Nagaagaway ang kasanag kag kadulum sa palibot. Nagahinalup run ang adlaw. Naga-umpisa run man ka huni ang mga sirum-sirum sa mga kakahuyan. Nagpadugang dya sa kakulba nga nabatyagn ni Edna. Kaina pa ang bantay nanda ka sarakyan pero wara gyapon ti may nag-agi. Daw mahibi run gid tana. Rugya sanda nga tatlo nagabantay sa kaalang-alangan ka karsada. Wara ti pamalay kag purokakahuyan kag kawayanan lang ang palibot. Basi nabayaan run sanda nga tatlo ka last trip? 

Ano abi dyang si Juliet, kaina pa ang panghagad nanda nga darwa ni Manang Ludi nga magbalik run sanda sa banwa ka Trinidad pero maawut gid ti ulo. Kinahanglan gid kuno nga maubos ka baligya ang mga religious items pareho kang rosarito kag magagmay nga libro (taramdan sa matag-adlaw nga pagpangamuyo) kadya nga adlaw. Ano pa nagpamalay-balay sanda ka libud rugya sa Purok Paghidaet. Naubos run abi nanda ka libot ang banwa Trinidad gani nakadesisyon sanda nga sudlun ang purok nga dya hay kuno duro mga reliyoso nga mga tawo ang nagauli rugya. Naubos tuod ang baligya nanda pero hasta tulad wara gyapon sanda makasakay pabalik sa banwa. Ginakulbaan run si Edna. Kon matabo rugya sanda maabutan ka Byernes Santo sa Purok Paghidaet.

Wara gyapon ti may nag-agi nga sarakyan. Dulum run gid. Mayad lang nagmura run ang ugsad nga bulan sa binukid kang sidlangan. Nagpanaw-panaw sanda sa unahan basi pa lang may makita sanda nga balay nga pwede nanda madayunan kadya nga gabii. Nakasandad pa tana si Manang Ludi sa naga-ulbo nga bato sa andang aragyan. Nag-umpisa liwan ka tukar ang pagkadaranun na.

“Ay, karbaw!” ang singgit ni Manang Ludi. 

Si Manang Ludi ang pinakagurang kananda nga tatlo. Traynta uno ang edad, katitiya nga bayi pero daw urang dya nga nagapisik-pisik pahulagun kapin pa kon ginaabot kang daran na. Si Juliet kag Edna, tubo-tubo sa edad nga baynte dos.

“Kulbaan ta man kanimo, Nang Ludi,” ang hambal ni Edna nga nagdukduk kag nagpadapit kay Juliet. Wara dya nagpaurihi sa pagpanaw. Pamatyagan na nagdugang pa gid ang kahagnup nga ana nabatyagan.

“Nag-andar liwan pagkatalawan mo?” ang balikid nga pamangkot ni Juliet kay Edna kang mabatyagan ang hugut nga pagpangyaput ni Edna kana.

“Si Edna pa, hadluk gani ria magpangihi kon gabii. Nagapaimaw pa kon mag-agto sa kasilyas. Ay, tabi!” ang sugpon ni Manang Ludi nga sigi ang pisik-pisik nga nagasunod kananda.

“Daw may nagasunud kanatun! Dasigun ta panaw,” ang hambal ni Edna nga nagadagon-dagon kag ginaguyud si Juliet.

“Pamatyagan mo lang ria, Ed. Ang hadluk sa pinsar lang ria,” ang hambal ni Juliet nga nagayuhum-yuhum. Pero ginpasundan na ang kadasigun kang panaw ni Edna. May pagkalakin-un dyang si Juliet.

“Hinay lang kamo nga darwa! Ang dagon-dagon nyo dalagan ko run,” ang hambal ni Manang Ludi nga nagahangus magsunod kananda.

Gulpi lang nagduyu si Juliet. May nakita tana nga haron nga daw nagapalipud sa puno kang agho sa unahan. Kian lang makasubsub si Manang Ludi sa andang likod.

“Dali lang!” ang hambal ni Juliet sa anang mga imaw. Nagalantaw dya sa unahan.

“Ay, karbaw! Andut nagpundo kamo haw?” Kag naglantaw man sa ginaturuk kang darwa.

“Nanay ko! Bahuuuy!” ang wangal ni Edna nga nagakupkup kay Juliet.

“Paghipus bala kamo. Ah! Ginamata-mata lang siguro ako. Pero nakita ko gid nga may haron nga nagapalipud kaina dyan sa puno kang agho,” ang hambal ni Juliet nga gusto pahugun ang mga imaw.

“Juliet, da-dali! Rugya kita maagto sa likuan” ginatudo ni Edna ang karsada sa natuo nga bahin pasulud. Sa atubang dya kang kahoy nga Agho.

Ginsulod nanda ang gamay nga karsada. Mga syen metros man gid ang anda panaw kang may nakita sanda nga balay sa unahan.

Sa tupad kang balay ang sangka bahul nga puno kang santol nga sa daw nagadungangu sa aragyan kag daw nagahulat nga may maghapit. Nagparapit sanda sa balay. Makita ang pag-arumiraw kang sulo sa sulod. 

“Tagbalay! Tagbalay!” ang singgit ni Juliet. Wara ti may nagasabat. Ginliwat na tatlo ka beses pero wara gid tana ti tinimok-timok. Nagsugtanay run lang sanda nga tatlo nga sakaun ang hagdan nga tapi para manuktok.

Nagtudlanay sanda nga tatlo kon sin-o ang una nga magsaka sa hagdan. Nagpangisug run lang si Juliet nga mag-una saka. Daw abutan sanda ka siyam-siyam kon hulatun na pa ang darwa. Samtang hinay-hinay nga nagasaka, nagakuba-kuba ang dughan ni Edna nga nagalantaw kay Juliet. 

“Ay, Ginuo ko! “ ang gulpi nga syagit ni Edna. 

Nagrinagaak ang hagdan! Nabari ang ikatlo nga lintang kang hagdan nga ginalapakan ni Juliet. Si Manang Ludi, gulpi lang raad madalagan kon wara ginhawidan ni Edna. Ginaabot run kang anang daran.

“Gabok run gali ang hagdan nga dya,” ang hambal ni Juliet nga daw sa wara lang sa bungug na antes manuktok.

Nakatatlo tana ka liwat ka panuktok kag mag-igut ang gawang antes magbukas. Sa atubang nanda ang sangka mal-am nga laki, puro puti ang buhok, nagapamaston kag tiko run ang likod. 

“Mayad nga gabii, Lo! Mga misyonaryo kami halin sa Asosasyon kang Balaan nga Ispiritu. Kag nabayaan kami ka sarakyan. Kon pwede raad rugya kami magturog bisan kadya lang nga gabii,” ang aha kag paathag ni Juliet, ang pinakaisug ti buut kananda nga tatlo. 

“Dayon kamo,” ang hambal ka mal-am kag ginbuksan sanda ka gawang.

Nagkiang-kiang kon magpanaw dyang mal-am. Kon pamatian mo ang huni kang anang tikang, tatlo ka lagatok dya, dara kang piang na nga kahig kag huni kang anang tungkod.

Pagsulud nanda nga tatlo, wara ti iban nga tawo ang balay. Nagasaranhun lang ang mal-am.

Ginpasulud sanda sa sangka kwarto. Nag-igut ang gawang kang gintulod dya ni Juliet. May kingki nga natungtong sa sangka lamesa nga kawayan. Limpyo ang dingding. Wara ti may bisan sara nga nagakabit. Himo dya sa tadtad nga kawayan. 

“Daw kahagnup man tana dya nga balay man,” ang hambal ni Edna kang makita ang mga lawa sa kisame kag sa mga pusod nga bahin kang kwarto. 

“Pasalamat kita nga ginpadayon kita rugya. Mas dilikado kon abutan kita ka kaagahun sa gwa,” ang hambal ni Juliet nga sigi ang libot ka panuruk sa balay.

Sige gyapon ang kuba-kuba kang dughan ni Edna. Daw malain ang ana panagupnup sa mal-am ngato. Daw makaduruda ang ana mga giho. Ginlingi-lingi na run lang ang ana nga ulo para mahukas ang ano man nga malain nga paminsarun. Ang importante may turugan sanda kadya nga gabii.

Gin-unlan nanda ang anda dara nga bag. Nagbatang-batang sanda nga tatlo. Nakapoy sa bilog nga adlaw nga taris sa pagpamaligya. Gulpi lang may nabatian sanda nga tikadol kag kulas sa pihak nga kwarto. Gulpi lang nagbangon si Juliet kag ginlingling ang pihak nga kwarto paagi sa magamay nga giha kang tadtad nga dingding. 

May alima nga nagtungtong sa abaga ni Juliet. Mabatyagan na ang madasig nga ginhawa sa anang talinga. Gulpi na ginbalikid. Si Manang Ludi, nagsunod gali kana para maglingling man. Ginaabot ruman ka daran na.

“Daw nagabaid tana ka binangon!” ang hambal ni Juliet sa mahinay nga limug.

“Ha?! Binangon?” ang liwat nga ngasal ni Manang Ludi kag nagbalik-balik ka panaw sa anda atubang. Sigi ang pangurus nga sa daw may ginakumod.

“Nang Ludi, abi pagpungko!” ang saway ni Juliet kana.

Nagparapit man si Edna sa giha kang dingding kag maglingling. Nagkudug ang atay sa nakita. Ang mal-am nga nagpasulud kananda kaina nagabaid kang binangon. Kag ang binangon nagaidlak sa katarum. Sa tupad na may ginadabukan nga sangka bahul nga kawa. 

“Diyos ko! Diyos ko! Maano kita kadya? Aswang gali ang mal-am ngato kag siguro ihawun na kita!” gaturo-tumbo nga wangal ni Edna. Daw masumpit ang ihi na sa kahadluk.

“Dali! Maggwa kita rugya. Basi may iban pa nga pamalay sa unahan,” ang hambal ni Manang Ludi nga nagtindug liwan kag magsagi ka taris sa bilog nga kwarto.

Gulpi nga nagtindug si Juliet kag ginsarhan ang gawang. Nagsunod man si Manang Ludi kana. Ginpapungko liwan sanda ni Juliet.

“Indi kita maggwa sa kwarto nga dya. Mas delikado kita kon sa sagwa kita. Dali run lang alas dose kag Byernes Santo run. Ang hambal kang mga kamal-aman, nagabaskug ang gahum kang mga malain ti ginhawa sa adlaw kang Byernes Santo. Gani rugya matakus ang atun pagtuo kag kabakud kang baratyagun,” ang paathag ni Juliet.

“Nang Ludi, Edna, kinahanglan ang atun paghugpong bilang Trinity. Indi na kita madali-dali kon tingub kag bug-os ang atun panghuna-huna kag baratyagun. Kon sa balay pa, kon baskug ang atun pundasyon indi kita madali-dali marumpag,” ang paathag kag paisug ni Juliet.

Burubhay may nabatian sanda nga lagatok nga mga tikang parapit sa gawang. Ginatulod ang gawang. Ginapirit nga buksan. Ginhakwat ni Juliet ang lamesa nga kawayan kag ginpintal sa gawang. Samtang si Edna, nagataramos ang luha nga nagakudug-kudug sa binit. 

“Edna, pagaw-a ang balaan nga asin! Rugyan nabutang sa bag ko,” ang hambal ni Juliet kay Edna. Dali-dali nga ginbuul ni Edna ang gamay nga garapon sa bag ni Juliet. Pero nabutanwan na dya. Nahulog ang garapon sa nagakudug nga alima ni Edna. 

“Edna, pagkalma!” dawa kaptan ni Juliet ang darwa na ka abaga kag ginturuk sa mga mata. “Ang atun kaluwasan nasandig sa atun paminsarun kag pagtuo. Gani indi kaw magpadara sa imo kahuyang,” ang maisug kag buta ka gahum nga hambal ni Juliet.

Nagkalma si Edna. Nag-untat ang pisngu kag kudug kang alima. Ginsabwagan nanda ka Balaan nga Asin ang gawang kag palibot kang kwarto. Nag-untat ang pagtulod kang gawang. Kag nabatian nanda ang mga tikang parayu.

Ang Balaan nga Asin ginhimo dya halin sa tubig kang dagat nga ginbenditahan. Amo dya ang ginagamit nanda sa pagbendisyon kang mga lugar, mga pagkaun ukon tubig antes kan-un ukon imnon para mahamulag dya sa gahum kang mga panulay. Ginakabig ang asin nga pinakaduna kag wara ti samo nga elemento kang kalibutan. Gani nga may gahum dya sa pagtabug kang mga panulay.

Ginlantaw ni Juliet ang ana relo. Pasado run alas dose sa tungang gabii. Nagpungko sanda nga tatlo nga nagaatubangay, nagaekis ang mga batiis, kag nagakaptanay ang mga alima. Nagkanta sanda ka balaan nga mga kanta kag nagpangamuyo. Nagapati sanda nga bisan sa adlaw kang Byernes Santo, dyan ang Diyos nga nagaubay kag nagapangapin kananda batok sa mga panulay.

Burubhay nabatian liwan nanda ang mga tikang pabalik sa gawang. Ginlingling ni Juliet sa birha kang gawang. Nakaisol dya sa ana nakita. Sangka pares kang nagabaga nga mga mata ang ana nakita. Rugyan sa atubang kang gawang.

Ginapirit liwan nga buksan ang gawang. Gintulod nanda nga tatlo ang lamesa nga nagapintal para indi magbukas ang gawang. Burubhay nag-untat ang pagtulod.

“Ining, buksi bala anay ang gawang! May ihambal lang ako kaninyo,” ang limug ka mal-am sa pihak. 

“Lolo, ano haw ihambal mo? Hambala lang hay nagapamati kami!” ang sabat ni Juliet nga ginanunu ang uyahun sa birha kang gawang.

Wara nagsabat ang mal-am. Naglinung. Nagbalik sanda nga tatlo sa pagpungko sa salug. Gulpi lang nag-uyug ang balay. Ang bintana nagbukas! Daw nagapamaymay ang nagatukap-tukap nga bintana. Nagkupkupanay sanda nga tatlo sa salug.

“Dali! Sarhi ang bintana!” ang singgit ni Juliet. Wara kahulag si Edna kag Manang Ludi sa anda ginapungkuan. Daw sa naudum. Urihi run. Rugyan run sa bintana nagatamwa ang ulo kang mal-am nga nagabaga ang mga mata kag nagaturo ang laway. Makaharadluk ang itsura.

“Buksi ang gawang!” ang pahug kang mal-am. Daw ana ka tawo bahul ang ana limug.

Nagsyagit sanda sa tuman nga kahadluk. 

“Nanay ko! Tabang!” ang syagit ni Edna kag dayon nagduplaay. Naduraan ka animo.

“Edna! Edna!” ginhakus ni Manang Ludi si Edna pero nagaparumatay lang dya. Nakapkapan ni Juliet ang mainit nga tubig sa salug. Ginsimhutan na. Pangsot! Nag-irihi si Edna sa tuman nga kahadluk.

Sigi ang waug kang ulo kang mal-am sa bintana. Indi makasulud bangud sa nagarapta nga Balaan nga Asin sa tarbisanyo.

“Magparayu kaw panulay!” ang singgit ni Juliet. “Kon indi, masunog kaw kag matunaw sa birtud kang Balaan nga Asin,” ang dugang nga pahug ni Juliet.

Gulpi lang nagsira ang bintana. Nadura ang mal-am. Nag-ugayung si Edna.

“Ed? Edna?!” ang pukaw ni Manang Ludi kana. 

Ginmukra na ang anang mga mata kag ginpahid ang anang mga luha. Nabatyagan na nga basa ang ana pinungkuan.

“Ok kaw lang, Ed? Indi kaw magkahadluk rugya kami ni Manang Ludi nga nagabullig kanimo,” Ang hambal ni Juliet nga nagakabalaka kana.

Gulpi lang nagrulugpaas ang atup kang balay. Daw sa may naghugpa sa atup kang balay.

“Basta indi kita maghalin sa kwarto nga dya. Indi na kita matingkaw bangud napalibutan kita kang Balaan nga Asin. Kon piritun na gid nga magsulud, masunog tana kag matunaw sa birtud kang Balaan nga Asin. Gani bisan ano pa ka kahararadlukan ang inyo makita, ipahamtang ang inyo buut. Malampasan natun dya. Indi kita magturog hasta mag-aga,” ang paisug ni Juliet.

Nagkaptanay liwan sanda nga tatlo nga nagapungko kag magpangamuyo. Ginpangunahan dya ni Juliet. Nakabatyag sanda ka tuman nga katuyo. Samtang nagapirung ang mga mata nga pagpangamuyo, duro ang nagatuhaw nga mga imahen sa anda paminsarun. 

“Pukos! Ipukos ang pinsar sa Makagagahum kang Tanan, ang atun tatay sa langit,” ginbutung ni Juliet ang butkun ni Edna kag Manang Ludi para magbalik sanda sa anda animo. Nagahilay run ang anda mga lawas nga sa daw mahaplak run gid. Nagahugak run ang anda pagkaptanay.

Gulpi lang nagtadlung ang pamungko ni Manang Ludi. Nabatyagan na ang pagtamsak kang maragkut nga bagay sa anang butkun. Gintangra na ang atup kang balay.

“Juliet, ano riang nagawatay sa atup?” ang wangal ni Manang Ludi.

Gintangra ni Juliet ang atup kag ana nakita ang malabug nga dila nga nagawatay sa buslot kang atup. 

“Indi kaw magkahadluk, Nang Ludi. Hasta lang rugyan karia tana. Indi kamo magbulag sa pagkaput sa akun alima. Padayunon natun ang atun pagpangamuyo,” ang mapag-un nga hambal ni Juliet.

Burubhay nadura ang mga kulas sa atup. Naglinung run ang palibot.

“Matindug kita, Manang Ludi, Edna!” nagtindug sanda nga tatlo pero sigi gyapon ang kaptanay. 

Burubhay nagpamalo ang manok, patimaan nga aga run. Nakalampuwas gid man sanda sa pat-ud nga kataragman. 

Ginhulat nanda nga magsanag ang palibot antes maggwa. Pagbukas ni Juliet ka gawang, daw masyagit si Edna sa ana nakita. Mayad lang hay natakpan ni Juliet ang ana baba. Ang mal-am rugyan sa atubang kang gawang nagabatang kag wara run nagahulag.

“Lolo, mauli run kami. Salamat gid sa pagpadayon kanamun,” ang hambal ni Juliet.

Nagmukra lang ka anang mga mata ang mal-am tapos nagpirung liwan. Tam-an kaluya kana. Haruson makahulag. Una nga naggwa si Juliet, sunod sanday Edna kag Manang Ludi nga nagatihin-tihin mag-agi sa tupad kang mal-am. Gulpi lang may maramig nga alima nga naghawid sa wala nga kahig ni Manang Ludi. 

“Aaaay, panulay! Buy-i ang kahig ko,” ang tyabaw ni Manang Ludi kag gintindakan ang mal-am sa salug.

Pagbalikid ni Juliet, nabuy-an run ka mal-am ang kahig ni Manang Ludi. Nagakurunus ang pamatyag nga nagdalagan sanda paggwa sa balay.

“Panulay! Patyun na ako sa kulba!” ang kumod ni Manang Ludi.

“Mga Nining, sa diin kamo naghalin?” ang bugno kang sangka may edad run nga tawo nga anda nasug-alaw kang hana run sanda magliko paagto sa mayor nga karsada 

“Naalang-alangan kami kabii, Tiyoy, gani dyan kami nagturog,” ang tudo ni Juliet sa balay nga anda ginhalinan. Nahangyus ang tawo pagkabati na kadya.

“Mayad haw nakaggwa pa kamo nga buhi?” ang hambal kang tawo kag dali-dali nga nagpanaw.

Nakasakay run sanda sa dyip pabanwa pero nagakurunus gyapon ang anda ginhawa sa anda naagyan sa balay sa likuan. Sara lang ang anda napamatud-an. Buhi ang Diyos bisan sa adlaw kang Byernes Santo. Gani kadya nga adlaw, bug-uson nanda ang anda tagipuson sa pampamalandong.