RÓng thÝi lý

RÓng và Tiên trong lËch sí Ó t°ãng ViÇt Nam

Thé 7, 29/07/2006 " 29922 l°ãt xem

CÁC TIN KHÁC

·ð HYPERLINK "http://vnexplore.net/index.php?news=34" Mù thu­t cÕ truyÁn

·ð HYPERLINK "http://vnexplore.net/index.php?news=35" Ki¿n trúc ViÇt Nam

·ð HYPERLINK "http://vnexplore.net/index.php?news=36" Tranh dân gian

·ð HYPERLINK "http://vnexplore.net/index.php?news=37" iêu kh¯c cÕ ViÇt Nam

·ð HYPERLINK "http://vnexplore.net/index.php?news=38" GÑm sé cÕ truyÁn

TruyÇn HÍ HÓng Bàng (L)nh Nam chích quái, th¿ k÷ 15) có chi ti¿t áng chú ý: L¡c Long Quân d¡y dân vùng cao xm mình à tránh bË giao long làm h¡i. Con rÓng ViÇt Nam xu¥t phát cå thà të con v­t gÍi là giao long/ thuÓng luÓng.

MÙt sÑ nhà nghiên céu kh³ng Ënh v­t tÕ cça ng°Ýi ViÇt là con "cá s¥u" (Theo Të iÃn Ti¿ng ViÇt cça Vn Tân), là con "lân trùng" (r¯n có v£y) hay con "giao long", mÙt loài cá s¥u (Ðinh Gia Khánh và Chu Xuân Diên - Vn hÍc dân gian ViÇt Nam). Và NguyÅn Minh HiÇu ã chéng minh b±ng nhiÁu cé liÇu: con rÓng ViÇt chính là con cá s¥u, v­t tÕ chính cça ng°Ýi ViÇt cÕ (t¡p chí Kh£o cÕ hÍc, 1983, sÑ 2). Khßi i të con rÓng - s¥u, con rÓng ViÇt trong lËch sí ã bi¿n Õi nhiÁu do sñ tích hãp các y¿u tÑ du nh­p të bên ngoài.

A. Các d¡ng RÓng.

1. RÓng - S¥u: Hình 1a

2. RÓng s¥u - R¯n:

RÓng (§u là cá s¥u, d°Ûi là r¯n cuÙn) trên t¥m yÃm tâm cça áo giáp ß Ninh Bình.

3. RÓng - R¯n vÛi §u cá s¥u:

Rìu vai, Óng, th¿ k÷ 5-3 tr°Ûc CN, ÐÓng S¡n, B£o tàng lËch sí Hà NÙi.

INCLUDEPICTURE "http://vnexplore.net/files/01.gif" \* MERGEFORMATINET

4. RÓng Mèo:

RÓng - Mèo là hình d¡ng rÓng in trên m£nh sành °ãc phát hiÇn ß B¯c Ninh: §u s¥u ã bi¿n m¥t, §u ng¯n h¡n và cÕ dài, cánh và vây l°ng là nhïng °Ýng v¡ch dài, râu và lông ß khu÷u chân ã có hình d¡ng cça con rÓng Сi ViÇt.

5. Con RÓng thÝi Ngô (939 - 965):

Thà hiÇn trên mÙt viên g¡ch tìm th¥y ß CÕ Loa, chiÁu dài chung có ng¯n, thân mèo, vây l°ng cá.

INCLUDEPICTURE "http://vnexplore.net/files/02.gif" \* MERGEFORMATINET

6. RÓng - R¯n:

Là hình d¡ng loài rÓng nÕi ti¿ng cça ThÝi Lý (1010 - 1225). Hình (6. a).

Và ThÝi Tr§n (1225-1400). RÓng thÝi kó này là biÃu t°ãng cho vua, cho sñ thËnh v°ãng. Có iÁu, con rÓng Lý là rÓng-vn, còn rÓng Tr§n là rÓng - võ, téc rÓng Tr§n ding mãnh h¡n rÓng Lý. Hình (6. b).

7. RÓng - Чu s° tí/ Lân:

Con rÓng Ýi Lê tuy v«n k¿ thëa hình t°Ûng cça rÓng thÝi Lý - Tr§n, nh°ng cing ã du nh­p ngo¡i d¡ng cça rÓng ph°¡ng B¯c: dï, uy nghi. ThÝi Tây S¡n phåc hÓi hình d¡ng cça rÓng Ýi Tr§n và Lê S¡: thân rÓng ¹p, mÁm m¡i và cái §u ding mãnh. Чu rÓng này giÑng nh° hình rÓng trên Óng ti¿n C£nh ThËnh (1792-1802): §u s° tí/ lân.

8. RÓng thÝi NguyÅn:

Giai o¡n 1802-1883; sñ mÛi m» cça nó là uôi xo¯n Ñc và to£ nhiÁu vây d¡ng ao lía dài. RÓng thÝi NguyÅn giai o¡n 1883-1945 bi¿n Õi theo sñ suy Õi cça nghÇ thu­t giai o¡n này: m¥t i v» tñ nhiên và ding mãnh, trß nên thô céng và °Ûc lÇ.

B. Các d¡ng Tiên.

Chim l¡c và Âu c¡:

N¿u truyÇn HÍ HÓng Bàng trong L)nh Nam chích quái nói vÁ tåc v½ mình theo hình giao long ã cho th¥y ng°Ýi ViÇt cÕ Óng nh¥t mình vÛi v­t tÕ giao long, thì hình ng°Ýi hoá trang/ Ùi lÑt chim trên các trÑng Óng ã cho th¥y ng°Ýi ViÇt cÕ cing Óng hoá mình vÛi chim. Giao long và chim là v­t tÕ cça ng°Ýi ViÇt cÕ (Vn Lang hay L¡c ViÇt).

Chim th¥y trên trÑng Óng gÓm lo¡i chim bay và chim éng. Lo¡i chim bay là chim l¡c. Chim éng trên mái nhà hình thuyÁn giÑng chim công, gà và a sÑ éng d°Ûi ¥t là loài chim n°Ûc: cò, bÓ nông, xít...

K¿t hãp thà "âm d°¡ng l°áng hãp" chim-rÓng ß ây là giao long và chim l¡c. Ðó là nhïng biÃu hiÇn ¡n nh¥t ß mÙt sÑ m·t trÑng Óng (Hoà Bình, Phú Xuyên) và không thu§n nh¥t, téc chim l¡c xen vÛi các lo¡i chim n°Ûc(âu) khác ß mÙt sÑ m·t trÑng Óng khác. Ph£i chng do hiÇn t°ãng không thu§n nh¥t này mà L¡c - Long ã thành L¡c Long Quân - Âu c¡? Chim-rÓng là Á tài còn b£o l°u mãi vÁ sau: hình in trên viên g¡ch phát hiÇn ß chùa Lim trong mÙt ngôi mÙ cÕ (Th¿ k÷ 1, sau CN).

INCLUDEPICTURE "http://vnexplore.net/files/04.gif" \* MERGEFORMATINET

Cha RÓng - M¹ Tiên:

L¡c Long Quân - Âu c¡ ß ây ã là tôn danh: Quân (vua) và C¡ (cing gÍi là ky: mù hiÇu cça phå nï) theo Ðào Duy Anh (Hán ViÇt të iÃn). ß ây v¥n Á c§n gi£i quy¿t là t¡i sao "L¡c Long Quân - Âu c¡" l¡i trß thành "Cha RÓng - m¹ Tiên"?

ViÇc xác Ënh tông tích cça Âu C¡ là tiên xu¥t hiÇn l§n §u trong L)nh Nam chích quái (th¿ k÷ 15) t¡i o¡n Ñi tho¡i cça L¡c Long Quân: "Ta là nòi rÓng, éng §u thu÷ tÙc, nàng là giÑng tiên, sÑng ß trên ¥t...". Do ó viÇc gi£i áp v¥n n¡n trên buÙc ph£i truy céu các dï liÇu lËch sí-vn hoá cça thÝi ¡i ó, téc trong và tr°Ûc th¿ k÷ 15: thÝi Lý - Tr§n. Cå thà trong nghÇ thu­t Ó t°ãng Lý -Tr§n, các công trình nghiên céu ã cho chúng ta th¥y có r¥t nhiÁu phù iêu, hình ch¡m kh¯c và t°ãng tròn (g× và á) vÁ Á tài "tiên" ß nhiÁu di tích khác nhau (chùa Ph­t Tích, Ch°¡ng S¡n, Long ÐÙi, chùa Dâu, chùa BÑi, Thái L¡c...) d°Ûi các tên gÍi và chú thích (ch°a th­t sñ chính xác) là: "tiên nï/ Apsara", "nh¡c công/ Gandharva", "nï th§n chim/Kinnari"...Rõ ràng ây là k¿t qu£ có gÑc të tám lo¡i chúng sanh gÍi là "bát bÙ chúng" cça Ph­t giáo gÓm: 1. Thiên (Ðêva); 2. Long (Naga); 3. D¡ xoa (Yasha); 4. Atula (Asura; phi thiên); 5. Ca lâu la (Garuda: chim th§n Kim Sí iÃu); 6. Càn - thát bà (Gandharva); 7. Kh©nnala (Kinnara); 8. Ma h§u la già (Mahôraga: ¡i xà v°¡ng). Trong tám lo¡i chúng này có ít ra bÑn lo¡i có thà °ãc coi là tiên. Hình minh ho¡:

INCLUDEPICTURE "http://vnexplore.net/files/05.gif" \* MERGEFORMATINET

BÑn lo¡i có thà °ãc coi là tiên gÓm:

- Ðêva là thiên, Ðêvi: thiên nï: tiên nï. Xét vÁ hình t°Ûng thì ây là các lo¡i tiên nï trang trí mi miÇn, §u tóc mù lÇ nh° vi công, ca công h§u h¡, tán tång viÇc thuy¿t pháp.

- Atula là lo¡i phi thiên, th°Ýng có hình t°Ûng tiên nhân ang bay l°ãn kèm vÛi các dây låa dài uÑn l°ãn gÍi là "phong ai" nh° vi công múa låa.

- Càn thát bà là nh¡c th§n, h°¡ng th§n (th§n chÉ sÑng b±ng h°¡ng th¡m). Ðây là th§n Bàlamôn giáo (có ¿n 6.333 vË); trong kinh DiÇu pháp liên hoa cça Ph­t giáo có bÑn lo¡i. ß ¥n ÐÙ, Càn thát bà °ãc hiÃu là "diÅn viên". VÁ hình t°Ûng có thuy¿t cho r±ng lo¡i này thân có nhiÁu lông vi, nía ng°òi nía chim, hình dáng ¹p. Có thuy¿t chÉ rõ; thân lÙ màu da thËt, tay trái c§m sáo trúc, tay ph£i c§m b£o ki¿m.

- Kh©nnala, dËch ngh)a là nghi th§n (§u có sëng nên khi th¥y sinh tâm hoài nghi vì không giÑng ng°Ýi). Lo¡i chúng này có biÇt tài ca múa giÏi, chuyên t©u các bài nh¡c nói vÁ ¡o pháp. VÁ hình t°Ûng th°Ýng có mÙt cái trÑng n±m ngang hay hai cái trÑng éng tr°Ûc m·t, t° th¿ là nh¡c công ch¡i trÑng.

Trong bÑn lo¡i tiên này thì Càn thát bà do có hình t°Ûng ng°Ýi ýÿ" chim nên dÅ °ãc Óng nh¥t vÛi Âu C¡ (nói nh° v­y là xét vÁ lý, còn trong thñc t¿ vÁ hình t°Ûng cå thà Áu có kh£ nng tham chi¿u c£ Atula và Kanara/Kanari...). Ph£i chng ó là c¡ sß lËch sí - vn hoá cça thÝi kó ¡o Ph­t là quÑc giáo mà tác gi£ L)nh Nam chích quái ã dña vào ó mà "tiên hoá" m¹ Âu C¡, téc chim ã °ãc bi¿n thành tiên. Ðó là nguyên nhân lËch sí mà cå thà là sñ tích hãp ci- mÛi, nÙi sinh - ngo¡i sinh à "L¡c Long Quân - Âu C¡" thành "Cha rÓng - m¹ tiên" §y thiêng liêng và tñ hào Ñi vÛi m×i con dân ViÇt.

Mù Thu­t Ph­t Giáo thÝi kó nhà Lý.

Nhà Lý kéo dài të nm 1009 ¿n 1225, thÝi gian trË vì ¥t n°Ûc kéo dài 215 nm. Giai o¡n này ¥t n°Ûc Ùc l­p, tñ chç, và ç séc m¡nh chÑng gi·c ngo¡i xâm. Ph­t giáo trß thành quÑc giáo. Các vË vua TriÁu Lý Áu h°Ûng ¡o Ph­t và h¡n phân nïa dân sÑ trong n°Ûc thÝi kó này theo Ph­t giáo. ViÇc giao l°u vn hóa Ph­t Giáo thÝi kó này vÛi Trung QuÑc cing °ãc ©y m¡nh. iÁu ó d«n ¿n các công trình ki¿n trúc, mù thu­t thÝi kó này mang ­m d¥u ¥n cça Ph­t Giáo. R¥t nhiÁu chùa, Án °ãc xây dñng vÛi quy mô lÛn. Ngày nay v«n còn mÙt sÑ ít công trình v«n còn tÓn t¡i nh°ng a ph§n Áu qua phåc ch¿ và thay Õi theo thÝi gian.

Các công trình ki¿n trúc nÕi b­t thÝi ó là: Chùa MÙt CÙt ( chùa Diên Hñu), Án ô (Chùa Lý Bát ¿), Chùa Ph­t Tích, Chuông Quy iÁn, chùa D¡m,&

Chùa MÙt CÙt (Chùa Diên Hñu) ngày nay tÍa l¡c t¡i Qu­n Ba ình Hà NÙi, c¡nh bên lng Chç tËch HÓ Chí Minh là di tích lËch sí còn l¡i cça Chùa Diên Hñu. Theo chiÁu dài lËch sí Chùa này ã nhiÁu l§n thay Õi, xây dñng l¡i. Vì th¿ mà nhïng gì ta th¥y ngày nay thì r¥t nhÏ so vÛi mÙt công trình to lÛn g¥p vài chåc l§n và lÙng l«y vào thÝi Lý. Chùa gÓm 1 cÙt á lÛn ß trong hÓ Linh ChiÃu, Énh cÙt tÏa ra óa hoa sen nghìn cánh, trên ó dñng mÙt iÇn Ï th©m, bên trong iÇn là mÙt t°ãng Ph­t b±ng vàng. Quanh hÓ có hành lang bao bÍc, ngoài hành lang có ao Bích trì, có c§u vòng b¯c qua, phía sân tr°Ûc 2 bên c§u có b£o tháp L°u ly.

Án ô °ãc xây dñng à làm n¡i thÝ các vË vua thÝi Lý. °ãc xây dñng vào thÝi Vua §u tiên cça nhà Lý là Lý Thái TÕ. Trong 1 l§n vÁ thm quê, dân Làng n¡i ây ã xây dñng mÙt ngôi nhà lÛn à nghênh ti¿p Nhà vua, sau nay khi ông ch¿t, vË Vua k¿ nhiÇm là Lý Thái Tông ã cho sía l¡i làm n¡i thÝ tñ vua cha và cing të ó ngôi Án là n¡i thÝ tñ cho các vË Vua sau này khi bng hà.

MÙt công trình nÕi ti¿ng thÝi Lý nïa có là Chùa Ph­t Tích. Ngôi chùa sß hïu t°ãng A di à lÛn nh¥t ViÇt nam b±ng á hoa c°¡ng xanh cao 1,87m tính luôn bÇ là 2,77m. T°ãng ph­t ngÓi thuy¿t pháp trên ài sen, hai tay à ngía trong lòng, dáng ve thanh cao, th° gi£n. Nhïng °Ýng nét mÁm m¡i cça t°ãng k¿t hãp vÛi khuon m·t thoát tåc t¡o nên v½ ¹p dËu dàng phi giÛi tính. ây là mÙt kiÇt tác mù thu­t ViÇt Nam thÝi Lý.

Các chùa thÝi ló th°Ýng °ãc xây men theo triÁn núi, trên m·t b±ng hình vuông ho·c tròn, trung tâm chùa là tháp cao, trung tâm là t°ãng Ph­t . hình £nh mái chùa cong và l°áng long triÁu nguyÇt ta cing th°Ýng th¥y trên nóc các ngôi chùa thÝi ¥y.

Qua nhiÁu nm bË ô hÙ bßi Ph°¡ng B¯c, vn hóa cing bË £nh h°ßng. Tuy nhiên, hình £nh rÓng thÝi Lý cing là mÙt s£n ph©m mù thu­t ·c s¯c mà các Ýi sau ph£i noi theo và hÍc hÏi. RÓng thÝi Lý uÑn l°ãn mÁm m¡i hình sin vÛi 12 o¡n cong, §u rÓng có bòm, miÇng rÓng ng­m ngÍc và RÓng có 4 chân. Dáng v½ rÓng mÁm m¡i, ­m ch¥t vË tha cça Ph­t giáo.

ThÝi lý có 3 trong sÑ 4 té ¡i khí ó là Tháp B£o Thiên, T°ãng ph­t Di L·t và chuông Quy iÁn.

Mù thu­t thÝi nhà Lý mang ­m ch¥t Ph­t Giáo, thÝi kó này là °ãc xem là thÝi kó vàng son cça lËch sí mù thu­t ViÇt nam.

Ph­t giáo và Ýi sÑng

HYPERLINK "http://daitangkinhvietnam.org/phat-giao-va-doi-song.html" Ph­t giáo và Ýi sÑng - HYPERLINK "http://daitangkinhvietnam.org/phat-giao-va-doi-song/van-hoa-giac-duc.html" Vn Hóa và Giáo Dåc Vi¿t bßi Chu Quang Tré ...Các vua Lý r¥t tin theo Ph­t giáo, Hoàng h­u ö Lan °ãc dân tôn là Quan Âm nï. Vì th¿ vô sÑ Chùa Tháp °ãc xây dñng, mà ß thÝi Lý, Tháp chính là Án thÝ Ph­t, là ki¿n trúc chç y¿u cça Chùa giÑng nh° ki¿n trúc Ph­t giáo cça ¤n Ù và nhiÁu n°Ûc ông Nam Á.

...Trên pho t°ãng Ph­t ß Chùa Ph­t Tích, chúng ta th¥y nghÇ s) x°a ã °a vào ây cái nhìn chung cça th©m mù ông Nam Á trên c¡ sß cái chu©n gÑc ¤n Ù: T°ãng ngÓi ki¿t già là th¿ ngÓi hoa sen, l°ng d°Ûn th³ng à x°¡ng sÑng g§n vuông góc vÛi m·t ¥t, m¯t khép hÝ nhìn xuÑng n¡i chót mii. ó là th¿ ngÓi cân Ñi, vïng ch¯c lâu mÏi, iÁu hoà °ãc hai luÓng iÇn âm d°¡ng à cho th§n kinh th£nh th¡i minh m«n, và trí não phát triÃn. Tuân giï cái chung ¥y, nh°ng nghÇ s) thÝi Lý ã ViÇt Nam hóa theo v» ¹p lý t°ßng cça phå nï ViÇt Nam là m·t h¡i trái xoan, lông mày cong thanh, m¯t ph°ãng, mii dÍc dëa, miÇng mÉm c°Ýi, cÕ cao ba ng¥n, thân hình thon th£ dong dÏng...

...Nhân dân ¡i ViÇt ti¿p thu Ph­t giáo të r¥t sÛm, ch¯c ch¯n ã ti¿p nh­n th§n tho¡i ¤n Ù, cing tôn sùng Indra nh° ng°Ýi Aryan. Nhà Lý th¥y rõ iÁu ó, Óng hóa Indra vÛi Ph­t, nm 1057 ã xây hai Chùa Thiên Phúc và Thiên ThÍ, Óng thÝi úc l¡i hai t°ãng Ph¡m V°¡ng và ¿ Thích à thÝ ß ó, §u nm các vua v«n ¿n ¥y làm lÅ.

Mù Thu­t Lý Trong Quan HÇ VÛi Mù Thu­t ông Nam Á

Chu Quang Tré (ViÇn Mù thu­t)

N±m ß s°Ýn ông Nam cça låc Ëa Châu Á nhìn ra n¡i g·p gá cça hai ¡i d°¡ng là Thái Bình D°¡ng và ¤n Ù D°¡ng, iÁu kiÇn Ëa lý ã ·t n°Ûc ta vào giïa vùng ông Nam Á, sau l°ng liÁn kho£ng ¥t vÛi các n°Ûc ông Nam Á låc Ëa (Lào, Campuchia, Thái Lan, Mi¿n iÇn, và miÁn Hoa Nam cça Trung Hoa), tr°Ûc m·t nhìn ra biÃn ông, có thà b±ng thuyÁn giao ti¿p dÅ dàng vÛi các n°Ûc ông Nam Á h£i £o (Philippin, Indonexia, Malaixia). ¥y là mÙt khu vñc të iÁu kiÇn Ëa lý chung có ç biÃn kh¡i và ¥t liÁn vÛi Óng b±ng và rëng núi, cùng chËu tác Ùng cça khí h­u nhiÇt Ûi và gió mùa, do ó cùng có nÁn kinh t¿ chç ¡o là nông nghiÇp trÓng lúa n°Ûc, °ãc an xen thêm các y¿u tÑ cça kinh t¿ khai thác biÃn và rëng núi. Të c¡ sß kinh t¿ chung ¥y mà các n°Ûc ông Nam Á có sñ g§n gii nhau vÁ phong tåc t­p quán mà trong ó có v¥n Á quan trÍng là sí lý n°Ûc à trÓng c¥y lúa.

Các c° dân nông nghiÇp ông Nam Á trong iÁu kiÇn sÑng cå thà ¥y mà vÁ m·t vn hóa n·ng y¿u tÑ nï, cùng thÝ tÕ tiên và các lñc l°ãng tñ nhiên à hy vÍng °ãc phù hÙ trong công viÇc làm n, mà ß d°Ûi khía c¡nh nghÇ thu­t cùng có cái th©m mù nhËp iÇu, uyÃn chuyÃn cça nông nghiÇp, k¿t hãp vÛi cái hào hùng, phóng túng cça biÃn kh¡i. Trong nhïng m«u sÑ chung ¥y, l¡i tùy tëng n°Ûc và ß vào nhïng giai o¡n lËch sí cå thà mà có sñ nh¥n m¡nh y¿u tÑ này hay y¿u tÑ kia.

G¯n các n°Ûc ông Nam Á thành mÙt khÑi vÁ không gian và ·t nó trong ti¿n trình lËch sí vÁ thÝi gian, xu h°Ûng chung cça các nhà ông Nam Á hÍc ViÇt Nam là chia nó ra làm 5 giai o¡n lÛn: të s¡ sí ¿n §u công nguyên là thÝi kó ông s¡n hÙi tå nhiÁu m·t à xây dñng truyÁn thÑng vn hóa trên c¡ sß vn minh nông nghiÇp; të §u công nguyên ¿n th¿ k÷ X trên c¡ sß vÑn vn hóa ã có, ti¿p thu thêm vn hóa ¤n và Hoa à Ënh hình b£n s¯c dân tÙc; të th¿ k÷ X ¿n th¿ k÷ XIII ra Ýi các quÑc gia dân tÙc, t¡o sñ h°ng khßi vn hóa; th¿ k÷ XIV và XV t­p trung séc chÑng sñ xâm l°ãc cça quân Nguyên; të th¿ k÷ XVI ¿n th¿ k÷ XIX ti¿p xúc vn hóa ph°¡ng Tây.

Trong khuôn khÕ mà Á tài quy Ënh, chúng tôi chÉ xin trình bày ôi nét vÁ nghÇ thu­t ¡i ViÇt d°Ûi thÝi Lý trong quan hÇ vÛi nghÇ thu­t ông Nam Á, vÛi tính cách là m¥y gãi ý ban §u à chúng ta s½ cùng nghiên céu.

Ñi chi¿u vÛi cách phân kó lËch sí ông Nam Á cça các nhà ông Nam Á hÍc ViÇt Nam, nghÇ thu­t ¡i ViÇt d°Ûi thÝi Lý là thuÙc vÁ giai o¡n thé 3 (th¿ k÷ X - XIII); nh°ng không thà giÛi h¡n giïa hai lát c¯t ngang thÝi gian, vì lËch sí là dòng ch£y liên tåc và cái sau bao giÝ cing g¯n vÛi cái tr°Ûc, nên cing c§n dành ôi nét l§n ki¿m të nguÓn.

Cho ¿n khi các c° dân ß các miÁn khác nhau cça ông Nam Á ã ti¿n të vùng rëng núi xuÑng và të ven biÃn vào chinh phåc °ãc vùng Óng b±ng, cùng nhau phát triÃn kinh t¿ trÓng c¥y lúa n°Ûc, thì trên c¡ sß ó ã cùng sáng t¡o ra mÙt nÁn vn hóa ông S¡n vÛi sñ hÙi tå cça các y¿u tÑ vn hóa Óng b±ng, biÃn, rëng núi, mà qua chéng cé ch¯c ch¯n là mÙt lo¡t trÑng Óng ông S¡n (téc trÑng Óng lo¡i I Hê g¡) phát hiÇn °ãc trong toàn khu vñc ông Nam Á (trong ó t­p trung nh¥t ß Óng b±ng sông HÓng và Óng b±ng sông Mã cça ViÇt Nam), ã g¯n các n°Ûc này thành mÙt chÉnh thà thÑng nh¥t và Ùc áo.

Trên c¡ sß séc m¡nh vn hóa ông S¡n, vào kho£ng tr°Ûc sau Công nguyên, tëng n°Ûc ß ây l¡i có cuÙc ti¿p xúc vÛi méc Ù khác nhau và b±ng nhïng hình théc khác nhau vÛi vn hóa ¤n và vn hóa Hán. Trong cuÙc ti¿p xúc ¥y, vn hóa ¤n ã thâm nh­p hòa bình, °ãc các n°Ûc ông Nam Á (nh¥t là khu vñc h£i £o) ti¿p nh­n tñ giác à hoàn thiÇn quá trình dñng n°Ûc, qua chÍn lÍc ã Óng hóa nhïng cái bên ngoài vào thành sß hïu cça mình, sáng t¡o ra nhïng công trình nghÇ thu­t ki¿n trúc và iêu kh¯c tuy hÍc theo ¤n Ù nh°ng Áu thoát xác, uÑn n¯n, vuÑt ve à phù hãp vÛi Ýi sÑng và th©m mù cça mình, làm thành tài s£n riêng cça nghÇ thu­t ông Nam Á.

Trái l¡i, vn hóa Hán ã ti¿n hành mÙt cuÙc thâm nh­p c°áng béc b±ng b¡o lñc. Të th¿ k÷ III tr°Ûc công nguyên, nhïng ng°Ýi ViÇt trong Bách ViÇt ß vùng Ngi L)nh (miÁn Hoa Nam ngày nay) ã bË ¿ quÑc T§n thôn tính và d§n Óng hóa vn hóa. ¿n bán £o ông D°¡ng, ¿ quÑc T§n bË nhïng ng°Ýi L¡c ViÇt và Âu ViÇt ß ây ch·n l¡i và ánh b¡i. Nh°ng sau ó ¿ quÑc Hán ã chi¿m °ãc n°Ûc Âu L¡c và chia thành qu­n, huyÇn à cai trË, du nh­p Ó ¡t vn hóa Hán nh±m Óng hóa, chính vì sñ thí thách khÑc liÇt ¥y cça lËch sí, dân tÙc ta vÑn là chç nhân cça trung tâm vn hóa ông S¡n, b±ng t¥t c£ séc m¡nh dÓn nén ã ph£i vëa ¥u tranh vi trang vëa ¥u tranh vn hóa, chÑng l¡i sñ Hán hóa, có c°áng nh­n nhiÁu y¿u tÑ vn hóa Hán nh°ng rÓi tiêu thå linh ho¡t thành phong cách b£n Ëa à nâng mình lên.

Th¿ là trong nhiÁu th¿ k÷ §u cça k÷ nguyên thiên chúa, dân tÙc ta vëa ph£i °a vào trong dân gian nhïng m£nh cça vn hóa ông S¡n bË ¿ quÑc Hán ­p vá, Ã b£o l°u, giï truyÁn thÑng và nuôi séc m¡nh; rÓi trên s¡ sß ó ti¿p thu chÍn lÍc mÙt cách tñ giác vn hóa ¤n thâm nh­p hòa bình, Óng thÝi vëa c°áng ch¿ vëa ti¿p thu chÍn lÍc vn hóa Hán, Ã rÓi të th¿ k÷ X giành °ãc Ùc l­p b°Ûc vào k÷ nguyên ¡i ViÇt thì cing g¥p rút xây dñng mÙt nÁn vn hóa nghÇ thu­t riêng cça mình mà vào thÝi Lý s½ nß rÙ.

Trong khi bÍn thÑng trË Hán lùng thu trÑng Óng, vÛi cách éng xí thông minh, dân tÙc ta v«n úc trÑng Óng d°Ûi hình théc trÑng ch­u: thñc ch¥t cça Ó v­t vÁ c£ t¡o dáng và trang trí là trÑng Óng, nh°ng khi c§n trá hình thì l­t ng°ãc l¡i có thà xem nh° chi¿c ch­u Óng. ó là tr°Ýng hãp chi¿c trÑng Óng Kon Tum úc vào §u công nguyên. Trong khi ng°Ýi Hán °a ra nhïng chi¿c ¥m gÑm mà vòi là con thao thi¿t, thì ng°Ýi ViÇt ã thay hình con thao thi¿t xa l¡ b±ng hình con voi quen thuÙc à t¡o ra ¥m n°Ûc cça mình.

iÃn hình là viÇc dân tÙc ta ã sáng t¡o ra nhiÁu chuyÇn Ñi chÍi vÛi bÍn ô hÙ Hán. Khi chúng tung tin Cao BiÁn có tài trë yÃm long m¡ch và iÁu khiÃn âm binh , thì dân gian ta có ngay chuyÇn Quân Cao BiÁn d­y non l©y b©y thành Ñng ¥t, chuyÇn th§n núi T£n Viên nhÕ n°Ûc bÍt vào àn tràng cça Cao BiÁn khi¿n y ph£i than r±ng: Linh khí cça ph°¡ng Nam không thà l°Ýng °ãc. Ôi, cái v°ãng khí cça ¥t này Ýi nào h¿t °ãc! Và th­t s£ng khoái là chuyÇn th§n núi Long × ã làm m°a dông, gió gi­t phá tan viÇc l­p àn chôn bùa yÃm cça Cao BiÁn, buÙc y ph£i thú nh­n: Xé này có th§n kinh dË, ß lâu t¥t chuÑc l¥y tai v¡, ta ph£i vÁ B¯c mau thôi!

Bên c¡nh thái Ù Ñi vÛi vn hóa Hán, dân tÙc ta cing nh° các n°Ûc ông Nam Á khác, ã tñ giác ti¿p nh­n chÍn lÍc sñ thâm nh­p hòa bình cça vn hóa ¤n, sáng t¡o ra nhiÁu ki¿n trúc và nhïng phù iêu trang trí ki¿n trúc có ho¡ ti¿t, có chç Á. B¯t nguÓn të Tôn giáo, th§n tho¡i và nghÇ thu­t ¤n Ù, °ãc tái t¡o thành tài s£n riêng cça ông Nam Á, thành sãi dây g¯n bó vn hóa gia ình ông Nam Á.

Þ ViÇt Nam cuÙc ti¿p xúc vÛi vn hóa ¤n Ù qua các th°¡ng nhân và các nhà s° diÅn ra nh¹ nhàng nh°ng sâu s¯c. Câu chuyÇn ng°Ýi con gái vùng Dâu, nàng Man N°¡ng, °ãc cha m¹, do vÑn r¥t phåc phép m§u cça s° Khâu à La ng°Ýi ¤n Ù, v«n tôn thÝ s° làm Th§y, bèn °a vào Chùa à nhÝ s° d¡y d×; rÓi mÙt tÑi Man N°¡ng ngç quên ß cía phòng, khi s° hành lÅ vÁ b°Ûc qua mà nàng mang thai, sau sinh ra éa tr» và gíi vào cây dung thå, °ãc cây ¥p ç à thành hòn á thiêng và cùng vÛi cây có §y phép m§u làm lãi cho nông nghiÇp lúa n°Ûc, °ãc thÝ d°Ûi danh ngh)a Té Pháp ... mà mÍi ng°Ýi Áu bi¿t, thñc ch¥t là cuÙc giao ti¿p m¡nh m½, sâu s¯c, tôn trÍng và r¥t tñ giác cça vn hóa ViÇt vÛi vn hóa ¤n; trong ó dân tÙc ta ã tiêu hóa nhu§n nhuyÅn, thai nghén nhïng y¿u tÑ ngo¡i lai, à s£n sinh ra mÙt thành tñu vn hóa mÛi cao ¹p h¡n, °ãc ©y lên Énh iÃm b¥t diÇt.

Trong cuÙc ti¿p xúc vÛi vn hóa ¤n, t­p trung và tr°Ûc h¿t là ti¿p thu Ph­t giáo. Theo nh­n xét cça nhà s° Trung QuÑc thÝi Tùy là àm Thiên (mà thiÁn s° Trí Không thÝi Lý trong khi àm ¡o vÛi hoàng h­u ö Lan ã d«n): Xé Giao Châu có °Ýng thông sang Thiên Trúc. Khi Ph­t giáo vào Trung QuÑc ch°a phÕ c­p tÛi Giang ông mà ß vùng Luy Lâu cça xé ¥y ã xây dñng h¡n 20 b£o Tháp, Ù °ãc 500 vË Tng và dËch °ãc 15 bÙ kinh. Th¿ là xé ¥y theo ¡o Ph­t tr°Ûc ta (Trung QuÑc). B¥y giÝ có các vË s° Mâu Bác, Ma La Kó Vñc, Kh°¡ng Tng HÙi, Chi C°¡ng L°¡ng ¿n ß ó truyÁn ¡o . Trong bÑn vË s° trên, Mâu Bác sÑng ß th¿ k÷ II. Nh° v­y Ph­t giáo có thà thâm nh­p vào ta të §u công nguyên và b±ng con °¡ng trñc ti¿p të ¤n Ù sang: B±ng °Ýng thçy të phía Nam lên, rÓi vÁ sau l¡i thêm °Ýng bÙ të phía Tây (qua Tây T¡ng, Vân Nam và Lào) ¿n. Ph­t giáo vÛi nhïng nhà s° có nhiÁu phép l¡ , ã k¿t hãp °ãc vÛi tín ng°áng nguyên thçy b£n Ëa, mau chóng chi¿m °ãc lòng dân và trß thành ngÍn cÝ céu n°Ûc, trong ó phong trào do mÙt Ph­t tí hÍ Lý (quen gÍi là Lý Ph­t tí) c§m §u ß th¿ k÷ VI là mÙt iÃn hình, ß th¿ k÷ X, các nhà s° ã tham gia tích cñc vào cuÙc kháng chi¿n chÑng TÑng cça nhà TiÁn Lê, ã chu©n bË d° lu­n £o chính l­p ra nhà Lý. Các vua Lý r¥t tin theo Ph­t giáo, Hoàng h­u ö Lan °ãc dân tôn là Quan Âm nï. Vì th¿ vô sÑ Chùa Tháp °ãc xây dñng, mà ß thÝi Lý, Tháp chính là Án thÝ Ph­t, là ki¿n trúc chç y¿u cça Chùa giÑng nh° ki¿n trúc Ph­t giáo cça ¤n Ù và nhiÁu n°Ûc ông Nam Á.

Të nÁn kinh t¿ nông nghiÇp lúa n°Ûc, dân tÙc ta cing nh° các dân tÙc khác ß ông Nam Á l¡i có tín ng°áng thÝ tÕ tiên và thÝ các lñc l°ãng tñ nhiên à mong °ãc phù hÙ cho m°a thu­n gió hòa có lãi cho cây lúa phát triÃn. L¡i të thÝ tÕ tiên trong gia ình °ãc mß ra thành thÝ tÕ tiên cça c£ n°Ûc. Các vua Lý r¥t chú ý phong th§n cho các anh hùng dân tÙc, l­p Án Hùng thÝ tÕ n°Ûc và các Án Gióng thÝ anh hùng th§n tho¡i, Án Hai Bà Tr°ng, Án Bà TriÇu thÝ anh hùng lËch sí. Të viÇc thÝ tÕ tiên g¯n vÛi kinh t¿ nông nghiÇp lúa n°Ûc, mà mÍi ng°Ýi không hÁ ti¿c công séc và tiÁn cça à xây nhïng Chùa Tháp quy mô to lÛn. Nhïng Chùa Tháp ß thÝi Lý vëa tr£i rÙng vëa tôn cao, có thà là b¡n Óng hành cça nhiÁu công trình Ph­t giáo ß ông Nam Á.

Trong nhïng lñc l°ãng tñ nhiên liên quan nhiÁu ¿n nông nghiÇp, tr°Ûc h¿t ph£i kà ¿n các hiÇn t°ãng mây m°a - s¥m - chÛp Áu °ãc th§n thánh hóa vÛi các y¿u tÑ nï, thành Té Pháp là Pháp Vân, Pháp Vi, Pháp Lôi, Pháp iÇn °ãc r°Ûc vào Chùa và Ph­t hoá, thÝ ß vË trí trang trÍng nh¥t thay cho t°ãng Ph­t. Các Chùa trong hÇ thÑng Té Pháp Áu có të r¥t sÛm, thÝi Lý r¥t °ãc coi trÍng, nh°ng d¥u tích v­t ch¥t còn l¡i thì Áu muÙn h¡n.

D°Ûi góc Ù mù thu­t và ·t vào giai o¡n lËch sí vn hóa ¡i ViÇt mà thÝi Lý là Énh cao h°ng thËnh cça Ph­t giáo; rÓi k¿ liÁn là thÝi Tr§n, Ph­t giáo v«n phát triÃn l¡i °ãc dân gian hóa vÛi các biÃu hiÇn là các Chùa làng; chúng ta th¥y ngay ß iêu kh¯c Lý và iêu kh¯c Tr§n ã hÙi tå nhïng y¿u tÑ cça vn hoá ¤n trong viÇc tái t¡o, nâng lên thành nghÇ thu­t ông Nam Á.

T°ãng Ph­t Ýi Lý còn l¡i °ãc vài pho, trong ó ch¯c ch¯n nh¥t và °ãc nhiÁu ng°Ýi bi¿t là pho t°ãng Ph­t Chùa Ph­t Tích. Còn thÝi Tr§n, cho ¿n nay v«n ch°a giao cho chúng ta pho t°ãng Ph­t nào °ãc kh³ng Ënh ch¯c ch¯n. Trên pho t°ãng Ph­t ß Chùa Ph­t Tích, chúng ta th¥y nghÇ s) x°a ã °a vào ây cái nhìn chung cça th©m mù ông Nam Á trên c¡ sß cái chu©n gÑc ¤n Ù: T°ãng ngÓi ki¿t già là th¿ ngÓi hoa sen, l°ng d°Ûn th³ng à x°¡ng sÑng g§n vuông góc vÛi m·t ¥t, m¯t khép hÝ nhìn xuÑng n¡i chót mii. ó là th¿ ngÓi cân Ñi, vïng ch¯c lâu mÏi, iÁu hoà °ãc hai luÓng iÇn âm d°¡ng à cho th§n kinh th£nh th¡i minh m«n, và trí não phát triÃn. Tuân giï cái chung ¥y, nh°ng nghÇ s) thÝi Lý ã ViÇt Nam hóa theo v» ¹p lý t°ßng cça phå nï ViÇt Nam là m·t h¡i trái xoan, lông mày cong thanh, m¯t ph°ãng, mii dÍc dëa, miÇng mÉm c°Ýi, cÕ cao ba ng¥n, thân hình thon th£ dong dÏng...

Trong mÑi liên hÇ cça th§n tho¡i và nghÇ thu­t Ph­t giáo ViÇt Nam vÛi th§n tho¡i và nghÇ thu­t ¤n Ù, ta th¥y có sñ hòa Óng trong tÕng thà di tích Tôn giáo và nghÇ thu­t cÕ ß ông Nam Á x°a, vÛi nhïng bi¿n d¡ng cça các Á tài vÁ th§n Indra và th¿ giÛi cça Inda hoàn toàn sung s°Ûng có nhïng vi nï Apsaras, nhïng ca s) Kinnaras và nhïng nh¡c s) thiên th§n Gandharla Áu không ngëng biÃu diÅn và phô diÅn nhïng °Ýng nét, dáng d¥p, màu s¯c và thanh âm ¹p ½ ß trong ¥t trÝi.

Trong th¿ giÛi th§n tho¡i ¤n Ù, Indra vÛi chéc nng th§n M°a và th§n S¥m sét, °ãc ng°Ýi Aryan khi Ënh c° ß Punjab (Tây B¯c ¤n Ù) m°a nhiÁu ¥t tÑt thu­n lãi cho trÓng trÍt và chn nuôi, nh°ng luôn diÅn ra c£nh ráng Ï, mây en ùn ùn, s¥m chÛp kinh hoàng, m°a tuôn xÑi x£... ã gây ¥n t°ãng sâu s¯c vÁ lñc l°ãng thiên nhiên, Ã rÓi sáng t¡o ra vË th§n tÑi cao cça các th§n có nhiÇm vå b£o vÇ các thành viên cça cÙng Óng và cça c£i cça cÙng Óng. Nhân dân kính trÍng và yêu quý Indra vô cùng, thì giai c¥p thÑng trË lãi dång nh­n làm con cháu Indra, suy tôn Indra làm ngÍc hoàng Th°ãng ¿ cai qu£n cõi trÝi, còn mình cai qu£n cõi ¥t theo lÇnh NgÍc hoàng Th°ãng ¿. Indra truyÁn qua các n°Ûc ông Nam Á còn có các tên là Ph¡m V°¡ng hay ¿ Thích. Theo mÙt vài tài liÇu, Ph¡m V°¡ng chính là Brahma.

Nhân dân ¡i ViÇt ti¿p thu Ph­t giáo të r¥t sÛm, ch¯c ch¯n ã ti¿p nh­n th§n tho¡i ¤n Ù, cing tôn sùng Indra nh° ng°Ýi Aryan. Nhà Lý th¥y rõ iÁu ó, Óng hóa Indra vÛi Ph­t, nm 1057 ã xây hai Chùa Thiên Phúc và Thiên ThÍ, Óng thÝi úc l¡i hai t°ãng Ph¡m V°¡ng và ¿ Thích à thÝ ß ó, §u nm các vua v«n ¿n ¥y làm lÅ. Ngày nay chúng ta không còn hai t°ãng Ph¡m V°¡ng và ¿ Thích, nh°ng mÙt sÑ nhân v­t cça th¿ giÛi cça Indra v«n còn. Chân cÙt Chùa Ph­t Tích c£ bÑn m·t Áu ch¡m l·p l¡i dàn nh¡c thiên th§n gÓm m°Ýi nh¡c công kiÃu Gandharva biÃu diÅn. Thành b­c tháp Ch°¡ng S¡n m×i m·t ch¡m b£y vi nï kiÃu Apsara ang múa dâng hoa. Chùa Ph­t Tích và Chùa Íi còn có t°ãng nhïng ng°Ýi chim kiÃu Kinnara ang biÃu diÅn. Nhïng nh¡c công vi nï (Gandharva và Apsara) ¥y trong t° th¿ biÃu diÅn cùng theo công théc t¡c t°ãng múa cça ¤n Ù uÑn né ng°Ýi v·n thành ba khúc duyên dáng và sinh Ùng. Cho ¿n cuÑi thÝi Tr§n, khi Chùa trß thành cça làng, Ph­t giáo dân gian hóa à càng g§n qu§n chúng, ta l¡i g·p ß Chùa Thái L¡c (vÑn x°a thuÙc Kinh B¯c, nay thuÙc H£i H°ng), trên ch¡m g× nhïng hình t°ãng t°¡ng Óng vÛi Kinnara và Gandharva, °ãc diÅn t£ sôi nÕi, hÓ hßi trong c£ mÙt lo¡t béc khác nhau.

Chúng ta còn g·p trong hình t°ãng r¥t Ùc áo ViÇt nam, là con rÓng thÝi Lý ch¯c ch¯n là sáng t¡o cça c° dân làm nông nghiÇp lúa n°Ûc, thuÙc vn hoá ph°¡ng Nam. Þ con rÓng Lý có sñ thu nh­n nhïng y¿u tÑ cça con r¯n vào thân mình, và cça con Makara vào §u mào, phÑi hãp r¥t nhu§n nhuyÅn thành con rÓng r¯n sinh Ùng, uyÃn chuyÃn nhËp nhàng. iÁu này nh¥t quán trong suÑt thÝi Lý, §u thÝi Tr§n v«n °ãc tôn trÍng, nh°ng nh° thÝi Lê S¡ vÛi xu h°Ûng giai c¥p thÑng trË muÑn bá chi¿m hình rÓng thì cái nguÓn gÑc và ý ngh)a x°a cing bË lãng quên d§n.

Chúng ta còn g·p ß mù thu­t ¡i ViÇt, nh¥t là trong thÝi Lý, cái t° t°ßng l°áng hãp cça c° dân ông Nam Á trong k¿t c¥u mô típ các c·p ôi Ñi l­p nh°ng l¡i thÑng nh¥t, hài hoà trong th¿ cân b±ng cça trang trí gãi sñ hòa hãp âm d°¡ng giïa hoa sen và hoa cúc, ôi khi c£ giïa rÓng vÛi ph°ãng. Và nó toát ra c£ të bÑ cåc cça các Ó án trang trí Lý cái uyÃn chuyÃn cça Ùng tác trÓng c¥y, cái nhËp iÇu cça thÝi vå nông nghiÇp mà rÓi sang trang trí Tr§n l¡i có thêm cái phóng khoáng cça biÃn kh¡i... t¥t c£ nh° gãi l¡i cái th©m mù cça ông S¡n gÑc cça th©m mù c£ khu vñc ông Nam Á.

·t mù thu­t ViÇt Nam x°a trong ti¿n trình phát triÃn chung cça ông Nam Á, trong sñ giao l°u vÛi vn hóa ¤n Ù và vn hóa Trung Hoa, të giÛi h¡n cça bài này là thÝi Lý, nhìn l¡i c£ chiÁu sâu các giai o¡n tr°Ûc và sau, thñc t¿ lËch sí vÛi nhïng b±ng cé khoa hÍc, chúng ta trß vÁ b£n thà cÙi nguÓn tÕng hòa vn hóa vÛi c£ khu vñc ông Nam Á (låc Ëa và h£i £o), t¡o l­p cça mÙt th¿ éng xí thích áng vÛi b¥t cé mÙt sñ giao l°u hoà bình hay c°áng ch¿, à v°ãt lên vÛi thÝi gian b±ng mÙt nÁn vn hoá dân tÙc hiÇn ¡i cça chính mình.

(Trích t­p vn Ph­t £n, PL.2533 - 1989)

Vn hÍc nghÇ thu­t

Vn hÍc nghÇ thu­t HYPERLINK "http://www.lichsuvietnam.vn/index2.php?option=com_content&task=view&id=1769&pop=1&page=0&Itemid=35" \o "In" \t "_blank" INCLUDEPICTURE "http://www.lichsuvietnam.vn/templates/rhuk_solarflare_ii/images/printButton.png" \* MERGEFORMATINET

Vn hÍc thÝi Lý- Tr§n ph£n ánh nhïng t° t°ßng và tình c£m cça con ng°Ýi thÝi ¡i, nhìn chung mang nhiÁu y¿u lÑ tích cñc, l¡c quan cça nhïng

v°¡ng triÁu ang ß th¿ i lên. C¡ sß t° t°ßng cça nó là Ph­t giáo và Nho giáo. Có 2 dòng vn hÍc chính : vn hÍc Ph­t giáo và vn hÍc yêu n°Ûc dân tÙc.

T° t°ßng Ph­t giáo trong th¡ vn Lý - Tr§n chç y¿u là t° t°ßng cça phái ThiÁn tông. Nó bao gÓm các tác ph©m vÁ tri¿t hÍc và nhïng c£m héng Ph­t giáo, cùng là nhïng tác ph©m vÁ lËch sí Ph­t giáo thÝi Lý - Tr§n. NhiÁu bài th¡ phú, kÇ, minh do các s° tng trí théc vi¿t, bàn vÁ các khái niÇm s¯c - không, tí - sinh, h°ng - vong, quan hÇ giïa Ph­t và Tâm, ¡o và Ýi, con ng°Ýi và thiên nhiên, ph£n ánh sñ minh tri¿t và niÁm l¡c quan cça cá nhân trong cuÙc sÑng và thÝi ¡i. S° Mãn Giác à l¡i nhïng câu th¡ nÕi ti¿ng vÁ c£m héng ó.

"M¡c vË xuân tàn hoa l¡c t­n

ình tiÁn t¡c d¡ nh¥t chi mai"

(ngh)a là : ChÛ t°ßng xuân tàn hoa rång h¿t

êm qua sân tr°Ûc nß cành mai)

MÙt sÑ nhà vua và quý tÙc sùng Ph­t ã biên so¡n nhïng tác ph©m vÁ giáo lý nhà Ph­t nh° các cuÑn Khóa h° låc, bài ThiÁn tông chi nam cça Tr§n Thái Tông, ThiÁn lâm thi¿t chçy ngï låc cça Tr§n Nhân Tông, TuÇ trung th°ãng s) ngï låc cça Tr§n Tung. VÁ lËch sí Ph­t giáo có các cuÑn ThiÁn uyÃn t­p anh ngï låc, Tam tÕ thñc låc nói vÁ thiÁn phái Trúc tâm. MÙt sÑ cuÑn sách, cùng vÛi nhïng b£n kinh Ph­t giáo, ã °ãc nhà n°Ûc cho em kh¯c in và phÕ bi¿n.

Dòng th¡ vn yêu n°Ûc, dân tÙc cing ã giï mÙt vË trí r¥t quan trÍng trong th¡ vn Lý - Tr§n. Nó ph£n ánh tinh th§n b¥t khu¥t, anh ding chÑng gi·c, lòng trung quân ái quÑc cing nh° lòng tñ hào dân tÙc qua nhïng cuÙc kháng chi¿n chÑng ngo¡i xâm. ThuÙc lo¡i này có thà kà bài th¡ Nam quÑc s¡n hà cça Lý Th°Ýng KiÇt, HËch t°Ûng s) cça Tr§n QuÑc Tu¥n, bài Phú sông B¡nh ±ng cça Tr°¡ng Hán Siêu, ho·c nhïng bài th¡ cça vua tôi nhà Tr§n trong cuÙc kháng Nguyên nh° 2 câu th¡ nÕi ti¿ng cça Tr§n Nhân Tông:

"Xã t¯c l°áng hÓi lao th¡ch mã

S¡n hà thiên cÕ iÇn kim âu

(Xã t¯c hai phen chÓn ngña á

Non sông ngàn thuß vïng âu vàng)

MÙt sÑ tác ph©m ã nói lên ý théc tìm vÁ cÙi nguÓn, s°u t­p nhïng truyÁn thuy¿t, th§n tích nói vÁ lËch sí và nhân v­t lËch sí thÝi quÑc s¡ Vn Lang - Âu L¡c cing nh° các thÝi kó sau. Hai tác ph©m tiêu biÃu là ViÇt iÇn u linh cça Lý T¿ Xuyên và L)nh Nam chích quái cça Tr§n Th¿ Pháp.

Tinh th§n dân tÙc cing ã °ãc thà hiÇn trong các bÙ quÑc sí. Có thà kà ¿n ViÇt sí c°¡ng måc và ViÇt Nam th¿ chí cça HÓ Tông ThÑc, ¡i ViÇt sí l°ãt (hay ViÇt sí l°ãc) cça mÙt tác gi£ khuy¿t danh. NÕi ti¿ng là bÙ ¡i ViÇt sí ký cça Lê Vn H°u, °ãc coi là bÙ chính sí §u tiên cça ViÇt Nam. Hai tác ph©m An Nam chí l°ãc cça Lê Tr¯c và Nam Ông mÙng låc cça HÓ Nguyên Trëng °ãc vi¿t ß Trung QuÑc, cing có nhiÁu óng góp cho sñ tìm hiÃu lËch sí, nhân v­t lËch sí iÃn ch°¡ng và Ëa chí cça ¡i ViÇt thÝi Lý - Tr§n.

MÙt thành tñu quan trÍng cça vn hÍc Lý- Tr§n là viÇc phÕ bi¿n chï Nôm, vëa mang tính dân tÙc (Nam Nôm), vëa mang tính dân gian (nôm na), c£i bi¿n và ViÇt hóa chï Hán. Chï Nôm lúc b¥y giÝ °ãc gÍi là "QuÑc ngï", QuÑc âm .

Chï Nôm có thà ã xu¥t hiÇn të lâu (thÝi B¯c thuÙc) nh°ng ch°a phÕ bi¿n. ThÝi Lý, ng°Ýi ta có thà tìm th¥y mÙt sÑ d¥u v¿t chï Nôm trên mÙt sÑ chuông Óng (chùa Vân B£n, Ó S¡n) và vn bia (bia chùa Báo Ân, V)nh Phúc). ¿n th¿ k÷ XIII, chï Nôm °ãc phÕ bi¿n vÛi giai tho¡i vÁ NguyÅn Thuyên (sau °ãc Õi là Hàn Thuyên) vi¿t bài Vn t¿ cá s¥u b±ng vn Nôm. MÙt sÑ tác gi£ khác °ãc bi¿t cing sáng tác th¡ vn b±ng chï Nôm nh° NguyÅn S) CÑ, Tr§n Nhân Tông, M¡c )nh Chi, Chu Vn An (vi¿t cuÑn QuÑc âm thi t­p, nay không còn), HÓ Quý Ly. Chï Nôm cing ã °ãc phÕ bi¿n trong dân gian nh° mÙt sÑ câu vè châm bi¿m cuÙc hôn nhân giïa HuyÁn Trân công chúa và vua Champa Ch¿ Mân, ho·c viÇc Tr§n Nguyên án k¿t giao vÛi HÓ Quý Ly. MÙt sÑ câu th¡ Nôm cing th¥y trong các cuÑn L)nh Nam chích quái (truyÇn Hà Ô Lôi) ho·c trong Tam tÕ thñc låc (giai tho¡i vÁ s° HuyÁn Quang và nàng iÃm Bích). Chï Nôm còn °ãc dùng à ghi chép mÙt sÑ b£n nh¡c, ca khúc thÝi kó này.

t˜šºÖØÜÞF H l n p r v x à â

z

|

˜

š

œ

ž

¢

¤

8

:

<

>

B

D

¬

®

Î

Ð

¨ÊÒæÊüŽ� $ , >

D-˜šœ¤¸ÜöíéáéáéÛéÓéÓÍÓéÛéÓéÓÍÓéÛéÓéÓÍÓéÛéÓéÓÍÓéÛéÓéÓÍÓéÆé¿é¿é¿éÓéÓé¿é¿éÓéÓ·Óé¿éj\Ph"kU

h"k6�]�

h"k5�\�

h"k0Jjh"kU

h"kQJ h"kCJaJh"khe}...5�CJ4aJ4h"k5�CJ4aJ4Gt¼Öp

œ

<

Ô

Ìú Ž& ž²Øþ-ì&„'¬'®'òíèãèèèèèÜÜèèÔèÔèÜèèèÔèè $a$gd"k ¤ðgd"kgd"kgd"kgd"k

„ „Ð^„ '„Ðgd:wL:ýÜÞä ªÊ'ÖØúì&î&|'~'€'‚'„'ª'„2†2 3333 3j3 @ÞW

X

X˜XšXÆXÈXÌXÎX|Y~Y¦Y¨YÖY\Þ€Þ‚Þ¨ÞªÞ¬Þ'߶ßòîçîçîàîçîØîØÐØîçîØîØÈØîçîÄ»³¯³©³¯³¯³©³£¯š»-�‡-‡jh«6nU

h«6nh«6nh«6nh«6n5�CJ4aJ4

h5es0J

h5es0Jh5esjh5esUh5es5�CJ4aJ4hµ-ëjã‹h"kUj>Ûh"kUjh"kU

h"k5�\�

h"k6�]�h"kjh"kUmHnHu0®'„23 3v;x; @f@HEjFVKRN�QzS,VêVÞW

Xâ[a¦c¨c

dHdúòúúúúíèèèèèèèèèÛÖÑÑÖÌÇgd5esgd5esgd5esgd5es

„ „Ð^„ '„Ðgd5esgdµ-ëgdµ-ë $a$gd"kgd"kHdkºnÖsˆu8xâ|ò�ˆ

Œ�(•B˜Ÿ®ªx°à³Ì¶'½nÁ°Ç

ÑTÕÞÙÞ\Þ‚Þúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúí

„ „Ð^„ '„Ðgd:wLgd5es‚ÞªÞ¬à®à°àÈáøâçVç"çìç*èöêž™‰vvcccc$¤d ¤d$If[$\$a$gd«6n$¤d ¤d$If[$\$a$gd«6n¤d ¤d$If[$\$gd«6ngd«6nKkd:U$$If-Ö0Óÿ­œ €ˆ€ˆ ö6ÖÿÿÖÿÿÖÿÿÖÿÿ3Ö4Öaö

$$Ifa$gd«6n $Ifgd«6n

¶ß¸ß¢à¤à¦à¨àªà¬à®à°àÆáÈáöâøâççTçVç'ç"çêçìç(è*èªë¬ë'ï"ïÐïÒï

ð

ðFðHðˆðŠðÀòÂòÄöÆö„ø†øòÿôÿ ~€¶¸t-v-!ðåðÕðÍÆ»³¢ž¢ž¢žŠžŠžŠžŠž¢ž¢ž¢ž¢ž¢ž¢ž¢ž¢ž¢ž¢žˆ¢ž¢ž¢ž¢ž¢U'h«6nh«6n6�B*OJQJ]�^Jphh«6n!h«6nh«6nB*OJQJ^Jphh«6nh«6n<� h«6nh«6nCJ aJ

h«6nh«6njh«6nUj5Sh«6nh«6nB*Uphÿh«6nh«6nB*phÿjh«6nh«6nB*Uphÿ5*è¬ë"ïÒï

ðHðŠðÂòÆö†øôÿ €¸v-x#†&L*æ-È37ø9h?âD¼F¢IììÙÙÙÙììììììììììììììììììì$¤d ¤d$If[$\$a$gd«6n$¤d ¤d$If[$\$a$gd«6nThÝi Lý - Tr§n - HÓ cing à l¡i nhiÁu công trình vÁ nghÇ thu­t ki¿n trúc- iêu kh¯c. Nhìn chung, ki¿n trúc thÝi Lý mang tính hoành tráng, quy mô; ki¿n trúc thÝi Tr§n mang tính thñc dång, kho» kho¯n. Tinh th§n Ph­t giáo ã th¥m °ãm trong các công trình này.

Cung iÇn và thành quách là nhïng công trình ki¿n trúc do nhà n°Ûc éng ra chÉ huy xây dñng, huy Ùng séc lñc cça dân chúng theo ch¿ Ù lao dËch, tr°ng t­p và ph§n nào là lao Ùng làm thuê.

Thành Thng Long (vÛi 3 vòng thành ¡i La, Hoàng thành và C¥m thành) là công trình ki¿n trúc lÛn thÝi Lý - Tr§n. Hoàng thành mß ra 4 cía: T°Ýng Phù (ông), Qu£ng Phúc (Tây), ¡i H°ng (Nam) và DiÇu éc (B¯c). ThÝi Lý có các iÇn Càn Nguyên (sau Õi thành Thiên An), T­p HiÁn, Gi£ng Võ, các cung Long Thuõ, Thu÷ Hoa, l§u Chính D°¡ng coi giÝ gi¥c, iÇn Long Trì ·t chuông thÉnh nguyÇn ngoài thÁm. ThÝi Tr§n có các cung iÇn Quan TriÁu (vua ß), Thánh Të (Th°ãng hoàng ß), Thiên An (vua làm viÇc), T­p HiÁn (ti¿p sé), Diên HÓng (mß hÙi nghË....). Hòa vào các cung iÇn là mÙt c£nh quan thiên nhiên °ãc bÑ trí lÙng l«y và xéng hãp nh° các hÓ, ngòi, v°Ýn t°ãc, c§u cÑng, v°Ýn bách th£o bách thú v.v... MÙt sÑ lÛn các cung iÇn °ãc xây dñng b±ng g×, s¡n son th¿p vàng, ã bË hçy ho¡i qua chi¿n tranh.

Các cung iÇn ß khu Téc M·c - Thiên Tr°Ýng (Nam Ënh) là n¡i các Th°ãng hoàng Ýi Tr§n lui vÁ ß và làm viÇc. ThÝi §u Tr§n, Phùng Tá Chu là ng°Ýi °ãc giao trÍng trách xây dñng khu cung iÇn này, °ãc coi nh° mÙt kinh ô thé hai. NÕi ti¿ng nh¥t là hai cung Trùng Quang và Trùng Hoa. Chung quanh còn có các khu biÃu diÅn nghÇ thu­t (múa hát, b¡i thuyÁn, ánh cÝ, múa bông) và khu kinh t¿ (chn nuôi, ch¿ bi¿n, làm Ó gÑm). G¡ch ngói ß ây °ãc in dòng chï "Thiên Tr°Ýng phç chê .

Thành nhà HÓ (An Tôn, Vinh LÙc, Thanh Hóa), còn gÍi là Tây ô, là công trình ki¿n trúc Ó sÙ và Ùc áo b±ng á, xây dñng thÝi cuÑi Tr§n tÓn t¡i qua 6 th¿ k÷. DiÇn tích thành khá rÙng (kho£ng 630.000 m2), ngoài thành có liy ¥t trÓng tre gai, sát thành có hào n°Ûc sâu b£o vÇ. Riêng tòa thành hiÇn còn cao g§n 6m, xây ghép b±ng nhïng phi¿n á t£ng nguyên khÑi, có phi¿n dài 7m, n·ng 17 t¥n, vÛi nhiÁu cía vòm kiên cÑ, trên có vÍng lâu. Trong thành còn có mÙt sÑ di v­t nh° các viên g¡ch ¯p hoa, rÓng á, s¥u á.

Cùng vÛi thành quách, thÝi Lý- Tr§n còn có các khu lng mÙ và phç Ç. Nhà Lý có khu s¡n lng ß ình B£ng (B¯c Ninh), nhà Tr§n có khu lng mÙ ß Long H°ng (Thái Bình) và An Sinh (ông TriÁu), vÛi nhiÁu t°ãng á kh¯c hÍa hình ng°Ýi và muông thú. Các dinh thñ cça quý tÙc Ýi Tr§n xây dñng ß các Ëa ph°¡ng tr¥n trË, mÙt sÑ có quy mô Ó sÙ, nh° phç Ç cça Tr§n QuÑc Khang Þ DiÅn Châu (NghÇ An).

Chùa tháp là ki¿n trúc Ph­t giáo ·c biÇt thÝi Lý- Tr§n. Chùa làng có sÑ l°ãng r¥t nhiÁu, nh°ng quy mô th°Ýng nhÏ, ki¿n trúc ¡n gi£n. MÙt sÑ ngôi chùa có ki¿n trúc Ùc áo ho·c quy mô bÁ th¿. Chùa Diên Hñu (MÙt CÙt) ß Thng Long mô phÏng hình £nh mÙt óa hoa sen mÍc trên hÓ n°Ûc, hài hòa vÛi c£nh quan thiên nhiên. Chùa Ph­t Tích, Long Ùi và qu§n thà chùa ß Yên Tí Áu °ãc xây dñng trên núi cao, c£nh trí kó v). Chùa Thái L¡c và 'PhÕ Minh có nhïng béc phù iêu ch¡m trÕ Ùc áo.

Tháp Ph­t có nguÓn gÑc të các stupa ß ¤n Ù °ãc bi¿n cách, là nhïng ki¿n trúc t°ßng niÇm, khá phÕ bi¿n ß thÝi Lý- Tr§n. Tháp Báo Thiên (nay không còn) xây dñng Ýi Lý, ß giïa kinh thành Thng Long có 12 t§ng. Nhïng tháp Ýi Tr§n còn l¡i là tháp PhÕ Minh (Nam Ënh) 14 t§ng, tháp Bình S¡n (V)nh Phúc) 11 t§ng. T°¡ng truyÁn trong b£o tháp có chéa ñng tro x°¡ng cça các vË s° tÕ k¿t tinh l¡i, gÍi là xá lË, nh° xá lË cça Tr§n Nhân Tông trong lòng tháp PhÕ Minh.

iêu kh¯c và úc t¡o hình thÝi Lý-Tr§n có các lo¡i t°ãng. chuông, v¡c, các béc phù iêu. Ngoài các t°ãng Chu Công, Không Tí, Té PhÑi °ãc bày trong Vn Mi¿u, phÕ bi¿n là các t°ãng Ph­t, nÕi ti¿ng nh¥t là pho t°ãng á Adià ß chùa Ph­t Tích và pho Di L·c b±ng Óng ß chùa Quónh Lâm. Nm 1231, triÁu ình ã xuÑng chi¿u sai tô t°ãng Ph­t à thÝ ß t¥t c£ nhïng n¡i có ình tr¡m (tr¡m nghÉ dÍc °Ýng). Nm l256, sai úc 330 qu£ chuông. Nhïng chuông Óng nÕi ti¿ng là chuông chùa Sùng Khánh Báo Thiên (n·ng 12000 cân) và chuông Quy iÁn khÕng lÓ ß chùa Diên Hñu. V¡c Óng lÛn ß chùa PhÕ Minh cing là mÙt s£n ph©m úc nÕi ti¿ng, °ãc ng°Ýi Trung QuÑc x¿p vào danh måc "An Nam té ¡i khí (chÏm tháp Báo Thiên, chuông Quy iÁn, v¡c PhÕ Minh, t°ãng Quónh Lâm).

Các béc phù iêu Ýi Lý- Tr§n ph§n lÛn Áu ch¡m kh¯c các hình t°ãng Ph­t giáo (toà sen, lá Á, sóng n°Ûc), hình t°ãng các tiên nï múa hát, các hình t°ãng rÓng uÑn khúc (lo¡i rÓng giun ¡n gi£n và kho» kho¯n). Các béc phù iêu ch¡m kh¯c g× nÕi ti¿ng ß chùa Thái L¡c và chùa PhÕ Minh. T¡i khu lng vua Tr§n, có nhiÁu t°ãng ng°Ýi và thú v­t b±ng á. Trong iêu kh¯c Lý- Tr§n, có £nh h°ßng cça nhiÁu y¿u tÑ mù thu­t Champa.

ThuÙc mù thu­t thÝi Lý- Tr§n, còn có các Ó gÑm, dáng hình ¡n gi£n, thanh thoát. Có các lo¡i men àn hoa nâu, men hoa lam và lo¡i men ngÍc tr¯ng xanh nÕi ti¿ng. NghÇ thu­t biÃu diÅn ca múa nh¡c thÝi Lý- Tr§n phát triÃn phong phú, chËu £nh h°ßng cça c£ nghÇ thu­t Nam Á và ông Á, °ãc biÃu diÅn rÙng rãi trong dân gian cing nh° °ãc °a chuÙng trong sinh ho¡t cung ình.

NghÇ nhân sí dång các nh¡c cå nh° sáo, tiêu, chim cho¹, trÑng c¡m (ph¡n cÕ ba, gÑc Chm), các lo¡i àn c§m, àn tranh, àn tó bà, àn th¥t huyÁn, àn Ba l× (gÑc Chm), các khúc ca Trang Chu mÙng iÇp , B¡ch l¡c Thiên m«u biÇt tí , ¡p ca , "Thanh ca , NgÍc lân xuân , Nam thiên , Tây thiên , Lý liên , MÙng tiên du , Canh l­u tr°Ýng ... Trong các buÕi tiÇc y¿n ß iÇn T­p hiÁn, có biÃu diÅn ca vi cça các ào, kép. Sé gi£ Trung QuÑc t£ : Con gái i chân không, m°Ýi ngón tay dËu dàng éng múa, h¡n 10 ng°Ýi con trai mình Áu cßi tr§n, kÁ vai gi­m chân, quây qu§n chung quanh mà hát theo& . Chèo, tuÓng °ãc nhiÁu ng°Ýi °a chuÙng, tích diÅn phÕ bi¿n là vß Tây v°¡ng m«u hi¿n bàn ào .

Múa rÑi n°Ûc là môn nghÇ thu­t ·c s¯c, phát triÃn të Ýi Lý, có liên quan ¿n nhà s° Të ¡o H¡nh, ã °ãc trình diÅn trong các hÙi èn Qu£ng Chi¿u, vÛi nhiÁu trò r¥t sinh Ùng. Trong các lÅ hÙi, có nhiÁu trò vui t¡p kù mang tính dân gian nh° ¥u v­t, chÍi gà, cÝ ng°Ýi, b¡i ch£i, ánh u, leo dây, á c§u, trò nh¡i, h¥t ph¿t, c°ái ngña ánh c§u... inh Bàng éc, nÑi ti¿ng vÁ trò leo dây, múa rÑi, Tr§n Cå là ng°Ýi giÏi xu¥t s¯c trong môn b¯n nÏ, á c§u. MÙt sÑ vua Tr§n th°Ýng tÕ chéc các cuÙc thi ca múa trong giÛi quý tÙc. Tr§n Nh­t Du­t °ãc coi là ng°Ýi sành iÇu nÕi ti¿ng. Các chùa chiÁn cing tÕ chéc nhiÁu lÅ hÙi ông vui nh° hÙi Thiên Ph­t ß chùa Quónh Lâm và hÙi Vô L°ãng ß chùa PhÕ Minh.

Nhïng thành tñu khoa hÍc kù thu­t thÝi Lý- Tr§n- HÓ chç y¿u °ãc bi¿t ß mÙt sÑ ngành nh° y hÍc cÕ truyÁn, thiên vn lËch pháp, óng thuyÁn chi¿n, cing nh° nhïng kù thu­t truyÁn thÑng trong các nghÁ luyÇn úc Óng, dÇt, gÑm, xây dñng...

Danh y Ph¡m Bân nÕi ti¿ng vÁ y éc, trách nhiÇm Ñi vÛi ng°Ýi bÇnh. TuÇ T)nh (NguyÅn Bá T)nh) Á cao tác ång cça thuÑc nam (vÛi nhiÁu vË quy nh° sâm, tr§m, cç mài...) là tác gi£ bÙ Nam d°ãc th§n hiÇu (có 580 vË thuÑc nam, 3873 ph°¡ng thuÑc trË 184 lo¡i bÇnh). Các thày thuÑc Trâu Tôn, Trâu Canh (ng°Ýi gÑc Hoa) hay NguyÅn ¡i Nng ã có nhiÁu k¿t qu£ vÁ khoa châm céu.

Kù thu­t xây dñng và tính toán ã ¡t ¿n trình Ù cao trong các công trình thành quách (nh° thành Tây ô), cung iÇn, chùa tháp. Phùng Tá Chu là ng°Ýi nÕi ti¿ng trong viÇc xây dñng cung Thiên Tr°Ýng.

VÁ thiên vn lËch pháp, ·ng LÙ ã sáng ch¿ ra Linh lung nghi" là mÙt dång cå chiêm nghiÇm chính xác thiên vn khí t°ãng, còn là ng°Ýi ã Õi lËch Thå thÝi ra lËch HiÇp k÷. Tr§n Nguyên án thông th¡o lËch pháp, là tác gi£ cuÑn Bách th¿ thông k÷ th° chép vÁ các hiÇn t°ãng nh­t nguyÇt thñc trong nhiÁu th¿ k÷, cing là ng°Ýi Õi lËch HiÇp k÷ thành lËch Thu­n thiên.

HÓ Nguyên Trëng ã sáng ch¿ ra lo¡i súng lÛn th§n c¡ sang pháo úc b±ng Óng, chuyên chß trên xe, có b§u nhÓi thuÑc và l× ·t ngòi. CÕ lâu thuyÁn t£i l°¡ng là lo¡i thuyÁn chi¿n lÛn hai t§ng, bên trên có °Ýng sàn, bên d°Ûi cé hai ng°Ýi chèo mÙt mái chèo, tÑc Ù nhanh.

NguÓn: Ti¿n trình LËch Sí ViÇt Nam Nhà Xu¥t B£n Giáo Dåc PGS.TS NguyÅn Quang NgÍc. Tr 100 ¿n105

Hình t°ãng rÓng trong các triÁu ¡i Lý,Tr§n, Lê, NguyÅn

Là biÃu t°ãng cça sñ cao quý, cça séc sÑng v)nh h±ng và séc m¡nh vi trå nên hình t°ãng rÓng °ãc sí dång nhiÁu trong ki¿n trúc cung ình, ình chùa, trang phåc vua chúa. Hình t°ãng con rÓng cing thay Õi theo dòng lËch sí qua các triÁu ¡i. ViÇc xác Ënh phong cách thà hiÇn con rÓng qua các thÝi kó s½ là mÙt cn cé à xác Ënh niên ¡i công trình ki¿n trúc nào ó.

Hình t°ãng rÓng thÝi Lý

HYPERLINK "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/04/rong-thoily.jpg?w=224&h=300" INCLUDEPICTURE "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/04/rong-thoily.jpg?w=224&h=300" \* MERGEFORMATINET

Trên các hiÇn v­t iêu kh¯c á và gÑm còn truyÁn cho ¿n nay, các nhà khoa hÍcchÉ th¥y rÓng t¡c d°Ûi d¡ng phù iêu, không th¥y ch¡m chìm và ch¡m tròn. ó là nh°ng con rÓng thân tròn l³ng, khá dài và không có v©y, uÑn khúc mÁm m¡i và thon dài të §u ¿n chân, r¥t nh¹ nhàng và thanh thoát. Các nhà nghiên céu gÍi ây là rÓng hình giun hay hình dây và iÁu ­p vào m¯t mÍi ng°Ýi là nó mang hình d¡ng cça mÙt con r¯n.

RÓng thÝi Lý th°Ýng ng©ng §u lên, miÇng thì há to, mép trên cça miÇng không có mii, kéo dài ra thành mÙt cái vòi uÑn mÁm m¡i, v°¡n lên cao, vuÑt nhÏ d§n vÁ cuÑi. MÙt chi¿c rng nanh mÍc të cuÑi hàm trên, uÑn cong và v¯t qua vòi mép ß trên, có tr°Ýng hãp rng nanh r¥t dài, uÑn l°ãn mÁm m¡i à v°¡n lên, ho·c vÛi vòi lên bao l¥y viên ngÍc.

Thân rÓng dài, dÍc sÑng l°ng có mÙt hàng v£y th¥p tÉa riêng ra tëng cái, §u vây tr°Ûc tua vào hàng vây sau. Bång là Ñt ng¯n nh° bång r¯n, có bÑn chân, m×i chân có ba ngón phiá tr°Ûc, không có ngón chân sau. VË trí cça chân bao giÝ cing ·t ß mÙt ch× nh¥t Ënh. Chân tr°Ûc mÍc g§n giïa khúc uÑn thé nh¥t, chân Ñi xéng phía bên kia n±m g§n cuÑi khúc uÑn này. Hai chân sau bao giÝ cing ß g§n kho£ng giïa khúc uÑn thé ba. C£ bÑn chân Áu có khçy phía sau và có móng giÑng chân loài chim.

Hình t°ãng rÓng thÝi Tr§n

HYPERLINK "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/04/rongthoitran.jpg?w=300&h=259" INCLUDEPICTURE "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/04/rongthoitran.jpg?w=300&h=259" \* MERGEFORMATINET

Të nía cuÑi th¿ k÷ XIV, con rÓng ã rÝi khÏi ki¿n trúc cung ình à có m·t trong các ki¿n trúc dân dã, không nhïng chÉ có trên iêu kh¯c á và gÑm, mà còn xu¥t hiÇn trên iêu kh¯c g× ß chùa. RÓng cing không chÉ có ß các vË trí trang nghiêm mà rÓng còn có m·t ß các b­c thÁm (nh° ß chùa PhÕ Minh).

Thân rÓng thÝi Tr§n v«n giï dáng d¥p nh° thÝi Lý, vÛi các °Ýng cong tròn nÑi nhau, các khúc tr°Ûc lÛn, các khúc sau nhÏ d§n và k¿t thúc nh° uôi r¯n. V©y l°ng v«n thà hiÇn tëng chi¿c, nh°ng không tña §u vào nhau nh° rÓng thÝi Lý. Có khi v£y l°ng có d¡ng hình rng c°a lÛn, nhÍn, ôi khi tëng chi¿c v©y °ãc chia thành hai t§ng. Chân rÓng th°Ýng ng¯n h¡n, nhïng túm lông ß khçy chân không bay ra theo mÙt chiÁu nh¥t Ënh nh° rÓng thÝi Lý mà l¡i bay lên phía tr°Ûc hay phía sau tùy thuÙc vào kho£ng trÑng trên béc phù iêu. Và có sñ xu¥t hiÇn chi ti¿t c·p sëng và ôi tay

§u rÓng không có nhiÁu phéc t¡p nh° rÓng thÝi Lý. RÓng v«n có vòi hình lá, v°¡n lên trên nh°ng không uÑn nhiÁu khúc. Chi¿c rng nanh phía tr°Ûc khá lÛn, v¯t qua sóng vòi. MiÇng rÓng há to nh°ng nhiÁu khi không Ûp qu£ c§u.

RÓng thÝi Tr§n l°ãn khá tho£i mái vÛi Ùng tác dét khoát, m¡nh m½. Thân rÓng th°Ýng m­p ch¯c, t° th¿ v°¡n vÁ phía tr°Ûc. Cách thà hiÇn rÓng không chËu nhïng quy Ënh kh¯c khe nh° thÝi Lý.

Hình £nh rÓng ch§u m·t trÝi sÛm nh¥t là trong lòng tháp PhÕ Minh ( Nam Ënh) có niên ¡i kho£ng 1305 -1310. ôi rÓng ß ây °ãc bÑ trí trong mÙt ô tròn, ch¡y ng°ãc chiÁu kim Óng hÓ, §u ngoái l¡i ch§u mÙt vòng tròn nhÏ ß giïa. Thà hiÇn m·t trÝi d°Ûi d¡ng mÙt vòng tròn ¡n gi£n.

Hình t°ãng rÓng thÝi Lê

HYPERLINK "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/04/rongthoile1.jpg?w=300&h=200" INCLUDEPICTURE "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/04/rongthoile1.jpg?w=300&h=200" \* MERGEFORMATINET

¿n thÝi Lê, rÓng có sñ thay Õi h³n, rÓng không nh¥t thi¿t là mÙt con v­t mình dài uÑn l°ãn Áu ·n nïa mà ß trong nhiÁu t° th¿ khác nhau. §u rÓng to, bÝm lÛn ng°ãc ra sau, mào lía m¥t h³n, thay vào ó là mÙt chi¿c mii to. Mép trên cça miÇng rÓng v«n kéo dài nh°ng °ãc vuÑt g§n nh° th³ng ra, bao quanh có mÙt hàng v£i rng c°a k¿t l¡i nh° hình chi¿c lá. Rng nanh cing °ãc kéo dài lên phía trên và uÑn xon thëng ß gÑc. Lông mày v«n giï hình dáng biÃu t°ãng ômêga, nh°ng °ãc kéo dài ra và uôi vuÑt ch¿ch lên phía sau. Trên lông mày và chi¿c sëng hai ch¡c, §u sëng cuÙn tròn l¡i. RÓng có râu ng¯n và mÙt chân tr°Ûc th°Ýng °a lên á râu, t° th¿ th°Ûng th¥y ß các con rÓng Ýi sau. CÕ rÓng th°Ýng nhÏ h¡n thân, mÙt hiÇn t°ãng ít th¥y ß nhïng con rÓng tr°Ûc ó. Nh° v­y rÓng mang d¡ng thú xu¥t hiÇn cuÑi Ýi Tr§n ã th¥y phÕ bi¿n ß Ýi Lê S¡ nh°ng v«n còn mang dáng d¥p truyÁn thÑng cça loài r¯n.

Hình t°ãng rÓng thÝi NguyÅn

HYPERLINK "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/04/rongthoinguyen.jpg?w=300&h=225" INCLUDEPICTURE "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/04/rongthoinguyen.jpg?w=300&h=225" \* MERGEFORMATINET

RÓng thÝi TrËnh NguyÅn v«n còn éng §u trong bÙ té linh nh°ng ã °ãc nhân cách hóa, °ãc °a vào Ýi th°Ýng nh° hình rÓng m¹ có b§y rÓng con quây qu§n, rÓng uÕi b¯t mÓi, rÓng trong c£nh léa ôi.

Con rÓng thÝi NguyÅn trß l¡i v» uy nghi t°ãng tr°ng cho séc m¡nh thiêng liêng. RÓng °ãc thà hiÇn ß nhiÁu t° th¿, ©n mình trong ám mây, ho·c ng­m chï thÍ, hai rÓng ch§u m·t trÝi, ch§u hoa cúc, ch§u chï thÍ& Ph§n lÛn mình rÓng không dài ngo±n mà uÑn l°ãn vài l§n vÛi Ù cong lÛn. §u rÓng to, sëng giÑng sëng h°¡u ch)a ng°ãc ra sau. M¯t rÓng lÙ to, mii s° tí, miÇng há lÙ rng nanh. V­y trên l°ng rÓng có tia, phân bÑ dài ng¯n Áu ·n. Râu rÓng uÑn sóng të d°Ûi m¯t chìa ra cân xéng hai bên. Hình t°ãng rÓng dùng cho vua có nm móng, còn l¡i là bÑn móng.

Ngày nay, hình t°ãng rÓng tuy không còn mang tính ch¥t thiêng liêng, tÑi th°ãng nh°ng v«n °ãc °a vào trang trí cho các công trình ki¿n trúc, hÙi hÍa, ch¡m, kh¯c nghÇ thu­t& Dù ß b¥t cé thÝi iÃm nào, rÓng v«n là mÙt ph§n trong cuÙc sÑng vn hóa cça ng°Ýi ViÇt.

Tóm l°ãc ý ngh)a hình t°ãng các con v­t trên mÙt sÑ

ki¿n trúc x°a ß ViÇt Nam

Hình t°ãng RÓng:

Ñi vÛi các n°Ûc ph°¡ng ông, con rÓng là kiÇt tác sáng t¡o nghÇ thu­t có lËch sí lâu Ýi. Trên thñc t¿, rÓng chÉ là s£n ph©m cça nghÇ thu­t, vì nó không tÓn t¡i trong th¿ giÛi tñ nhiên mà là sñ sáng t¡o nghÇ thu­t siêu tñ nhiên. Cùng vÛi sñ phát triÃn cça lËch sí, të lâu các n°Ûc ph°¡ng ông hình thành nên quan niÇm phÕ bi¿n vÁ con rÓng, tÕng hãp trong con v­t linh thiêng này là trí tuÇ, tín ng°áng, niÁm tin, lý t°ßng, nguyÇn vÍng, séc m¡nh& Tr£i qua bao Ýi, các nhà vn, nhà th¡, hÍa s) ß m×i n°Ûc ph°¡ng ông ã d§n t¡o cho con rÓng trß thành biÃu t°ãng cao quý và séc sÑng v)nh h±ng, có £nh h°ßng to lÛn, ý ngh)a sâu s¯c Ñi vÛi Ýi sÑng xã hÙi ß m×i n°Ûc.

Ñi vÛi dân tÙc ViÇt Nam, ngoài nét chung nói trên, rÓng còn có ý ngh)a riêng, ó là nó chÉ dân tÙc ViÇt Nam có xu¥t xé të con rÓng cháu tiên. Të câu chuyÇn huyÁn tho¡i chàng L¡c Long Quân l¥y nàng Âu C¡ » ra bÍc trm tréng, sau nß thành mÙt trm ng°Ýi con, hình £nh con rÓng ã d§n d§n n sâu vào tâm théc cça ng°Ýi ViÇt. Hà NÙi là thç ô c£ n°Ûc, vÛi tên gÍi §u tiên: Thng Long (rÓng bay). Vùng ông B¯c n°Ûc ta có H¡ Long (rÓng h¡), mÙt trong nhïng th¯ng c£nh ¹p nh¥t n°Ûc. Óng b±ng Nam BÙ phì nhiêu °ãc làm nên bßi dòng sông mang tên Cíu Long (chín rÓng). Không nhïng là biÃu t°ãng cho xu¥t xé nòi giÑng dân tÙc ViÇt Nam, rÓng còn là th§n linh, chç cça nguÓn n°Ûc, mang l¡i séc sÑng mãnh liÇt, làm cho mùa màng tÑt t°¡i. RÓng là biÃu t°ãng cça séc m¡nh, chính vì v­y mà các vua chúa ã l¥y hình t°ãng rÓng ¡i diÇn cho uy lñc triÁu ình. ThÝi Lê, rÓng trß thành b£n mÇnh cça nhà vua. Hình t°ãng rÓng °ãc thêu lên t¥m áo vua m·c.

Trong thÝi kó ¥t n°Ûc ta bË lÇ thuÙc vào phong ki¿n ph°¡ng B¯c, rÓng ViÇt Nam chËu £nh h°ßng cça nhïng con rÓng các thÝi T§n, Hán, °Ýng, TÑng& và °ãc cách iÇu hóa d§n d§n à bi¿n thành rÓng hoàn chÉnh, t°ãng tr°ng cho uy quyÁn Ùc tôn cça vua chúa phong ki¿n và th°Ýng °ãc trang trí ß nhïng n¡i linh thiêng. Vào th¿ k÷ XI, d°Ûi triÁu Lý, ch¿ Ù phong ki¿n ViÇt Nam b¯t §u °ãc xác l­p. Con rÓng th­t sñ cça ViÇt Nam ã °ãc ra Ýi. Cho ¿n nay, rÓng v«n °ãc sí dång trong ki¿n trúc tôn giáo theo mÙt sÑ nét: m¯t qu÷, sëng nai, tai thú, trán l¡c à, miÇng lang, cÕ r¯n, v£y cá chép, chân cá s¥u, móng chim °ng. Và con rÓng luôn là hình £nh sâu ­m trong tâm hÓn m×i ng°Ýi ViÇt Nam.

- Hình t°ãng con Rùa: VÁ m·t sinh hÍc, rùa là loài bò sát l°áng c° có tuÕi thÍ cao và thân hình vïng ch¯c. Nó có thà nhËn n uÑng mà v«n sÑng trong mÙt thÝi gian dài. Rùa không n nhiÁu, nhËn ói tÑt nên °ãc coi là mÙt con v­t thanh cao, thoát tåc. Trên bàn thÝ ß các Án chùa, mi¿u m¡o, chúng ta th°Ýng th¥y rùa Ùi h¡c, rùa i vÛi h¡c trong bÙ Énh th¡m ngát và thanh tËnh.

Rùa t°ãng tr°ng cho sñ tr°Ýng tÓn và b¥t diÇt. Hình £nh rùa Ùi bia á, trên bia á ghi l¡i sí sách cça dân tÙc ViÇt Nam chéng tÏ rùa là loài v­t chuyÃn t£i thông tin và vn hóa. Tuy không ph£i là con v­t cça Ph­t giáo, nh°ng rùa cing là biÃu tr°ng cho sñ tr°Ýng tÓn cça Ph­t giáo. Trong mÙt sÑ ngôi chùa thÝi Lý Tr§n, rùa °ãc ch¡m thành t°Ýng b±ng á làm bÇ Ùi bia. Dáng rùa §u to, m­p, v°¡n ra khÏi mai, mõm thuôn nhÍn, m¯t nhÏ, bÑn chân khép sát vào thân mai. 82 t¥m bia ã ghi tên ti¿n s) × ¡t °ãc ·t trên l°ng rùa, mÙt con v­t biÃu hiÇn sñ tr°Ýng tÓn, hiÇn còn l°u giï t¡i Vn Mi¿u QuÑc Tí Giám, Hà NÙi là b±ng chéng hùng hÓn biÃu hiÇn nÁn vn hi¿n b¥t diÇt cça dân tÙc ViÇt Nam.

- Hình t°ãng chim Ph°ãng: Ph°ãng là linh v­t °ãc biÃu hiÇn cho t§ng trên. Ph°ãng th°Ýng có mÏ v¹t, thân chim, cÕ r¯n, uôi công, móng chim céng éng trên hÓ sen. VÛi ý ngh)a §u Ùi công lý, m¯t là m·t trÝi, m·t trng, l°ng cõng b§u trÝi, lông là cây cÏ, cánh là gió, uôi là tinh tú, chân là ¥t, vì th¿ ph°ãng t°ãng tr°ng cho c£ vi trå. Khi ph°ãng ng­m lá Á ho·c ng­m cành hoa éng trên ài sen, nó biÃu hiÇn là con chim cça ¥t Ph­t. Téc là có kh£ nng gi£ng vÁ ¡o pháp, làm nhiÇm vå giÑng nh° các nï th§n chim: nh£y múa, hát ca chào mëng Ph­t pháp.

Quan niÇm cça ng°Ýi ViÇt Nam cho r±ng ph°ãng xu¥t hiÇn báo hiÇu ¥t n°Ûc °ãc thái bình. Chim ph°ãng là loài chim ¹p nh¥t trong 360 loài chim. Nó có thân hình quy¿n ri, k¿t tinh °ãc v» ¹p, sñ mÁm m¡i, thanh lËch, v» duyên dáng cça t¥t c£ các loài chim. Chim ph°ãng còn t°ãng tr°ng cho nï tính, cho phái ¹p cça t§ng lÛp quý phái.

- Hình t°ãng con H¡c: ß ViÇt Nam h¡c là con v­t cça ¡o giáo. Hình £nh h¡c ch§u trên l°ng rùa trong nhiÁu ngôi chùa, mi¿u& , h¡c éng trên l°ng rùa biÃu hiÇn cça sñ hài hòa giïa trÝi và ¥t, giïa hai thái cñc âm d°¡ng. H¡c là con v­t t°ãng tr°ng cho sñ tinh tuý và thanh cao. Theo truyÁn thuy¿t rùa và h¡c là ôi b¡n r¥t thân nhau. Rùa t°ãng tr°ng cho con v­t sÑng d°Ûi n°Ûc, bi¿t bò, h¡c t°ãng tr°ng cho con v­t sÑng trên c¡n, bi¿t bay. Khi trÝi làm m°a li, ng­p úng c£ mÙt vùng rÙng lÛn, h¡c không thà sÑng d°Ûi n°Ûc nên rùa ã giúp h¡c v°ãt vùng n°Ûc ng­p úng ¿n n¡i khô ráo. Ng°ãc l¡i, khi trÝi h¡n hán, rùa ã °ãc h¡c giúp °a ¿n vùng có n°Ûc. iÁu này nói lên lòng chung thu÷ và sñ t°¡ng trã giúp á nhau trong lúc khó khn, ho¡n n¡n giïa nhïng ng°Ýi b¡n tÑt.

Trong té linh Long, Lân, Qui, Phång , con nghê biÃu t°ãng thu§n ViÇt ã thay th¿ con Lân do v­y té linh thú cça ng°Ýi ViÇt là Long, Nghê, Qui, Phång . Xem thêm bài vÁ hình t°ãng con nghê.

MØT SÐ HÌA TI¾T HOA SEN TIÊU BIÂU TRONG NGHÆ THU¬T T O HÌNH TRUYÀN THÐNG THÜI LÝ- TR¦N

Þ ViÇt Nam, Á tài hoa sen xu¥t hiÇn khá sÛm trong nghÇ thu­t t¡o hình. H§u nh° ß thÝi nào Á tài này cing có trong các Ó án trang trí n¡i thÝ tñ ho·c ß các công trình vn hoá cÙng Óng. HÍa ti¿t hoa sen °ãc khai thác, thà hiÇn d°Ûi nhiÁu bÑ cåc khác nhau góp ph§n t¡o nên sñ a d¡ng, ¹p ½ và cao quý cho các Ó án trang trí. Nó xu¥t hiÇn h±ng xuyên theo chiÁu dài cça lËch sí mù thu­t ß nhïng công trình ki¿n trúc, iêu kh¯c, hÙi ho¡. Trong khuôn khÕ bài vi¿t này, ng°Ýi vi¿t chÉ xin °a ra mÙt vài nh­n xét mang tính nghiên céu cça mình vÁ ho¡ ti¿t hoa sen trong Mù thu­t ViÇt thuÙc giai o¡n §u cça thÝi Ùc l­p quân chç Lý Tr§n.

1. HÍa ti¿t hoa sen ß bÇ á chân cÙt à b£o vÇ chân cÙt g× khÏi bË ©m th¥p và chÑng mÑi mÍt ß các chùa cÕ ViÇt Nam.

ThÝi Lý hoa sen °ãc bÑ cåc các cánh thành mÙt vòng tròn theo kiÃu nhìn chính diÇn të trên xuÑng. Hoa bao gÓm 16 cánh chính và 16 cánh phå ß d°Ûi. áng chú ý nïa là lòng cça các cánh sen thÝi Lý °ãc ch¡m thêm ôi rÓng dâng ch§u ngÍc quý. Nét ch¡m tÉ mÉ tinh t¿, tôn v» cao quý cça cánh sen. Các nghÇ nhân ã trang trí các cánh sen viÁn quanh, t¡o c£m giác nh° toàn bÙ ngôi chùa °ãc dñng trên các oá hoa sen.

HYPERLINK "http://khanhhoathuynga.wordpress.com/2009/07/04/m%e1%bb%99t-s%e1%bb%91-h%e1%bb%8da-ti%e1%ba%bft-trang-tri-hoa-sen-tieu-bi%e1%bb%83u-th%e1%bb%9di-ly-tr%e1%ba%a7n/hoasenb%e1%bb%87d%e1%bb%9f/" INCLUDEPICTURE "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/07/hoasenbe1bb87de1bb9f.jpg?w=400&h=318" \* MERGEFORMATINET

Tác gi£ bên bÇ á chân cÙt thÝi Lý ß chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh, H­u LÙc Thanh Hoá

HÍa ti¿t hoa sen á chân cÙt thÝi Tr§n có nhiÁu trên các t£ng á kê chân cÙt nh° ß thÝi Lý. SÑ l°ãng cánh và bÑ cåc giÑng thÝi Lý. Nh°ng các hÍa ti¿t trong lòng các cánh sen thÝi Lý th°Ýng có các hình rÓng, còn thÝi Tr§n thì hoàn toàn không có. Ng°Ýi thã ch¡m bÇ á thÝi Tr§n th°Ýng chÉ åc thêm mÙt °Ýng gÝ chìm viÁn theo các cánh sen

2. HÍa ti¿t hoa sen á các v­t thiêng

ThÝi Lý hÍa ti¿t này th°Ýng á chân chim ph°ãng, trong các Ó án ph°ãng múa ß các thành b­c chùa Bà T¥m, chùa L¡ng ho·c ph°ãng ch§u ß trán bia chùa Diên Phúc (H°ng Yên). Các v­t thiêng có hình lá Á trong các Ó án vÁ dàn nh¡c các tiên nï, và rÓng ch§u ß chùa Ph­t Tích và chùa Ch°¡ng S¡n v.v& HÍa ti¿t này °ãc thà hiÇn theo lÑi nhìn nghiêng, téc là hoa sen °ãc bÕ dÍc nên t¡o thành mÙt ài sen d¹t, gÓm hai lÛp vÛi nhiÁu cánh, xu¥t phát të giïa và choãi §n d§n ra hai bên. LÛp trên thà hiÇn các cánh mÛi nß ôm l¥y ài g°¡ng khu¥t ß trong. LÛp d°Ûi là các cánh sen ã tàn, Õ dài ra hai bên.

HYPERLINK "http://khanhhoathuynga.wordpress.com/2009/07/04/m%e1%bb%99t-s%e1%bb%91-h%e1%bb%8da-ti%e1%ba%bft-trang-tri-hoa-sen-tieu-bi%e1%bb%83u-th%e1%bb%9di-ly-tr%e1%ba%a7n/hoasenb%e1%bb%87d%e1%bb%9f-1/" INCLUDEPICTURE "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/07/hoasenbe1bb87de1bb9f-1.jpg?w=400&h=323" \* MERGEFORMATINET

Hoa sen á chân Ph°ãng, Chùa Bà T¥m, Gia lâm Hà NÙi

Sang thÝi Tr§n hÍa ti¿t này v«n °ãc các nghÇ nhân v­n dång à trang trí làm bÇ á cho các v­t thiêng nh° thÝi Lý nh° Ó án trán bia chùa TÕng, ho·c á ngÍc báu ang to£ sáng hình lá Á trong Ó án ß chùa Thái L¡c, chùa Dâu ( phÏng theo Låc tñ chú Ph­t giáo: Úm Ma Ni Bát Mê Hum). Trên các chân cÙt trÑn cça vì nóc, vì kèo chùa Thái L¡c cing th¥y có ch¡m ài sen á phía d°Ûi. Nói chung nó v«n giï bÑ cåc kiÃu có të thÝi Lý. Ngh)a là v«n hai lÛp cánh sen °ãc dàn mÏng theo hai h°Ûng trên d°Ûi ch¡y dài të giïa ra hai phía. Bßi v­y các nhà nghiên céu quen gÍi loai này là cánh sen d¹o .

HYPERLINK "http://khanhhoathuynga.wordpress.com/2009/07/04/m%e1%bb%99t-s%e1%bb%91-h%e1%bb%8da-ti%e1%ba%bft-trang-tri-hoa-sen-tieu-bi%e1%bb%83u-th%e1%bb%9di-ly-tr%e1%ba%a7n/hoasenb%e1%bb%87thap/" INCLUDEPICTURE "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/07/hoasenbe1bb87thap.jpg?w=400&h=283" \* MERGEFORMATINET

Sen cánh d¹o , BÇ tháp PhÕ Minh Nam Ënh

3. HÍa ti¿t hoa sen k¿t hãp hoa cúc cça thÝi Lý mà nay còn th¥y ß hai di tích chùa Long Íi và tháp Ch°¡ng S¡n .. S¯p x¿p thay Õi cé mÙt hoa sen l¡i ¿n mÙt hoa cúc trong nhïng vòng tròn cça hoa dây. Nhïng vòng tròn này g§n nh° ti¿p tuy¿n nhau và ch× g·p nhau là hình các thiên th§n nhÏ bé ang trong Ùng tác múa ho·c nhào lÙn. Ó án này cách iÇu khá cao và có bÑ cåc r¥t ¹p.

¿n thÝi Tr§n, hÍa ti¿t hoa sen °ãc cách iÇu thành hoa dây lúc thì thành bng dài ch¡y phía d°Ûi ôi rÓng ang trËnh trÍng dâng ch§u ngÍc báu lúc l¡i uÑn l°ãn phía trên các t§ng mây, n¡i có hình các tiên nï §u ng°Ýi mình chim ang vëa múa vëa dâng hoa cho Ph­t. HÍa ti¿t này °ãc bÑ cåc të mÙt sãi dây °ãc uÑn l°ãn thành sóng hình sin và giïa các quãng trÑng ng°Ýi ta l¡i thà hiÇn mÙt bông hoa sen cách iÇu cao. Các cánh sen thà hiÇn nh° nhïng d¥u ngo¯c, tëng ôi ng Ñi nhau, theo lÑi nhìn nghiêng, ¡n gi£n và rành m¡ch. M×i bông hoa chÉ có 6 cánh sen và mÙt chút nhuõ h°¡ng.

Lo¡i hÍa ti¿t này ß thÝi Tr§n còn l¡i nhiÁu ß các di tích: BÇ tháp PhÕ Minh, BÇ chùa D°¡ng LiÅu, chùa Côn S¡n, chùa Nh¡n Tháp, chùa NgÍc Khánh, B±ng ¥t nung chùa Hang, chùa Thái L¡c.

4. HÍa ti¿t hoa sen quanh các bÇ t°ãng Ph­t.

Các bÇ t°ãng Ph­t cça thÝi Lý Tr§n Áu ch¡m thành nhïng ài sen lÛn.. Cánh sen ß ây có 2 ho·c 3 lÛp, xen k½ nhau, thà hiÇn thành nhïng khÑi nÕi, không còn là hÍa ti¿t nïa.. HÍa ti¿t ß ây là các cánh sen °ãc ch¡m nÑi ti¿p nhau vòng quanh bÇ. Trong lòng các cánh sen th°Ýng ch¡m thêm nhïng hình hoa lía. Sang thÝi Tr§n thì sñ tinh x£o cça kù thu­t åc ch¡m gi£m i thay vào ó là cách diÅn t£ khÑi ch¯c khÏe, nhïng cánh sen chen khít nhau dng thành hàng dài theo chiÁu h¡i xen chéo.

HYPERLINK "http://khanhhoathuynga.wordpress.com/2009/07/04/m%e1%bb%99t-s%e1%bb%91-h%e1%bb%8da-ti%e1%ba%bft-trang-tri-hoa-sen-tieu-bi%e1%bb%83u-th%e1%bb%9di-ly-tr%e1%ba%a7n/hoasenb%e1%bb%87t%c6%b0%e1%bb%a3ng/" INCLUDEPICTURE "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/07/hoasenbe1bb87tc6b0e1bba3ng.jpg?w=400&h=300" \* MERGEFORMATINET

BÇ t°ãng Tam th¿ Ph­t ß chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh, H­u LÙc-Thanh Hoá

5. Hoa ti¿t hoa sen trên Ó gÑm Lý Tr§n

HÍa ti¿t hoa sen trên men ngÍc thÝi Lý °ãc thà hiÇn bÑ cåc theo lÑi nhìn nghiêng m·t trong cça lòng bát (B£o tàng LËch sí Hà NÙi). CuÑng hoa quay vào tâm vòng tròn cça lòng bát. Cé mÙt bông hoa sen l¡i mÙt bông hoa cúc. Chúng °ãc bÑ cåc hoàn toàn Ùc l­p vÛi nhau. TÕng cÙng mô típ có 3 hoa sen và 3 hoa cúc. Sen ß ây là nhiÁu cánh ch°a nß, quây kín l¥y g°¡ng sen và hai cánh ngoài cùng nß rÙng ra 2 phía. HÍa ti¿t sen ß ây °ãc bÑ cåc theo sñ cân xéng,ng Ñi tëng hoa và toàn bÙ Ó án và °ãc kh¯c chìm vào x°¡ng ¥t, sau ó tráng men à em nung. ây cing là ·c tr°ng kù thu­t Ó gÑm men ngÍc thÝi Lý.

HYPERLINK "http://khanhhoathuynga.wordpress.com/2009/07/04/m%e1%bb%99t-s%e1%bb%91-h%e1%bb%8da-ti%e1%ba%bft-trang-tri-hoa-sen-tieu-bi%e1%bb%83u-th%e1%bb%9di-ly-tr%e1%ba%a7n/hoasengomsu-2/" INCLUDEPICTURE "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/07/hoasengomsu1.jpg?w=400&h=292" \* MERGEFORMATINET

Bát men ngÍc có ho¡ ti¿t hoa sen, B£o tàng lËch sí Hà NÙi

HÍa ti¿t hoa sen trên gÑm hoa nâu thÝi Tr§n th°Ýng °ãc chia thành ô ho·c thành bng à trang trí. HÍa ti¿t ß ây cing °ãc dùng bút v½ lên x°¡ng ¥t sau khi ã tráng men và k» v¡ch rÓi mÛi em nung. Á tài trang trí gÓm nhiÁu lo¡i mà trong ó hÍa ti¿t hoa sen chi¿m sÑ l°ãng lÛn. HÍa ti¿t hoa sen ß ây có lo¡i ¡n gi£n chÉ v½ v¡ch m¥y nét mà thành. Tuy nhiên ph§n lÛn ß ây là lo¡i hoa sen °ãc v½ theo lÑi nhìn nghiêng& Të mÙt cuÑng hoa ß d°Ûi v°¡n lên rÓi ti¿p ¿n là các cánh hoa Õ ra hai phía bÍc quanh mÙt ài g°¡ng ß giïa. Hai cánh trên cùng ang ôm l¥y g°¡ng sen, hai cánh ti¿p ã nß v°¡n rÙng ra hai bên và hai cánh d°Ûi cùng thì ã Õ xuÑng phía d°Ûi s¯p tàn héo. ¡n gi£n nh° v­y nh°ng vì các cánh sen ß ây không gò bó trong mÙt khuôn m«u ng Ñi nào nên trông r¥t sinh Ùng. Khi nhìn nh¥n m¡nh t¡o mÙt m£ng ­m cho mÙt cánh sen, lúc l¡i nâng cao l°Ût nh¹ mô t£ mÙt chi ti¿t cça cuÑng hoa hay cça búp sen. M×i ô mÙt hoa, m×i hoa mÙt kiÃu dáng, th°Ýng éng riêng l» mÙt mình ho·c k¿t hãp vÛi mÙt vài cây cÏ và búp sen. ·c biÇt có Ó án trên mÙt th¡p gÑm thuÙc B£o tàng H£i D°¡ng, nghÇ nhân còn v½ thêm nhiÁu búp sen và lá sen. Lá sen ß ây có nhiÁu kiÃu dáng. Có lá bÑ cåc theo lÑi nhìn chính diÇn të trên xuÑng thành c£ m£ng tròn to th¥y rõ c£ chi ti¿t các gân lá. Có lá bÑ cåc theo kiÃu nhìn nghiêng viÁn cça lá uÑn l°ãng sóng. Có lá toàn bÙ ã uÑn cong xuÑng phía d°Ûi báo hiÇu s¯p héo tàn& trông sinh Ùng và h¥p d«n bßi bút pháp có xu h°Ûng trß vÁ hiÇn thñc.

HYPERLINK "http://khanhhoathuynga.wordpress.com/2009/07/04/m%e1%bb%99t-s%e1%bb%91-h%e1%bb%8da-ti%e1%ba%bft-trang-tri-hoa-sen-tieu-bi%e1%bb%83u-th%e1%bb%9di-ly-tr%e1%ba%a7n/hoasengomsu-1/" INCLUDEPICTURE "http://khanhhoathuynga.files.wordpress.com/2009/07/hoasengomsu-1.jpg?w=133&h=200" \* MERGEFORMATINET

Bình gÑm hoa nâu, tr°ng bày t¡i b£o tàng LËch sí Hà NÙi.

HÌA TI¾T HOA SEN TRUYÀN THÐNG L¯U GIî S®C H¯ NG CHO NGÀY HÔM NAY

HÍa ti¿t hoa sen xu¥t hiÇn h±ng xuyên theo chiÁu dài cça lËch sí dân tÙc trên nhïng công trình ki¿n trúc, iêu kh¯c, hÙi ho¡. Chúng l°u giï s¯c h°¡ng giá trË dân tÙc cho ngày hôm nay và mai sau.

Hoa sen trong trang trí mù thu­t thÝi Lý. ây là thÝi kó thái bình thËnh trË. Khi ó, Ph­t giáo phát triÃn, chùa Ph­t °ãc xây dñng r¥t nhiÁu. Chính vì v­y hÍa ti¿t hoa sen °ãc éng dång làm mô típ trang trí r¥t nhiÁu. Có nhïng ki¿n trúc hình bông hoa sen nh° chùa MÙt CÙt. Hoa sen °ãc sí dång ß nhïng t£ng á kê chân cÙt cho ¿n diÁm cía võng và các Ó mù nghÇ truyÁn thÑng. VÛi sñ tinh t¿ trong bÑ cåc, khéo léo trong kù thu­t. gi£n dË trong thà hiÇn nh°ng l¡i r¥t bác hÍc trong sñ lña chÍn Á tài. T¥t c£ nhïng iÁu ó ã t¡o nên mÙt mù thu­t thÝi Lý ánh d¥u cho Énh cao trong lËch sí mù thu­t n°Ûc nhà. Trong v°Ýn hoa ó hÍa ti¿t hoa sen ã khoe s¯c nh° mÙt sñ k¿t tinh giïa nghÇ thu­t và tâm théc cça ng°Ýi ViÇt

Hoa sen trong trang trí mù thu­t thÝi Tr§n °ãc k¿ thëa nhïng thành tñu cça thÝi Lý nh°ng chúng l¡i có nhïng ·c iÃm riêng biÇt, Ùc áo ánh d¥u tính ch¥t thÝi ¡i. ó là phong cách hiÇn thñc sinh Ùng h¡n, m¡nh m½ h¡n °ãc £nh h°ßng të niÁm vui, tinh th§n tñ hào dân tÙc vÛi ba l§n ánh tan gi·c Mông Nguyên. Tô ­m thêm trang sí v» vang và séc m¡nh cça dân tÙc b±ng ngôn ngï t¡o hình.

HÍa ti¿t trang trí trong mù thu­t truyÁn thÑng ViÇt không chÉ nh±m måc ích ¡n thu§n à trang trí cho ki¿n trúc ho·c các hiÇn v­t nào ó mà chúng là sñ k¿t tinh nhïng t§ng b­c ý ngh)a muôn Ýi cça dân tÙc. Chúng g¯n vÛi cuÙc sÑng th°Ýng ngày cça con ng°Ýi trong viÇc éng xí vÛi cái ¹p. Chúng là nhïng chï vi¿t chân thñc vÁ lËch sí, xã hÙi, là lÝi nh¯n nhç §y tính mù tri¿t cça tÕ tiên, là ti¿ng nói cça tâm hÓn, là ý niÇm cça cuÙc sÑng, là khát vÍng cça muôn ng°Ýi, muôn Ýi& Vì th¿, ti¿p c­n vÛi hÍa ti¿t trong mù thu­t là ti¿p c­n mÙt khía c¡nh cÑt lõi vÁ b£n s¯c vn hoá ViÇt Nam.

Cung c¥p cho sinh viên t° liÇu vÁ các Ó án trang trí cça hoa sen vì hÍa ti¿t này khá iÃn hình trong kho tàng vÑn cÕ cça dân tÙc. Qua ó, các em °ãc bi¿t thêm ph°¡ng pháp nghiên céu ß bài chép vÑn cÕ dân tÙc và áp dång vào các bài hÍc trang trí nh° : trang trí bìa sách, truyÇn tranh, truyÇn lËch sí, Tranh cÕ Ùng, B£n trích, v½ biÃu tr°ng, tranh t°Ýng, v.v.

ThS TriÇu Th¿ Hùng

Khoa QLVH-NT

Tr°Ýng H SP NghÇ Thu­t Trung ¯¡ng

TÀI LIÆU THAM KH¢O

[1]. Tr§n Lâm BiÁn, MÙt con °Ýng ti¿p c­n lËch sí . Nxb Vn hóa dân tÙc, 2003.

[2]. NguyÅn Du Chi, Hoa vn ViÇt Nam, NXB Mù thu­t, 2002.

[3]. NghÇ thu­t ch¡m kh¯c cÕ ViÇt Nam , ViÇn NT BÙ vn hóa, 1975.

[4]. Thích Chân Quang, Lotus ý ngh)a cça hoa sen. NXB Tôn giáo 2004.

[5]. Thích Thanh Të, Bát nhã ba la m­t a tâm kinh. NXB Tôn giáo, 1999.