Źródła: werbalnik.pl, klp.pl, Wikipedia, sciaga.pl

POZYTYWIZM

Trwanie:
Za początek pozytywistycznej epoki w Europie przyjmuje się drugą połowę XIX wieku. Trwała ona do 80. lat tego samego wieku.  Początek w Polsce 1864 – klęska powstania styczniowego, pożegnanie ideałów romantyzmu. Koniec – 1890 – początek Młodej Polski, debiuty poetów młodopolskich.

POJĘCIA

Spirytualizm:
Stanowisko w ontologii, według którego rzeczywiste są jedynie podmioty duchowe lub psychiczne. Uznawanie wyższości czynnika duchowego nad intelektualnym, oczekiwanie do ludzi ofiar z życia, odrzucanie jakiejkolwiek ugody z zaborcą i czekanie na rychłe wyzwolenie Polski przez wznowienie zbrojnej walki o niepodległość.

Tradycjonalizm:
Ideologia postulująca ciągłość tradycji i instytucji społecznych, która promowała hasło „pracy organicznej".

Ewolucjonizm:
Pogląd, który zdominował literaturę. W biologii zapoczątkowany przez Karola Darwina, który mówił o ewolucyjnym tzn. stopniowym rozwoju świata organicznego. Ewolucjonizm nie dotyczył tylko i wyłącznie świata biologicznego. Dochodził do głosu również w naukach społecznych i głosił w nich ciągłość, stopniowość i jednokierunkowość rozwoju społecznego. To wszystko miało sprzyjać większemu uporządkowaniu świata. Ewolucjoniści twierdzili, że wszystkie wydarzenia historyczne da się przewidzieć, bo miały swój początek wiele wieków temu.

Agnostycyzm:
Pogląd mówiący o tym, że nie można całkowicie poznać świata i praw, które nim rządzą. Zdecydowanie odrzucał wszystko to, co metafizyczne i postulował poznanie zmysłowe. Oznaczało to, że świat i prawa nim rządzące istnieją o tyle, o ile jesteśmy w stanie poznać je zmysłami. Pogląd sprzyjał odejściu od tradycyjnych postaw religijnych i dlatego, w literaturze pozytywizmu warszawskiego o Bogu i religii nie mówi się prawie w ogóle. Podobna sytuacja występuje w literaturze europejskiej.

Determinizm:
Pogląd głoszący, że losy ludzkie i charakter człowieka jest uzależniony od środowiska, w którym wyrasta i od dziedziczności. Możemy zatem mówić o determinizmie socjologicznym i biologicznym. W dalszej kolejności rozciągnięto ten termin na całość dziejów, czyli tzw. determinizm dziejowy.

Utylitaryzm:
Był zwartym nurtem filozofii, który rozumiany był jako pewnego rodzaju zasada postępowania. Utylitaryzm mówił, że najważniejsze dla człowieka powinno być szczęście ogółu, a nie szczęście prywatne i osobiste. Jednostka jest o tyle użyteczna społecznie i o tyle potrzebna, o ile swoje życie podporządkowuje życiu innych obywateli. Jednostkę i społeczeństwo wartościowano na podstawie ich produktywności, czyli zdolności do tworzenia dóbr materialnych, które miałyby się przyczynić do podniesienia jakości życia społecznego. 

Monizm przyrodniczy:
Pogląd charakterystyczny dla epoki pozytywizmu, ściśle związany z panującym wówczas kultem nauk przyrodniczych. Jego zwolennicy widzieli jedność natury i świata ludzkiego.

Scjentyzm:
Zespół poglądów filozoficznych głoszących, że prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarczają jedynie nauki przyrodnicze. Rozwinął się w drugiej połowie XIX wieku z empiryzmu i pozytywizmu. Za jego twórcę uważa się Augusta Comte'a.

Praktycyzm:
Podejście do rzeczywistości, które charakteryzuje się jej chłodną oceną, jeśli chodzi o użyteczność, praktyczne zastosowanie. Stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistniania.

Organicyzm:
Pogląd filozoficzny zakładający, że społeczeństwo funkcjonuje i rozwija się jak żywy organizm, a instytucje społeczne są ze sobą powiązane tak, jak części organizmu (od ich współpracy zależy sprawne funkcjonowanie społeczeństwa).

Relatywizm:
Jest to pogląd głoszący, że wartości logiczno-poznawcze (prawda, fałsz), etyczne (dobro, zło), estetyczne (piękno, brzydota) czy normy, mają charakter względny i zależą od indywidualnego punktu widzenia. Nie ma żadnych absolutnych prawd ani wartości, nasze wypowiedzi o świecie są warunkowane przez nasz światopogląd i towarzyszące naszemu życiu okoliczności zewnętrzne. Nie istnieją żadne absolutne prawdy ani wartości, lecz wszystko jest zdeterminowane przez poszczególne okresy dziejów, przez kultury, społeczeństwa i osoby.

Naturalizm:
Kierunek filozoficzny tłumaczący całość zjawisk zachodzących w świecie działaniem praw przyrody. W literaturze i sztuce kierunek powstały w drugiej połowie XIX w., którego głównym założeniem było wierne rejestrowanie zjawisk życia, również w jego drastycznych przejawach.

Realizm:
Metoda polegająca na wiernym i obiektywnym opisywaniu rzeczywistości. 

Powieść tendencyjna:
Jej głównym zadaniem było wskazywać czytelnikom właściwą drogę, podsuwać określone rozwiązania, dostarczać wartościowe wzorce, w odpowiedni sposób kształtując ich postawy. Dzieła tego typu podporządkowane były pewnym ideom i hasłom programowym.

Powieść realistyczna:
Główne cechy powieści realistycznej to obiektywna narracja w trzeciej osobie (narrator wszechwiedzący), czasem też pierwszoosobowa (przy narracji listów, pamiętników); nieschematyczni bohaterowie (brak bohaterów skrajnie złych i dobrych); mowa pozornie zależna (narrator przekazuje myśli bohatera); obowiązywanie zasady prawdopodobieństwa; rozbudowane opisy miejsc, sytuacji i osób, które są jasno określone poprzez retrospekcje. Ponadto realia przedstawionego świata są znane autorowi, a wydarzenia umieścił w czasie, w którym żył; wyraźnie wyartykułowane związki przyczynowo-skutkowe; ukazanie panoramy społeczeństwa; chronologia wydarzeń powieści realistycznej.

Minimalizm:
Ograniczenie do minimum wymagań, potrzeb, dążeń. W ujęciu szerszym minimalizm sprowadza się do przewartościowania priorytetów, tak aby pozbyć się nadmiaru i zbędnych rzeczy — dobytku, przekonań, zachowań, zwyczajów, zawiązków i czynności — które nie dodają naszemu życiu wartości, a skupić się na rzeczach kluczowych, wzbogacających nasze życie.

Panslawizm:
Ruch kulturalno-polityczny o różnorodnym zabarwieniu politycznym, dążący do wyzwolenia, a następnie zjednoczenia politycznego, gospodarczego i kulturalnego Słowian.

Liberalizm:
Hasło ogólnoeuropejskie głoszące pozytywny stosunek do rzeczywistości, kult wiedzy ścisłej, dobrobytu, pieniądza, bogacenia się wszelkimi sposobami

Praca u podstaw:
Po­ję­cie pracy u podstaw po­wią­za­ne jest z pa­nu­ją­cym w spo­łe­czeń­stwie po­zy­ty­wi­stycz­nym przekonaniu o tym, że ko­niecz­ne jest wspar­cie osób naj­bied­niej­szych. Idea ta okre­śla­na jest "pra­cą u pod­staw", a więc sku­pio­ną na naj­niż­szych oraz naj­bar­dziej licz­nych war­stwach spo­łecz­nych. Wśród po­stu­la­tów kształ­tu­ją­cych ideę pra­cy u pod­staw znaj­do­wa­ły się mię­dzy in­ny­mi: konieczność roz­bu­dza­nia świa­do­mo­ści na­ro­do­wej oraz sze­rze­nie oświa­ty. Po­zy­ty­wi­ści wychodzi­li z założe­nia, że roz­wój na­ro­du moż­li­wy jest przede wszyst­kim dzię­ki wspar­ciu naj­bar­dziej potrzebu­ją­cej gru­py spo­łecz­nej, jaką byli m.in. ro­bot­ni­cy, gór­ni­cy, miesz­kań­cy wsi czy oso­by o ni­skim sta­tu­sie ma­te­rial­nym.

Emancypacja kobiet:
Sama emancypacja oznacza wyzwolenie i obdarzenie kogoś pełnią praw. Emancypacja kobiet to ruch społeczny (XIX/XX w.) dążący do prawnego i społecznego zrównania kobiet z mężczyznami, m.in. w zakresie prawa wyborczego, dostępu do wyższych studiów; dokonana formalnie w większości krajów po 1918.

Równouprawnienie (asymilacja) żydów:
Hasło wiąże się z przemianami świadomości społecznej. Wielu Żydów zyskując odpowiednie wykształcenie, pragnęło znaleźć właściwsze miejsce w społeczeństwie. Nie odczuwali odrębności, posługując się językiem polskim i czując głębokie związki z kulturą polską. Pozytywistów niepokoił fakt, iż kilkumilionowa rzesza Żydów spychana jest na margines społeczny i, jeśli chodzi o rozwój tegoż społeczeństwa, stanowi zupełnie niewykorzystany potencjał. Dlatego też nawoływali do asymilacji, czyli stapiania się Żydów z resztą mieszkańców ziem polskich, aby zgodnie z ideami pracy organicznej, mogli stać się twórczymi członkami całego narodu, zachowując przy tym własną religię i kulturę. Żydzi byli bogatą grupą społeczną, mogli przyspieszyć odzyskanie niepodległości, pozytywiści chcieli, aby Żydzi poczuli się za Polskę odpowiedzialni.

Następna epoka literacka: Młoda Polska