Luật Hộ tịch - "Cách mạng" trong hoạt động đăng ký và quản lý Hộ tịch

Đăng ký và quản lý hộ tịch là một trong những nhiệm vụ quan trọng của Nhà nước, luôn được các quốc gia quan tâm thực hiện. Có thực hiện tốt hoạt động này, mới tạo cơ sở pháp lý để người dân thực hiện các quyền con người, quyền, nghĩa vụ công dân khác; theo chiều ngược lại, Nhà nước có cơ sở bảo hộ các quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, có biện pháp quản lý dân cư một cách khoa học, phục vụ thiết thực cho việc xây dựng, hoạch định chính sách phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng - an ninh của đất nước.

Trong những năm qua, công tác đăng ký và quản lý hộ tịch ở nước ta đã có những bước phát triển ổn định, đạt được những kết quả quan trọng cả về thể chế, tổ chức, bộ máy làm công tác đăng ký, quản lý hộ tịch, cả về cơ chế đăng ký, hệ thống cơ sở dữ liệu, công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức của người dân, cơ quan, tổ chức về vai trò, tầm quan trọng của đăng ký hộ tịch.

Tuy nhiên, trong bối cảnh đất nước đang trong tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập quốc tế, công tác đăng ký và quản lý hộ tịch đã bộc lộ nhiều hạn chế, bất cập, có thể thấy nổi lên là:

(i) Chất lượng đăng ký hộ tịch chưa cao, vẫn còn nhiều sai sót, tình trạng lợi dụng đăng ký hộ tịch để vụ lợi có dấu hiệu gia tăng;

(ii) Hiệu quả quản lý hộ tịch chưa đáp ứng yêu cầu, cơ quan quản lý và đăng ký hộ tịch chưa quản lý, thống nhất đầy đủ dữ liệu hộ tịch cá nhân, công tác thống kê chưa toàn diện, kịp thời.

(iii) Việc cải cách, đơn giản hóa thủ tục hành chính đã được quan tâm nhưng vẫn chưa thực sự tạo thuận lợi cho người dân trong giải quyết các yêu cầu hộ tịch.

(iv) Phương thức đăng ký hộ tịch còn thủ công; ứng dụng công nghệ thông tin trong đăng ký, quản lý hộ tịch còn chưa đồng bộ, cơ sở dữ liệu hộ tịch phân tán, khả năng tra cứu, khai thác hạn chế;

(v) Đội ngũ cán bộ làm công tác hộ tịch chưa chuyên nghiệp, nhiều nơi chưa đủ đáp ứng yêu cầu ...

Nhằm tạo cơ sở pháp lý lâu dài, ổn định và thống nhất cho công tác đăng ký và quản lý hộ tịch, khắc phục những tồn tại, bất cập nêu trên, tạo sự chuyển biến mạnh mẽ công tác này theo hướng chuyên nghiệp, hiện đại, phù hợp với yêu cầu phát triển đất nước ta trong thời kỳ mới, ngày 20/11/2014, Quốc hội khóa XIII, kỳ họp thứ 8 đã thông qua Luật hộ tịch

Đây là lần đầu tiên có văn bản ở tầm Luật điều chỉnh riêng lĩnh vực này sau hơn 60 năm thực hiện bằng các Nghị định của Chính phủ và Thông tư của các Bộ; là bước hoàn thiện khá căn bản về thể chế đăng ký và quản lý hộ tịch của Việt Nam, với nhiều quy định mới, mang tính đột phá, "cách mạng" như:

Gắn việc cấp Số định danh cá nhân khi đăng ký và cấp Giấy khai sinh cho trẻ em, đây là phương thức quản lý dân cư hiện đại đã áp dụng ở nhiều quốc gia trong khu vực và trên thế giới;

Xây dựng Cơ sở dữ liệu hộ tịch điện tử toàn quốc, ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin trong đăng ký, quản lý hộ tịch nhằm lưu giữ thông tin hộ tịch cá nhân, đồng thời kết nối, cung cấp thông tin đầu vào cho Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, tiến tới đổi mới, áp dụng phương thức đăng ký hộ tịch tiên tiến (đăng ký trực tuyến mọi cấp độ); quản lý tập trung, thống nhất thông tin cá nhân, là cơ sở để cung cấp thông tin cho các bộ, ngành, địa phương khai thác, sử dụng trong quá trình thực hiện các TTHC phục vụ người dân.

Một hệ quả tất yếu từ việc cấp số định danh cá nhân và sử dụng CSDLHT điện tử, tất cả các TTHC trong lĩnh vực hộ tịch nói riêng, các lĩnh vực khác liên quan đến người dân nói chung sẽ được đơn giản tới mức tối đa, người dân không phải nộp, xuất trình nhiều loại giấy tờ chứng minh tình trạng nhân thân (hộ khẩu, chứng nhận kết hôn, xác nhận tình trạng hôn nhân, bản án/quyết định ly hôn ...) khi làm thủ tục hành chính, đồng thời rút ngắn đáng kể thời gian thực hiện TTHC, giảm chi phí thực hiện TTHC của cả cơ quan nhà nước và người dân.

Phân cấp thêm một bước về thẩm quyền đăng ký, mở rộng đáng kể hệ thống cơ quan đăng ký hộ tịch thông qua quy định chuyển giao thẩm quyền đăng ký hộ tịch có yếu tố nước ngoài từ cấp tỉnh cho cấp huyện (từ 63 đầu mối thành trên 700 đầu mối) và quy định cho người có yêu cầu đăng ký hộ tịch có thể thực hiện yêu cầu tại bất kỳ cơ quan đăng ký hộ tịch nào có thẩm quyền tương đương, không phụ thuộc nơi cư trú, đặc biệt là việc xin cấp trích lục hộ tịch (như bản sao giấy tờ hộ tịch hiện nay) sẽ dễ dàng hơn bao giờ hết, khi đưa vào vận hành CSDLHT điện tử toàn quốc, người có yêu cầu có thể tới bất cứ cơ quan đăng ký/quản lý hộ tịch nào trên toàn quốc để đề nghị cấp trích lục (trên 12.000 đầu mối), và được đáp ứng gần như ngay lập tức (do có thể lấy dữ liệu bằng quy trình tin học rất nhanh và biểu mẫu do cơ quan đăng ký hộ tịch chủ động in, phát hành).

Đồng thời với việc mở rộng, phân cấp thẩm quyền, Luật cũng nâng cao trách nhiệm của người quản lý, người thực hiện thông qua quy định chặt chẽ về tiêu chuẩn chuyên môn (công chức Tư pháp – hộ tịch cấp xã phải tốt nghiệp Trung cấp Luật, công chức hộ tịch cấp huyện phải tốt nghiệp Đại học Luật trở lên; người đứng đầu chính quyền các cấp – Chủ tịch UBND phải chịu trách nhiệm trước cấp trên và người dân trên địa bàn về chất lương, hiệu quả đăng ký hộ tịch của địa phương).

Song song với việc triển khai thi hành Luật hộ tịch, Bộ Tư pháp cũng triển khai đồng bộ nhiều giải pháp nhằm tăng cường chất lượng đội ngũ cán bộ, thắt chặt kỷ luật, kỷ cương, thông qua hoạt động kiểm tra, thanh tra sẽ kiên quyết phát hiện, xử lý nghiêm những hành vi vi phạm pháp luật hộ tịch, có thể xử lý vi phạm hành chính, xử lý kỷ luật cán bộ, công chức, thậm chí truy cứu trách nhiệm hình sự để bảo đảm tính nghiêm minh của Luật hộ tịch và các văn bản hướng dẫn thi hành.

Với những điểm mới mang tính "cách mạng" như vậy, Luật hộ tịch khi được thực hiện hiệu quả trong thực tế chắc chắn sẽ có tác động mạnh mẽ tới nhận thức và cả cách thức người dân thực hiện quyền, nghĩa vụ đăng ký hộ tịch, việc đăng ký, quản lý hộ tịch sẽ đạt chất lượng, hiệu quả cao, phục vụ tốt cho việc hoạch định chính xác các chính sách kinh tế, văn hóa, y tế, xã hội... góp phần phát triển kinh tế - xã hội và bảo đảm quyền lợi của người dân.

Tác giả: Nhâm Ngọc Hiển

2