"Bến không chồng"- Bức tranh thê lương thời hậu chiến

Từ tiểu thuyết của Dương Hướng, những Nguyễn Vạn, những Nghĩa... đã bước lên màn ảnh với đủ cơ cực, đắng cay của số phận người lính bước ra cuộc chiến. Họ cô độc trên chính mảnh đất, với chính những con người- họ đã từng đổ máu để bảo vệ...

Tiểu thuyết đặt câu chuyện của mình trong bối cảnh làng Đông- một làng quê được đặc tả với những nét văn hóa điển hình Bắc Bộ. Không gian bao phủ trong lũy tre, mái đình, cây đa, bến nước. Thời gian bao phủ trong những ngày miền Bắc hối hả vừa lo xây dựng nông thôn vừa chi viện cho chiến trường miền Nam.

Bị thương nặng sau một cuộc chiến, Nguyễn Vạn trở về làng Đông với tất cả thương yêu, nhung nhớ. Vai khoác ba-lô, ngực áo đính đầy huân chương, từ trên đê Nguyễn Vạn phanh ngực nhìn về làng Đông. Nguyễn Vạn đã nghĩ, sự bình yên nằm chính ở nơi đây, nơi anh đã sẵn sàng đổ máu để bảo vệ.

Với ý nghĩ ấy, Nguyễn Vạn đã xông xáo, nhiệt tình với tất cả những công việc của làng xã. Nhưng, đối diện với Nguyễn Vạn là những hủ tục lâu đời của dòng họ. Những hủ tục có thể "bóp nghẹt" cuộc đời một con người. Đối diện với Nguyễn Vạn là lề thói cũ mòn cả trăm năm ở làng quê. Đối diện với Nguyễn Vạn còn là dư luận, là điều tiếng, là nếp sống cũ kỹ...

Vì những hủ tục, những lề thói đã tồn tại cả trăm năm ấy, Nguyễn Vạn không dám sống thật với mình. Ý thức mãnh liệt nhất trong anh là... "giữ gìn hình ảnh". Anh không thể vượt qua dư luận để... yêu, để được sống như một người bình thường với mưu cầu bình thường nhất về hạnh phúc. Nguyễn Vạn sống trong sự kìm nén bất hạnh. Anh không dám đến với chị Nhân- dù bản năng thôi thúc. Chị Nhân cũng không thể đến với Nguyễn Vạn, chị không thể đến với bất kỳ ai, lý do chỉ vì... chị là vợ Liệt sỹ. Chồng hy sinh khi chị Nhân còn quá trẻ. Chị ở vậy thờ chồng, nuôi con. Chỉ một lần nghĩ về Nguyễn Vạn, chị Nhân đã day dứt không thôi, chị sẽ sống ra sao nếu xóm làng biết chuyện?

Đã có thời như thế, những lề thói cổ hủ nghiệt ngã giết chết những mưu cầu hạnh phúc giản đơn nhất của con người.

Song song với cuộc đời của Nguyễn Vạn là tình yêu bất hạnh của Nghĩa và Hạnh. Cuộc chiến đã cướp đi những người đàn ông khỏe mạnh, cường tráng của làng quê. Chỉ để lại sau lũy tre những người đàn bà mòn mỏi vì chờ đợi. Chỉ để lại trên bến nước mỗi chiều những người phụ nữ, già có, trẻ có, ngồi bên nhau lặng thinh...

Cuộc chiến đã cướp Nghĩa ra khỏi tay Hạnh. Cuộc chiến để lại những cuộc tình duyên cay đắng cho những thiếu nữ xinh đẹp như Cúc, như Thắm... Một đứa con thụ thai vội vã. Một lễ cưới vá víu với người đàn ông bị tâm thần. Hay, một anh chàng thợ ảnh hèn hạ, sở khanh, bỗng trở nên đắt giá ở làng quê...

Những số phận ấy đã góp thêm sự thê lương, buồn thảm cho bức tranh ở Bến không chồng thời hậu chiến.

oOo

Tiểu thuyết Bến không chồng củanhà văn Dương Hướng là một trong batác phẩm văn xuôi được giải thưởng Vănhọc của Hội nhà văn Việt Nam năm1991. 

Bến không chồng tái hiện cuộc đờicủa những con người ở một làng nôngthôn Bắc Bộ với bao trắc trở, đổ vỡ và bithương, thời gian trong và sau chiếntranh. Đạo diễn Lưu Trọng Ninh rất tâmđắc khi chọn tác phẩm Bến không chồngđể dựng thành phim truyện cùng tên. Đạodiễn chia sẻ: "Tôi rất thích chất văn củaDương Hướng, thật thà nhưng khôngkém phần sâu sắc. Tôi vô cùng cảm độngvà khâm phục sự hy sinh chịu đựng giữtrọn lòng thủy chung của những ngườiphụ nữ làng Đông có chồng con đi chiếnđấu" . Sau sáu năm chuẩn bị vàhoàn thiện kịch bản, phim Bến không  chồng được sản xuất năm 1999 và nhậnđược giải Bông sen bạc tại Liên hoanphim Quốc gia năm 2001. 

Khi đưa tiểu thuyết Bến khôngchồng lên phim, các tác giả điện ảnh hầunhư trung thành với chủ đề và bám sátcốt truyện của tác phẩm văn học. Đây làcách chuyển thể quen thuộc. Tuy nhiên,mỗi loại hình nghệ thuật lại có nhữngphương cách thể hiện riêng nên giữa tiểuthuyết và phim truyện vẫn có sự khác biệtnhất định. 

Cốt truyện chính từ văn học đếnmàn ảnh: mô tả thân phận khốn khổ củanhững con người làng Đông qua hai cuộckháng chiến chống Pháp và Mỹ. Bêncạnh nỗi đau do chiến tranh gây ra, conngười còn bị "bầm dập" vì những địnhkiến, lề thói khắc nghiệt của xã hội.Những định kiến đã trở thành "bóng mavô hình" bao vây, bóp nghẹt lấy cuộc đời từng con người làng Đông, can thiệp vàođời sống riêng tư của những người vợgóa như bà Hơn, bà Nhân, hay những côgái trẻ khát khao hạnh phúc như Hạnh,Thắm, Dâu... Và ngay cả những ngườiđàn ông "hiếm hoi" của làng Đông cũngchịu chung số phận, đặc biệt nghiệt ngãđối với ông Vạn, khi ông buộc phải chọncái chết để kết thúc bi kịch của đời mình.

Trong tiểu thuyết cũng như trênmàn ảnh, Nguyễn Vạn là nhân vật trungtâm kết nối với các nhân vật khác trongtác phẩm để nêu bật ba chủ đề lớn: Cảicách ruộng đất, nỗi cô đơn và chủ nghĩakhắc kỷ. Cả ba chủ đề đan xen, kết hợp,bổ sung làm cho câu chuyện trong tiểuthuyết và trên phim trở nên đa dạng, phứctạp, chứa đựng nhiều cảm xúc, mang lạicho người xem nhiều ám ảnh khó quên.

Mở đầu tiểu thuyết, Nguyễn Vạn -người chiến sĩ vẻ vang từ chiến trườngĐiện Biên phục viên trở về làng. Nhà vănDương Hướng viết: "Người làng Đôngkhông còn nhận ra Nguyễn Vạn. ThằngVạn mắt toét bỏ làng đi bây giờ về đây.Đố ai còn dám coi thường Nguyễn Vạn.Hãy cứ nhìn những tấm huân chươngrung rinh lấp lánh trên ngực Vạn..."

Với thành tích vẻ vang ở chiếntrường, Nguyễn Vạn nhanh chóng trởthành thần tượng của cả làng. Từ già đếntrẻ trong làng Đông, nhất nhất một điềuchú Vạn, hai điều chú Vạn. Mọi việc lớnnhỏ trong làng, Nguyễn Vạn hết lòngtham gia với tâm huyết, trách nhiệm củangười chiến sĩ xung kích. Nhiều phụ nữcô đơn ưu ái dành cho Nguyễn Vạn tìnhcảm đặc biệt và mong ước được ông đáplại. Đó là bà Nhân - vợ góa liệt sĩ và bà  Hơn – vợ góa trong một gia đình địa chủvừa bị cải tạo. Nhưng họ càng muốn gầngũi thì Nguyễn Vạn lại cố gắng lảngtránh vì sợ "mất quan điểm", bởi ông làĐảng viên và là người lãnh đạo. Mọi lúcmọi nơi, Nguyễn Vạn gồng mình để kìmnén tình cảm cá nhân, gìn giữ "phẩm giácủa mình"

Từ tiểu thuyết đến phim, người xemđược chứng kiến không khí của thời kỳsau "cải cách ruộng đất" ở làng Đông.Những người có dính líu đến địa chủphần nhiều bị phân biệt đối xử, kỳ thịnhư mẹ con bà Hơn trong tác phẩm. Khithằng Tốn, con bà Hơn bị trẻ làng trói lạivà "đả đảo đồ địa chủ", nó được ông Vạnra tay che chở. Khốn khổ nhất đối với mẹcon thằng Tốn là bị làng xóm miệt thị,khinh bỉ. Tuy mang tiếng là "địa chủ"nhưng cuộc sống của họ cũng không hơngì những người lao động trong làng. Lớnlên, thằng Tốn xung phong đi bộ đội, nónói: "Tôi đi bộ đội để mẹ tôi được ngẩngcao đầu".... 

Sau này, thằng Tốn hysinh ở chiến trường, bà Hơn từ vợ địa chủtrở thành mẹ liệt sĩ. Chi tiết này có phầnkhác biệt giữa văn học và điện ảnh.Trong tiểu thuyết, nhà văn để thằng Tốntrở về làng, xây nhà lấy vợ và làm giàu.Nhưng trên phim, các tác giả điện ảnh lạicho nhân vật Tốn hy sinh ở chiến trường.Sự thay đổi này đã nhấn mạnh sâu hơn sựtác động nặng nề của dư luận xã hội đếntâm lý, tình cảm và sự hình thành nhâncách của con người. Góp phần làm sâusắc hơn những ảnh hưởng của hoàn cảnhlịch sử đến những vấn đề xã hội mà cáctác giả đặt ra trong tác phẩm. 

Chủ đề về nỗi cô đơn và lòng vị kỷxuyên suốt tiểu thuyết và phim, được inđậm qua cuộc đời nhân vật Nguyễn Vạnvà những người phụ nữ yêu thương ông.Ngay từ ngày mới về làng, ông Vạn đã ratay bảo vệ thằng Tốn thoát khỏi sự "sỉnhục" của trẻ làng, nên trong mắt bàHơn, ông Vạn là "vị cứu tinh" mà bà khátkhao được tôn thờ, yêu thương. Nhưngcách thể hiện tình cảm mạnh bạo của bàHơn, càng khiến ông Vạn lánh xa bà: 

"...Tối nào hứng lên, mụ Hơn lại vácchiếc chõng tre ra sân nằm tênh hênh vénquần lên khoe bộ đùi trắng lốp...Mụ tagiống y như con mèo cái nhà mụ mỗi lầnngấy đực nó lại rượt trên mái nhà gàorống lên từng cơn. Mỗi lần có tiếng mèogào, mụ Hơn lại giả vờ tức, nhảy lên đậpcửa gọi Vạn:

 - Bác Vạn ơi dậy lấy cây sào mà đậpcho nó một trận để nó chừa đi. Nghe nógào thế ai mà chịu được. 

Nguyễn Vạn ngó qua khe cửa, thấymụ Hơn ăn mặc hớ hênh đứng thở dàithườn thượt...".

Từ rất nhiều chi tiết ở tác phẩm vănhọc, các tác giả điện ảnh chọn lọc nhữngchi tiết hình ảnh giàu tính ẩn dụ để miêutả tâm trạng "tự đấu tranh" của ông Vạnnhư: khi ông vô tình nhìn thấy bà Hơntắm dưới ao trong đêm tối và vội vàngquay đi. Hay hình ảnh ông Vạn lôi con gàtrống của mình ra khỏi lồng khi bà Hơncố tình nhốt nó chung với con gà mái củamình. Khi danh dự và uy tín của ông Vạncàng cao trong làng, ông càng cố gắngsống "ép xác" để phù hợp với khuônphép của lệ làng và che giấu tâm trạngbất an của mình. Để tạo niềm tin cho bản thân, ông Vạn luôn mang khẩu súngtrường bên mình, kể cả lúc ngủ. Khôngchịu nổi, một lần bà Hơn lao vào ôm lấyông thổn thức: "Anh phải lấy vợ chứ ?Anh định ôm cây súng cả đời haysao?"...

Người ông Vạn thật sự yêu là bàNhân, nhưng ông cũng không dám côngkhai tình cảm của mình. Ngay cả gặp gỡbà Nhân cũng khiến ông ngại ngùng. Mộtlần bắt được nhiều cá rô "Vạn quyết địnhmang cho chị Nhân một nửa. Đêm tối thếchả ai biết mà ngại. Nguyễn Vạn lập cậpbước vào ngõ nhà chị Nhân không dámbấm đèn" . Nhiều lần ôngmuốn nói chữ "yêu" với bà Nhân nhưngtình yêu ấy vẫn câm lặng trong lòng: "Tôiyêu chị đấy từ lâu rồi, chị có dám không?Không! Không bao giờ lại xảy ra điềukhủng khiếp ấy. Trên đời này còn baonhiêu chuyện ràng buộc: danh dự, uytín..." . Là vợ liệt sĩ (có chồngvà con trai hy sinh trong kháng chiến)nên bà Nhân cũng dè dặt trong tình cảmđối với ông Vạn. 

Điều đáng buồn là không chỉ ôngVạn, bà Nhân, mà hầu như mọi ngườitrong làng Đông đều tuân thủ luật lệ vôhình ấy, họ hành xử vì lòng vị kỷ đã trởthành thói quen. Người này "trôngchừng" người kia và cả làng Đông baotrùm trong không khí nặng nề, u ám.Trong lần ông Vạn mang cá rô đến chobà Nhân, trời mưa tầm tã, quần áo ôngướt hết. Bà Nhân lấy đồ dùng của con trai(đã hy sinh) để ông Vạn thay và... haingười vô tình "chạm nhau". Họ hốthoảng bừng tỉnh. Trên phim, ông Vạn vàbà Nhân bị giật mình bởi "tiếng kẻng báo động" vang lên rộn rã khắp làng. ÔngVạn vội vã chạy về, bỏ mặc người đàn bàyêu mình ngỡ ngàng, xấu hổ. Tiếng kẻngấy như bóng ma vô hình đã "báo tử" biếtbao mối tình mới chớm nở ở làng Đông.Hạnh, con gái bà Nhân vì thương mẹ cólần đã thẳng thắn nói với ông Vạn:"Chúhèn lắm, hai mươi năm mẹ cháu chờ chú,hay là chú bất lực".

Thế hệ thứ hai của làng Đông cũnggặp phải bi kịch tương tự. Tiêu biểu nhấtlà cặp đôi Nghĩa và Hạnh. Tình yêu củahọ được chớm nở từ khi còn là nhữngđứa trẻ, cùng học hành, vui chơi và nếmtrải những vui buồn của làng quê. Họ yêunhau nhưng bị ngăn cản vì mâu thuẫn lâuđời của dòng họ. Cuối cùng, nhờ sự giúpđỡ của đoàn thể họ đến được với nhau.Những tưởng tình yêu được thử thách sẽbền chặt. Nhưng thời gian trôi qua, Hạnhvẫn chưa có con đã làm phật ý gia đìnhchồng. Lời ra tiếng vào, mẹ Nghĩa lẳnglặng tìm vợ mới cho con trai. Nghĩa bậncông việc ở đơn vị không hề hay biết,Hạnh tự ái viết giấy li hôn và trở về nhàmẹ. Trong tâm trạng hoang mang, cô đơnđến tột cùng: "Hạnh đã nhận ra trên đờinày chỉ có Vạn là người đàn ông duynhất hiểu và thương yêu nó "  Suy nghĩ ấy đã đưa Hạnh đến với chúVạn, cô đau đớn cho thân phận nhữngphụ nữ không con: "Chả lẽ mọi ngườiđàn bà không có con đều bỏ đi?...". Vớiý nghĩ ấy, Hạnh chủ động mang niềm vuiđến cho "chú Vạn", Hạnh trấn an ông:"Ôi, con người khốn khổ đáng thương...Đừng sợ, sẽ chẳng ai biết đâu. Chả lẽcháu lại không mang lại niềm vui cho ai? ". 

Nhưng Hạnh đã lầm, sau cáiđêm định mệnh ấy, cuộc sống ông Vạn trở thành địa ngục, ông luôn tự dằn vặt:"thấy mình là kẻ khốn nạn, sa đọa, hủyhoại cả cuộc đời tiết hạnh của Hạnh...". Còn bản thân Hạnh không thểngờ mình lại có thai, cô quyết định bỏlàng đi xa.

Nghĩa - người chồng sĩ quan "đẹptrai nhất làng" của Hạnh, sau khi lấy vợmới nhưng vẫn không có con. Thất vọng,buồn chán, anh bỏ vợ mới, trở về làngĐông. Trong tâm trạng đau xót, ân hận vìchia tay với Hạnh, Nghĩa xót xa nhìn lạibi kịch của mình và mọi người trong làngĐông: "Đêm đêm nằm trơ trọi một mìnhtrong ba gian nhà mái bằng lạnh ngắt,anh mới nhìn lại bản thân, nhìn lại cảnhlàng Đông từ bao năm nay cũng không ítngười có cảnh ngộ giống anh. Chú Vạn...Hôm ra thăm chú, Nghĩa sững sờ nhìnlên gương mặt chú gầy sọm đi, tóc bạctrắng như một ông lão. Còn Thành suốtđời phải mang bộ mặt dị dạng không vợcon. Cúc ngày xưa đùng đùng mang trảtrầu cau Thành, đã tưởng lấy được đámkhác khá hơn, ai ngờ vơ bèo vạt tép làmlẽ ông Ba Chương. Dâu ngày xưa lemlém vậy, giờ lại lấy cửa Phật làm vui.Đến như cái Thắm rực rỡ nhất nhì làngĐông bây giờ vẫn vò võ nuôi con mộtmình..." 

Cả tiểu thuyết và phim đều kết thúcbằng cái chết bi thương của ông Vạn.Trong tiểu thuyết, ông nhảy xuống sông.Nhưng trên phim, các tác giả lại để ôngtreo cổ. Đúng như lời đúc kết của cụ bàtrong phim: "Kẻ không biết bơi thì nhảyxuống sông, kẻ biết bơi thì treo cổ" . Cái chết của Nguyễn Vạn đã làm cả làngĐông "bừng tỉnh", nhà văn DươngHướng viết: "Bao nhiêu năm nay Nguyễn Vạn sống lặng lẽ trong ngôi nhà vườnươm giờ bỗng dưng cái chết của Nguyễnvạn lại làm thức tỉnh mọi người dân làngĐông nghĩ về một điều gì đó (...) tất cảmọi người ai cũng thấy rằng mình đangkhóc – khóc âm thầm lặng lẽ, khóc về nỗiđau nhân tình, khóc cho một linh hồn côđộc".

So với văn học, đoạn kết trên phimtạo nhiều ám ảnh cho người xem. Một lầnnữa, các tác giả lại dùng "tiếng kẻng báođộng" ầm vang khi không gian đã chìmtrong đêm tối, nhưng xung quanh nhàông Vạn vẫn có một đám người đangdòm ngó. Bởi trong nhà có Hạnh và congái trở về sống với ông Vạn. Bằng cáchdùng "tiếng kẻng báo động", các tác giảđiện ảnh muốn nhấn mạnh sâu hơn ýtưởng đã có trong văn học: Con ngườiđôi khi không chết vì "làn tên mũi đạn"nơi chiến trường, nhưng có thể chết vìnhững định kiến hẹp hòi, lề thói cổ hủ. Vìvậy, câu chuyện trên phim trở nên nặngnề, u ám và có phần khắc nghiệt. 

Mỗi nhân vật chính trong tác phẩmBến không chồng đều mang trong mìnhnhững nỗi niềm ẩn ức, đặc biệt là nhânvật Vạn và Hạnh. Họ là hiện thân củanhững "Nhân vật luôn đứng giữa giápranh giữa thiện – ác, hiền – dữ, luôn luônở thế giằng co, chống chọi giữa cái bên trong mình và cái nghịch cảnh bênngoài; luôn luôn ở trạng thái hối hận,nuối tiếc và cô đơn". Chínhđiều này đã tạo nên sức lôi cuốn cho tácphẩm ở cả văn học và điện ảnh. Mối tìnhcủa Hạnh và Nghĩa trong văn học đượcmiêu tả rất đẹp và lãng mạn, như mộtđiểm nhấn, mang lại sự tươi trẻ cho tácphẩm văn học, thì trên phim mối tình nàychưa tạo được cảm xúc cho người xem.Nhân vật Nghĩa như một cái bóng đi bênHạnh, không thể hiện rõ sắc thái, tâmtrạng nên mối tình của họ trên phim mờnhạt. Mặt khác, các tác giả điện ảnh hơitham lam khi mô tả lần lượt tất cả cácnhân vật có trong tiểu thuyết, nên câuchuyện phim dàn trải thiếu tập trung

Tuy vậy, Bến không chồng từtrang sách đến màn ảnh vẫn có điểmchung, đúng với nhận xét của nhà nghiêncứu Lê Ngọc Trà: "Cách mạng chiếntranh đâu phải lúc nào cũng là ngày hội.Đất nước, dân tộc đau thương, đời riêngmấy ai lành lặn ?... Huống chi văn họctrong bản chất sâu xa của nó, là một nỗiđau đời, là sự nuối tiếc không nguôi vềthời gian, về thân phận, về những gìkhông lặp lại, và huống chi nỗi buồn ấykhông phải bao giờ cũng yếu đuối, vôích"