Źródła: Nie pamiętam, zapomniałam zapisywać. Głównie Wikipedia. Następnym razem zwrócę na to uwagę i dodam linki.

PERIODYZACJA LITERATURY — podział literatury na epoki i okresy literackie.

OKRESY LITERACKIE:

STAROŻYTNOŚĆ (inaczej ANTYK)

Trwanie:
(pierwsze tysiąclecie p.n.e. - 476 r. n.e.)
Od wynalezienia pisma (około 4-3,5 tys. lat p.n.e.) do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego (476 r. n.e.)

POJĘCIA:

Mit:
— Pochodzi od greckiego słowa mythos, czyli opowiadanie, legenda, podanie.
— Jest to opowieść o bóstwach i istotach nadprzyrodzonych, przekazywana przez daną społeczność. Zawiera w sobie wyjaśnienie sensu świata i ludzi w ich doświadczeniach zbiorowych oraz indywidualnych.
— Może to też być wywodzące się z tradycji ustnej ponadczasowe, anonimowe opowiadanie o postaciach nadprzyrodzonych, które trwa w kulturze dzięki ciągłym transformacjom i reinterpretacjom dokonywanym przez pisarzy, przy zachowaniu jednocześnie swojego pierwotnego sensu.

Mitologia:
— Zbiór mitów opowiadanych w danej społeczności lub literacko uporządkowany zbiór opowieści o bóstwach i istotach nadprzyrodzonych.
— Także nauka zajmująca się zbieraniem, analizą, klasyfikacją i interpretacją mitów.

Heros:
W mitologii greckiej osoba zrodzona ze związku boga i śmiertelniczki lub bogini i śmiertelnika, lub (ogólnie) osoba, która wsławiła się bohaterskimi czynami.

Sacrum:
Sfera świętości, wokół której koncentrują się wierzenia i obrzędy, praktyki religijne.

Profanum:
To, co ludzkie. Sfera świeckości, przeciwieństwo sacrum – sfery świętej. W sferze tej odbywają się wszystkie codzienne wydarzenia z życia człowieka. Profanum jest łacińskim słowem dla świeckości.

Topos:
Powtarzający się motyw. Do najstarszych toposów należy motyw wędrówki, na którym opiera się Homerowa Odyseja.

Patos:
Podniosły charakter zdarzeń o wielkim, historycznym znaczeniu. Ton lub styl mówienia i pisania podkreślający wzniosłość tematu.

(Nwm, kojarzy mi się z patologią, ale taką potężnie poetycką, nie taką jak w polskich paradokumentach).

Archetyp:
Pierwowzór jakiegoś działania; to prastary symbol ukryty w podświadomości człowieka, który jest wytworem doświadczeń ludzkości (np. archetyp matki, ojca, raju itp.). Archetypy przewijają się w snach, mitach i wyobrażeniach religijnych.

Epos:
Jeden z głównych i najstarszych gatunków epiki. Tradycyjne eposy to dłuższe poematy narracyjne o specyficznej konstrukcji elementów świata przedstawionego, podporządkowanej funkcji parenetycznej i afirmującej etos społeczności, w której zostały napisane.

Tragizm:
Kategoria estetyczna, oznaczająca konflikt równorzędnych wartości moralnych, w wyniku którego jednostka, działająca świadomie w imię wielkiego i szlachetnego celu, jest skazana na klęskę.

Fatum:
Inaczej przeznaczenie, jedno z najważniejszych pojęć związanych z wierzeniami starożytnych. Słowem Fatum starożytni Rzymianie określali tajemnicze pierwotne siły rządzące światem, decydujące o biegu wydarzeń i losie ludzi. Ich wyroków nie można było zmienić.

Katharsis:
Oczyszczenie. Według poetyki Arystotelesa: stan polegający na wyzwoleniu się od uczuć strachu i litości dzięki intensywnemu przeżyciu przez widza tragedii ukazującej heroizm ludzki.

(Siedzisz do rana, czytając wyczerpującą psychicznie książkę i w końcu ją kończysz. Łzy zasychają ci na twarzy, a za oknem wstaje nowy dzień i po prostu czujesz. Rozumiesz? To twoje katharsis).

Mimesis:
Termin wywodzący się z filozofii starożytnej, oznaczający rodzaj relacji podobieństwa czy działania opartego na naśladownictwie. Naśladowanie rzeczywistości przez sztukę.

Wina tragiczna:
Hamartia. W tragedii starożytnej błędne rozpoznanie i fałszywa ocena własnej sytuacji przez bohatera. Bohater, nieświadomy rzeczywistego znaczenia okoliczności, w jakich się znalazł, popełnia czyny prowadzące do dalszego przypieczętowania jego losu i ostatecznie do katastrofy.

Mecenas:
Osoba lub instytucja wspierająca rozwój sztuki, literatury i nauki.

Filozofia:
— Oznacza dosłownie „umiłowanie mądrości".
— Poszukiwanie, dążenie do wiedzy wyrastające ze zdziwienia wywołanego poczuciem nieprzejrzystości świata.
— Stawianie pod znakiem zapytania tego, co dotychczas było zakorzenione w tradycyjnych mitach lub oczywiste, narzucające się bezpośrednio, przyjmowane bezkrytycznie.

Stoicyzm:
— Kierunek filozofii starożytnej, którego wyznawcy uznawali cnotę za najwyższe i jedyne dobro, rozumiane jako życie zgodne z zasadami rozumu rządzącego światem.
— Głosili, że warunkiem szczęścia i prawdziwej wolności jest panowanie nad sobą, zobojętnienie wobec cierpień i niepowodzeń.
— Dla stoików najważniejsze było uczciwe i moralne postępowanie.

Epikureizm:
Kierunek filozoficzny zakładający, że przyjemność jest wartością najwyższą i to dzięki niej i jednoczesnym unikaniu cierpień można osiągnąć szczęście.

Horacjanizm:
Stworzona przez rzymskiego poetę Horacego postawa wobec życia i moralności. Była swoistym poszukiwaniem złotego środka poprzez połączenie dwóch antycznych filozofii życia: epikureizmu i stoicyzmu.

Obraz powstania świata i bogów w mitach greckich:
(Czyli zwykłe streszczeniu mitu o powstaniu świata. Osobiście polecam po prostu przeczytać całą pierwszą część Mitologii Parandowskiego).
1. Na początku był Chaos.
2. Z Chaosu wyłaniają się Uranos (Niebo) i Gaja (Ziemia).
3. Ze związku Gai i Uranosa rodzi się pokolenie tytanów, cyklopów i sturękich.
4. Uranos strąca swoje szkaradne i brutalne potomstwo do Tartaru.
5. Kronos (najmłodszy syn Uranosa) pokonuje władcę i wraz z Reją przejmuje władzę nad ziemią.
6. Na Ziemi zaczyna pojawiać się życie.
7. Kronos zachowuje w pamięci klątwę ojca, który przepowiedział, że i jemu syn odbierze berło. Każde więc dziecko, które urodziła Reja, Kronos natychmiast połyka.
8. Matka porywa szóste dziecko (Zeusa) na Ziemię. Tam wychowuje go koza Amaltea.
9. Zeus dorasta i wychodzi z ukrycia, aby stanąć do walki z ojcem. Poleca matce podać środek wymiotny Kronosowi, dzięki czemu na świat powracają jego bracia i siostry: Hades, Posejdon, Hera, Demeter i Hestia.
10. Zwycięska wojna Zeusa (wspieranego przez rodzeństwo, cyklopów i sturękich) z Kronosem.
11. Przeciw Zeusowi występują giganci – synowie ziemi. Zeus, zajrzawszy do księgi Przeznaczenia, dowiaduje się, że pokonać gigantów może tylko człowiek śmiertelny. Wtedy Atena sprowadza Heraklesa.
12. Giganci zostają pokonani. Gaja (matka gigantów) nie może wybaczyć bogom, że tak okrutnie wytępili jej potomstwo. Uniesiona pragnieniem zemsty wydaje na świat najstraszliwszego potwora – Tyfona.
13. Bogowie, w obawie przed Tyfonem, uciekają do Egiptu i zmieniają się w zwierzęta.
13. Zeus pokonuje Tyfona i przywala go wyspą Sycylią.

Obraz powstania człowieka w mitach greckich:
1. Prometeusz lepi człowieka z gliny i łez, a duszę stwarza ze skradzionych ze słonecznego rydwanu iskier
2. Człowiek początkowo jest słaby i bezradny wobec sił natury.
3. Prometeusz kradnie z nieba zarzewie ognia, daje je ludziom i mówi im, jak go używać.
4. Heros opiekuje się ludźmi oraz uczy ich rzemiosła i sztuki.
5. Pokazuje, jak wznosić kamienne i drewniane budowle i konstruować statki.
6. Daje ludziom wiedzę na temat rozróżniania pór roku, astrologii, matematyki, pisma, oswajania zwierząt, zielarstwa, wyrabiania leków, wróżenia.
7. Zeusowi przeszkadza to, że ludzie stają się coraz silniejsi.
8. Zeus wysyła na ziemię Pandorę, podarowawszy jej przedmiot, przez który ludzi zaczynają dotykać klęski i nieszczęścia.
9. Prometeusz chce zemścić się na królu bogów i proponuje złożenie ofiary. Osobno składa mięso, które owinął skórą, oddzielnie zaś kości nakryte tłuszczem. Zeus może wybrać, z której części zwierzyny chce dostawać ofiary. Wybiera tę, gdzie jest więcej tłuszczu, spodziewając się pod jego grubą warstwą najdelikatniejszego mięsa. Natychmiast przekonuje się, że są to same kości, okryte najgorszym tłuszczem.
10. Zeus karze Prometeusza. Nakazuje przywiązać go do skały, z dala od ludzi. Codziennie rano przylatuje wygłodniały orzeł i wydziobuje wątrobę Prometeuszowi, która odrastała.
11. Ludzie zostają sami i nie potrafią sobie poradzić. Zaczynają dotykać ich klęski, przez co stają coraz bardziej źli.
(Potem jest ten cały potop i wszystko kończy się szczęśliwie, ale to już inny kawałek historii).

Próby wyjaśniania przemienności pór roku:
1. Kora, córka Demeter, bawi się na łące. Towarzyszą jej nimfy. Nieświadoma Kora zrywa kwiat narcyza: nagle rozwiera się ziemia i wyjeżdża z niej na rydwanie Hades, bóg świata zmarłych.
2. Porywa Korę.
3. Zrozpaczona Demeter wyrusza w świat szukać córki. Tam, gdzie przechodzi, rośliny więdną i usychają, wysychają jeziora, stawy, rzeki. Straszna susza nawiedza ziemię.
4. Spotyka ona Hekate, która radzi jej iść do boga słońca – Heliosa.
5. Helios mówi jej o przyrzeczeniu Hadesowi, jakie złożył Zeus: Kora miała być żoną boga podziemi i dlatego Hades ją porwał.
6. Bogini pała gniewem. Rzuca klątwę na ziemię, by ta więcej nie rodziła już owoców, a sama chowa się w górach. Na nic zdają się prośby Zeusa i ofiary od ludzi.
7. W końcu Rea, matka Zeusa, namawia go, żeby zmienił srogie wyroki. Zeus zaprosił Demeter na Olimp i oznajmił jej, że Kora od tej pory będzie spędzać 2/3 roku z matką, a 1/3 roku z mężem, jako królowa państwa cieni – Persefona.
8. Demeter zdejmuje klątwę z ziemi, która znów zaczyna rodzić owoce. Każdego roku wiosną Demeter stroi ziemię w kwiaty i zieleń na powitanie Kory. Jesienią zaś, gdy córka powraca do Hadesu, rośliny więdną i giną.

(PS. Zawsze miałam problem z tym mitem i trochę inaczej go pamiętam, więc jeśli coś Wam tu śmierdzi, to piszcie).  

Cechy eposu klasycznego na przykładzie „Iliady" Homera.
— Epos jest pierwszym gatunkiem literackim.
— Nazwa wywodzi się od greckiego poiein: tworzyć, układać, a samo słowo epos oznacza w języku greckim słowo, opowieść, pieśń.
— Epos jest to rozbudowany utwór, którego podstawą fabularną są mity, baśnie, podania, przekazy ludowe, wyobrażenia na temat historycznych, narodowych wydarzeń, pamięć o doniosłych postaciach i wydarzeniach, wyznawane zbiorowo wartości i wierzenia religijne.
— W przypadku „Iliady" tłem jest wojna Trojańska, natomiast bohaterowie legendarni to np. Achilles, Agamemnon, Parys, Helena, a także bogowie greccy. „Iliada" wywodzi się z mitu o jabłku niezgody.

Cechy gatunkowe eposu:

— Inwokacja: apostrofa umieszczana we wstępie utworu skierowana do Bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W „Iliadzie" autor zwraca się do Muzy (bogini), która poddaje pieśń śpiewakom: „Gniew, bogini, opiewaj Ahilla, syna Peleusa"

— Równoległość dwóch płaszczyzn: świata bogów i świata ludzi. W „Iliadzie" fabuła przebiega w świecie bogów (bogowie walczą po dwóch stronach wrogów w wojnie Trojańskiej, np. Atena decyduje o zwycięstwie Achillesa nad Hektroem) i w świecie ludzi i ludzkich uczuć (dowodem jest np. miłość Parysa do Heleny).

— Narrator eposu ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest obiektywny, wszechstronny i zdystansowany wobec wydarzeń.

— Wydarzenia opisane są stylem podniosłym i patetycznym, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków, co widać wyraźnie w sposobie opisu walczących w pojedynku Achillesa i Hektora.

— Szczegółowy, realistyczny opis przedmiotów i sytuacji (realizm szczegółów). Wspaniałym przykładem realizacji tego punktu jest opis tarczy Achillesa. Homer opisuje nie tylko kolejne działania wykonawcy Hefajstosa, lecz obrazy przedstawione w płaskorzeźbie. Są one opisane tak, że można je z łatwością odtworzyć. Jest to dziesięć scen – obrazów z życia pokojowego. Znajdujemy wyobrażenie ziemi, nieba, morza, dwóch miast i życia w tym mieście – śluby, uczty, właśnie handlujących itp.

— Opisy scen batalistycznych – sceną taką jest np. pojedynek Hektora z Achillesem, obraz oblężenia grodu, zasadzki i bitwy.

— Porównania homeryckie – jest to porównanie, którego drugi człon jest rozbudowany tak, że stanowi odrębną epizodyczną scenkę. Przykładem może być porównanie walczących (Achillesa i Hektora) do walki orła i gołębicy, umieszczone w pieśni 22 p.t. „Pojedynek"

— Epizodyczność akcji. Epizod to odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie wydarzenia mniej istotnego, pobocznego, niezwiązanego z główną fabułą, przykładem może być opis tarczy Achillesa.

— Miarą wierszową eposu homeryckiego jest heksametr. Heksametr – to wers który składa się z 6 stóp metrycznych: daktyli lub spondejów (heks = 6).

Konflikt tragiczny w „Królu Edypie" i ,,Antygonie" Sofoklesa

— Konflikt tragiczny polega na zderzeniu dwóch racji, które zawsze są równorzędne. Kończy się obustronną porażką oraz walką z losem człowieka skazanego na porażkę.

— Osią akcji Antygony jest konflikt tragiczny: zderzenie praw boskich i ludzkich. Bohaterowie bez względu na swoje wybory skazani są na porażkę.

— Antygona wyznaje zasadę, że prawa boskie są ważniejsze od ludzkich. Dokonuje pogrzebu swojego brata Polinejkesa, żeby nie budzić odrazy bogów i żeby jego dusza nie błąkała się po ziemi. Miłość do brata i szacunek do bogów były dla Antygony najważniejszymi wartościami. Antygona, mimo szlachetnych intencji, przegrywa. Za swój czyn zostaje skazana i zamknięta w grocie. Zrozpaczona popełnia samobójstwo.

— Tragizm w Królu Edypie jest zbudowany w nieco inny sposób niż w Antygonie. W tragedii o życiu córki Edypa główna bohaterka ma świadomość, że jakiej decyzji by nie podjęła, popełni wykroczenie, albo względem praw boskich, albo względem praw ziemskich. Natomiast Edyp, gdy popełnia kolejne występki, wcale nie zdaje sobie z tego sprawy. Nie wie, że zabija własnego ojca, ani o tym, że dzieli łoże z matką (ironia tragiczna).

Cechy tragedii antycznej:

(Niektóre z informacji powielają się z tymi, które macie już powyżej, ale musiałam je tu dodać).

— Zasada trzech jedności: jedność czasu (wszystkie zawarte w danym dramacie wydarzenia dzieją się maksymalnie na przestrzeni 24h); jedność miejsca (cała akcja rozgrywa się w jednym miejscu, np. W jednym budynku, a o tym, co dzieje się w innych miejscach, dowiadujemy się tylko z opowieści postaci); jedność akcji (jeden główny wątek – w przypadku Króla Edypa, chodzi o znalezienie mordercy Lajosa).

— Zasada decorum: dostosowanie formy do treści – w tragedii musi być podniosły styl i patetyczny język; nie pokazuje się też zbrodni i krwi na scenie – mogą o tym opowiedzieć jedynie posłańcy, czy chór.

— Konflikt tragiczny: nierozwiązalny konflikt równorzędnych racji: boskiej i ludzkiej.

— Hamartia: wina tragiczna bohatera – bez względu na to, jak postąpi bohater, i tak poniesie klęskę.

— Zbłądzenie tragiczne: bohater nieświadomie dopełni przepowiedni (Edyp zabije ojca i ożeni się z matką).

— Hybris: pycha, duma – bohaterowie są przekonani o swojej niewinności, prawości, wyjątkowości, uważają, że oni mogą więcej – zawsze spotka ich za to kara.

— Katharsis: widzowie muszą czuć litość (współczuć bohaterowi) oraz trwogę – bać się, żeby im się to nie przytrafiło; jest celem tragedii, przekonanie, że światem rządzą bogowie, a przed przeznaczeniem nie ma ucieczki – to też odbiera poczucie odpowiedzialności za niepowodzenia, a więc oczyszcza.

— Mimesis: naśladownictwa rzeczywistości, akcja musi być zgodna z zasadami prawdopodobieństwa, ma naśladować świat realny – jeśli coś jest nierealne, to tylko z opowieści bohaterów, widz widzi tylko świat podobny temu, który zna.

— Akcja: ekspozycja, perypetia, punkt kulminacyjny, rozwiązanie akcji

— Chór: komentuje wydarzenia, mówi o emocjach bohaterów, wprowadza w historię.

Postawa życiowa Horacego (w odwołaniu do konkretnych utworów).

— Horacy był najsłynniejszym poetą rzymskim, świadomym swej poetyckiej wielkości, ponieważ mówił „nom omnis moriar" (czyli nie wszystek umrę) oraz udowadniał nam to w wierszu „Wybudowałem pomnik" (trwalszy niż ze spiżu). Był autorem znakomitych wierszy, pieśni, satyr oraz listów poetyckich. Głosił mądre zasady człowieka znającego ludzki los, człowieka, który wie, że bogactwo rzadko przynosi szczęście i że życie w zdrowiu, spokoju i w zgodzie z własnym sumieniem znacznie pomniejsza troski i niepokoje. Poeta rzymski w swoich utworach łączy także dwa, różne poglądy filozoficzne - epikureizm i stoicyzm (było o tym wyżej).

Według Horacego życie ludzkie zdeterminowane jest wolą bogów. Człowiek nie jest panem własnego losu. Według Horacego życie na ziemi jest chwilą, w czasie, której nie powinny się liczyć żadne dobra materialne ani społeczna pozycja. Dlatego Horacy wyrażał przekonanie, że należy czerpać radość z tego, co się ma i korzystać z każdej chwili (słynne słowa „carpe diem" w Odzie XI Księgi I). Wszystkich połączy kiedyś śmierć. Zwyczajne, prozaiczne rzeczy są nietrwałe, przemijające, wieczna jest tylko poezja.

Popularne związki frazeologiczne zaczerpnięte z mitów greckich — ich dosłowne i przenośne znaczenie

— W objęciach Morfeusza: O kimś śpiącym, pogrążonym we śnie. Morfeusz jest bogiem marzeń sennych.

(Okej, to Wattpad. Wszyscy to wiemy).

— Chimeryczny nastrój (charakter): kapryśny, grymaśny, dziwaczny, towarzyszą mu fanaberie, fochy, dąsy; od Chimery, mitycznego potwora o głowie lwa, tułowiu kozy i z wężem zamiast ogona, Chimera ziała ogniem.

— Drakońskie prawa (kary, przepisy, zarządzenia): surowe, bezwzględne, ostre, okrutne; od imienia prawodawcy ateńskiego Drakona, którego ustawy (ok. 621 p.n.e.) wymierzały wyjątkowe surowe kary.

— Jabłko niezgody: źródło konfliktów, wojen, sporów; od jabłka z napisem dla najpiękniejszej, które bogini niezgody Eris rzuciła między Afrodytę, Herę i Atenę.

— Koń trojański: zdobycz przynosząca zgubę, złowrogi podarunek; od drewnianego konia, którego w dziesiątym roku wojny przyjęli Trojanie od Greków, w rzeźbie było wojsko greckie, podstęp Greków zadecydował o ich zwycięstwie i losach Troi.

— Dejaniry koszula (szata, suknia): coś, co sprawia największe cierpienie, męczarnie, od których nie ma w życiu ucieczki; patrz mit o Heraklesie.

— Kraina cieni: świat umarłych, niewidzialnych cieni, ciemnych zjawisk; od tajemniczej głębi Tartaru, terenu rządzonego przez Hadesa.

— Męki Tantala: cierpienia wynikające z dręczącego pożądania rzeczy znajdujących się blisko, na widoku i w obfitości, a jednak niedostępnych; od imienia lidyjskiego króla, ojca Niobe i Pelopsa, który po śmierci stał w Tartarze przy rzece i pod drzewem owocowym, ale nie mógł ani pić, ani jeść, przez co cierpiał katusze.

— Nić Ariadny: nić przewodnia, sposób wybrnięcia z beznadziejnie zawikłanej sytuacji; z mitu o Tezeuszu, kiedy nić zakochanej w bohaterze bogini pomogła bohaterowi wydostać się z labiryntu.

— Olimpijski spokój: panowanie nad emocjami, zaprzestanie kłótni; pochodzi od zwyczaju przerywania walk na czas igrzysk olimpijskich.

— Paniczny strach: nagły, niepohamowany, często nieuzasadniony strach, przerażenie, popłoch, zazwyczaj ogarniający większą liczbę ludzi; od Pana – bożka pasterzy i trzód w górach i lasach, którego przeraźliwy głos (np. gdy ścigał nimfy) budził lęk. 

Następna epoka literacka: Biblia.