằng lý trí là con đường

chính - hay duy nhất - dẫn đến tri thức.

Nó thường tương phản với chủ nghĩa

kinh nghiệm, quan điểm cho rằng kinh

nghiệm tri giác là con đường chính dẫn

đến tri thức. Theo truyền thống, các nhà

duy lý thích lý trí hơn bởi vì cảm giác

vốn mang tiếng không đáng tin cậy, và vì

vậy tri thức dựa trên chúng là không chắc

chắn. Họ thích sự 

chắc chắn

 tột độ của

những kết luận đạt được nhờ lý trí, như

"Đây là thế giới tốt nhất trong những thế

giới có thể có." Bạn cần phải đến đó...

Chủ nghĩa hiện sinh

(existentialism)

: Trường phái triết học

tìm cách mô tả thực trạng sự tồn tại của

cá nhân con người chúng ta, thay vì

những phẩm chất người phổ quát, trừu

tượng. Theo khẳng định của Sartre, "tồn

tại có trước bản chất". Điều đó có nghĩa

là đời sống thực của chúng ta là điều cốt

yếu nhất trong chúng ta, và chúng ta tự

tạo ra bản chất của chính mình. Tư tưởng

này tác động sâu sắc đến đạo đức học

hiện sinh, nó cổ vũ chúng ta luôn luôn

sống ''đích thực," ý thức đầy đủ về việc

chúng ta có thể chết và không lầm tưởng

về những lựa chọn của chúng ta - tóm lại,

những mối bận tâm đại loại là thích hợp

nhất để nghiền ngẫm bên tách cà phê kèm

điếu thuốc lá trong một tiệm cà phê

Paris, hơn là, chẳng hạn, bên băng

chuyền lắp ráp xe hơi trong một nhà máy

ở Detroit.

Chủ nghĩa kinh nghiệm

(empiricism)

: Quan điểm cho rằng kinh

nghiệm, đặc biệt là kinh nghiệm cảm

giác, là con đường chủ yếu - hay duy

nhất - dẫn đến tri thức. "Làm sao anh

biết

 có con kỳ lân?" "Bởi vì tôi vừa

trông thấy một con trong vườn!" Giờ thì

chúng ta gọi đấy là chủ nghía kinh

nghiệm cực đoan. Trái nghĩa với 

chủ

nghĩa duy lý

.

Chủ nghĩa thực dụng (pragmatism)

:

Một trường phái triết học nhấn mạnh đến

mối liên hệ giữa lý thuyết và thực tế.

Chẳng hạn, William James định nghĩa

một lý thuyết đúng là một lý thuyết có

ích, hay là một lý thuyết sinh ra nhiều

hiểu biết mới. Một số người cho định

nghĩa của James là hữu ích, một số khác

thì không cho là vậy.

Chủ nghĩa vị lợi (Utilitarianism)

:

Triết lý đạo đức cho rằng hành động

đúng là hành động mang lại nhiều điều

tốt lành cho những người chịu tác động

của nó hơn bất kỳ hành động nào khác.

Lợi ích có hạn của triết lý đạo đức này

trở nên rõ ràng khi bạn cố gắng làm vừa

lòng cả mẹ đẻ và mẹ vợ trong ngày Lễ

Tạ Ơn.

Công án (koan)

: trong Thiền Phật

giáo câu đố có mục đích khiến chúng ta

bị sốc đến mức đốn ngộ. 'Tiếng vỗ của

một bàn tay là gì?" như thể một trò lừa.

"Tiếng vỗ của hai bàn tay là gì?" thì

không lừa nữa. Xem thêm 

Đốn ngộ

(satori).

Đạo nghĩa học (deontologicai

ethics)

: Môn đạo đức học đặt nền tảng

trên lý thuyết cho rằng các nghĩa vụ đạo

đức dựa trên bổn phận (lấy từ chữ 

deon

của tiếng Hy Lạp) hoàn toàn không phụ

thuộc vào hậu quả thực tế của hành động.

Chẳng hạn, một lãnh tụ chính trị tin rằng

bổn phận cao cả của ông ta là bảo vệ

cộng đồng khỏi sự tấn công của bọn

khủng bố có thể biện luận rằng để thực

hiện bổn phận ấy ông ta phải cho đặt máy

nghe trộm ở phòng ngủ của mọi người,

bất kể hậu quả của việc này đối với đời

sống tình dục của bạn.

Ding an sich

: Vật-tự-thân, đối lập với

biểu hiện cảm quan của một sự vật. Ý

niệm này cho rằng một sự vật bất kỳ hàm

chứa trong nó nhiều hơn tổng số những

dữ liệu cảm quan của nó (nghĩa là trông,

nghe, ngửi, sờ, nếm nó như thế nào), và

rằng có vật-tự-thân tồn tại đằng sau tất cả

nhũng dữ liệu cảm quan, và nó độc lập

với các dữ liệu ấy. Một số nhà triết học

cho rằng khái niệm vật-tự-thân thuộc

cùng một phạm trù như con kỳ lân và ông

già Noel.

Đốn ngộ (Satori)

: Trong Thiền tông

Phật giáo, một kinh nghiệm giác ngộ

trong đó chúng ta đột nhiên thấy rõ chân

tính của chúng ta và thế giới. Trích dẫn

Red Hot Chili Peppers: "Nếu anh phải

hỏi, nghĩa là anh không biết."

Ban nhạc rock của Mỹ, thành lập năm 1983.

Hậu nghiệm (a posteriori)

: Biết nhờ

kinh nghiệm, biết qua trải nghiệm. Để

biết một loại bia nào đó uống ngon mà

không gây đầy hơi, chúng ta phải từng có

trải nghiệm (uống) ít nhất một loại bia

ngon và không bị đầy hơi. Trái nghĩa với

tiên nghiệm

.

Hiện tượng (phenomenal)

: liên quan

đến kinh nghiệm cảm giác của chúng ta

về sự vật. "Đó lả chiếc mũ đỏ" gắn với

kinh nghiệm cảm giác của chúng ta về

một vật thể có màu đỏ và có hình dạng

chiếc mũ. Nhưng câu "Ôi! Chiếc mũ màu

đỏ của cô đúng là một hiện tượng" thì có

thể không phải vậy. Trái nghĩa với 

Bản

thể

.

Hiện tượng học (phenomenology)

:

Phương pháp nghiên cứu cố gắng mô tả

thực tại như nó được tiếp nhận và hiểu

bởi ý thức con người, ngược lại với,

chẳng hạn, mô tả có tính khoa học. Ví dụ,

hiện tượng học mô tả hiện tượng "thời

gian sống" hay thời gian như chúng ta

trải nghiệm nó, so với "thời gian đồng

hồ." Trong phim 

Manhattan

 khi Woody

Allen nói, "chúng ta hầu như chẳng mấy

khi làm tình, chỉ có hai lần một tuần" thì

anh ta nói đến "thòi gian sống"; cũng như

khi người vợ trong phim của anh tuyên

bố, "Anh ấy 

luôn luôn

 muốn làm tình -

gần như hai lần một tuần!"

Lập luận hồi quy vô tận (infinite

regress argument)

: Sự chứng minh

không giải thích thỏa mãn được hiện

tượng vì cần đến một chuỗi bất tận những

"giải thích" tương tự nhau. Chẳng hạn,

việc giải thích sự tồn tại của thế giới

bằng cách thừa nhận có một "Đấng Sáng

thế" làm phát sinh câu hỏi vậy phải giải

thích được sự tồn tại của Đấng Sáng tạo

đó như thế nào. Nếu thừa nhận có một

Đấng Sáng tạo khác, sẽ có câu hỏi: "Ai

sáng tạo ra Đấng Sáng tạo đó?" Và sẽ cứ

như thế mãi, đến bất tận; hoặc đến lúc

phát nôn, tùy cái gì xảy đến trước.

Logic diễn dịch (deductive logic)

:

Lập luận từ một tập hợp các tiền đề mà

từ đó có thể suy ra kết luận một cách hợp

lý. Dạng cơ bản nhất của logic diễn dịch

là 

tam đoạn luận

, ví dụ "Mọi tác giả hài

đều là triết gia; Larry, Moe, Curly là

những tác gia hài; vậy Larry, Moe, Curly

là những triết gia." Trái nghĩa với 

logic

quy nạp

.

Logic quy nạp (inductive logic)

: Lập

luận đi từ những trường họp riêng đến

một kết luận chung có hàm ý rộng hơn

những gì có thể suy ra một cách hợp lý từ

những trường họp riêng ấy. Chẳng hạn,

khi quan sát thấy mặt trời mọc hôm nay,

hôm qua và mọi ngày từ hôm qua trở về

trước, chúng ta đi đến kết luận rằng mặt

trời đã luôn mọc và sẽ tiếp tục mọc lên

hằng ngày, ngay cả khi kết luận này không

thể suy ra được một cách hợp lý từ

những trường hợp đã biết. Ghi chú: ví dụ

này vô tác dụng với các độc giả của

chúng ta ở Bắc Cực. Trái nghĩa với

 logic

diễn dịch

.

Mệnh đề phân tích (analytic

statement)

: Mệnh đề đúng theo định

nghĩa. Chẳng hạn "Mọi con vịt đều là

chim" là mệnh đề phân tích vì khi nói

"vịt" chúng ta ngụ ý đến một loài thuộc

họ chim. Mặt khác, "Mọi con chim đều

là vịt" không phải là mệnh đề phân tích

vì tính chất vịt không phải là yếu tố bắt

buộc trong khái niệm "chim". Hiển nhiên,

"Mọi con vịt đều là vịt" là mệnh đề phân

tích, cũng như "Mọi con chim đều là

chim". Thật phấn khởi khi thấy triết học

có khả năng giúp ích thiết thực cho các

môn khác, chẳng hạn điểu cầm học. Trái

nghĩa với 

mệnh đề tổng hợp

.

Mệnh đề tổng hợp (synthetic

statement)

: Một mệnh đề không đúng

theo định nghĩa. Chẳng hạn "Mẹ anh đi

đôi giày quân dụng". Nó thêm vào một

thông tin vốn không có trong định nghĩa

"mẹ anh". Điều này cũng đúng với mệnh

đề hệ quả "Mã Hữu Hữu đi đôi giày

quân dụng". Trái nghĩa với 

mệnh đề

phân tích

.

Mệnh lệnh tuyệt đối tối cao

(supreme categorical imperative)

:

Nguyên tắc đạo đức quan trọng nhất của

Immanuel Kant, rằng người ta chỉ nên

hành động theo những châm ngôn đạo

đức nào có thể nhất quán áp dụng như

một quy luật phổ biến. Nó khá giống quy

tắc vàng với đôi chút biến tướng, nhưng

không hoàn toàn như vậy.

Nghịch lý (Paradox)

: a) một đoạn

lập luận sử dụng logic có vẻ chặt chẽ và

những tiền đề có vẻ đúng, nhưng vẫn dẫn

đến mâu thuẫn; b) hai bác sĩ bất kỳ.

Post hoc ergo propter hoc:

 Một

ngụy biện logic, có nghĩa nguyên văn là

"xảy ra sau cái này, do đó, do cái này

gây ra"; ngụy biện rằng vì A xảy ra trước

B, do đó A phải là nguyên nhân của B.

Cuốn sách 

Freakonomics

(Kinh tế học

hài hước)

 dẫn ra cho chúng ta vô số

những ngụy biện như thế, đặc biệt trong

lĩnh vực nuôi dạy con cái. Một ông bố

nói "Thằng bé nhà tôi thông minh bởi vì

tôi chơi Mozart cho nó nghe khi nó còn

trong bụng mẹ," trong khi hai sự việc này

thực sự chẳng có mối liên hệ nào. May

ra thằng bé thông minh vì nó có bố mẹ đã

nghe Mozart (tức là họ có giáo dục và do

đó có thể cũng thông minh).

Quy luật phi mâu thuẫn (Law of

Noncontradiction)

: Quy tắc logic của

Aristotle, rằng một vật không thể đồng

thời vừa là A vừa là không A. Sẽ là tự

mâu thuẫn khi nói "Quần của anh đang

cháy, với quần của anh không đang

cháy." Bất chấp luật này của Aristotle,

trong hoàn cảnh này cứ dùng vòi mà tưới

nưóc cho mạnh cũng không hại gì.

Telos

: Mục đích nội tại. Mục đích nội

tại của một quả sồi là trở thành một cây

sồi. Tương tự, mục đích nội lại của một

nghiên cứu sinh triết học là được phong

hàm giáo sư ở Harvard. Đó là mục đích

nội tại của anh hay chị ta, cho dù có

những cơ hội thăng tiến tuyệt vời ở chuỗi

siêu thị Wal-Mart.

Thuyết cảm xúc (emotivism)

:

Khuynh hướng triết học đạo đức cho

rằng các phán xét đạo đức không đúng

cũng không sai, mà chỉ biểu hiện sự tán

thành hay phản đối của chúng ta đối với

một hành động hoặc một cá nhân thực

hiện một hành động nhất định hay một

loạt hành động. Theo quan điểm triết học

này, mệnh đề "Saddam là kẻ ác" chỉ đơn

giản có nghĩa là "Saddam không phải là

thứ nằm trong bộ nhớ của tôi. Tôi không

biết; tôi không quan tâm thằng cha đó."

Tiên nghiệm (a priori)

: Biết 

trước

kinh nghiệm, không phụ thuộc vào kinh

nghiệm. Chẳng hạn, dù chưa từng xem

một buổi biểu diễn 

American Idol

 nào,

chúng ta vẫn có thể chắc chắn rằng, tất cả

những người tham gia vào buổi diễn đều

tin ràng mình là ca sĩ, vì 

American Idol

là một cuộc thi hát cho những người - vì

những lý do mà bản thân họ biết rõ nhất -

tin rằng mình là ca sĩ. Trái nghĩa với

Hậu nghiệm

.

Triết học ngôn ngữ thông thường

(ordinary lauguage philosophy)

: Trào

lưu triết học tìm cách hiểu những khái

niệm triết học thông qua khảo sát việc sử

dụng ngôn ngữ thông thường. Theo các

triết gia của trường phái này, nhiều vấn

đề khiến các nhà tư tưởng rối trí suốt

nhiều thiên niên kỷ, chỉ vì sự mơ hồ và

lệch lạc logic tồn tại ngay trong cách nêu

vấn đề. Trào lưu này đanh dấu sự chấm

dứt của Kỷ nguyên hoang mang.

HẾT

Dịch từ nguyên bản tiếng Anh:

Plato and the Platypus Walk into a

Bar... Understanding Philosophy

Through Jokes 

của Thomas Cathcart và

Daniel Klein.

Người dịch: Tiết Hùng Thái.

Mời các bạn ghé thăm 

Đào Tiểu Vũ

eBook

 để tải thêm nhiều ebook hơn

nữa.