Mở bài
"Nếu là hoa hãy là hoa hướng dương. Nếu là chim hãy là chim bồ câu trắng. Nếu là đá hãy là đá kim cương. Nếu là người hãy là người Cộng sản." (Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng). Đi dọc mảnh đất văn học màu mỡ, trù phú của đất Việt, ta lao xao trước những năm tháng đói mòn của dân tộc, tháng năm ấy tạo nên thời kì vàng son của văn chương Việt Nam. Nhưng chao ôi! Đó là bầu trời mù mịt, đen tối của số phận con người dưới chế độ nửa thực dân, nửa phong kiến. Và rồi có một vì sao khẽ chói qua lịch sử của một thời đại đi vào lí tưởng của Tố Hữu hóa thành mặt trời lớn che chở đất nước qua tháng năm bão giông:
"Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ
Mặt trời chân lí chói qua tim"
Mặt trời ấy của Tố Hữu lại là một A Châu trong "Vợ chồng A Phủ" của Tô Hoài, là sợi dây gắn kết Mị và A Phủ với lí tưởng cộng sản, chân trời cách mạng. Ở đây Mị và A Phủ dường như được sống, được tự do, được yêu và được hưởng hạnh phúc sau ngần ấy năm bị trói chặt với chế độ cai trị hà khắc, bởi những hủ tục, tư tưởng bị biến thành thứ vũ khí ép buộc tinh thần con người - thần quyền.

Đến với "Vợ chồng A Phủ" của Tô Hoài, ta mới thấm thía được một xã hội đầy eo hẹp được miêu tả rất thật, rất sắc, và cũng rất khổ đau trên từng con chữ. Phải chăng gắn với duyên bút mực, Tô Hoài chiêm nghiệm ra rằng: "Viết văn là một quá trình đấu tranh nói ra sự thật. Đã là sự thật thì không tầm thường, dù cho đập vỡ thần tượng trong lòng người đọc". Là một cây đại thụ trong nên văn học Việt Nam, truyện ngắn của Tô Hoài hấp dẫn người đọc qua lối trần thuật hỏm hỉnh, sinh động của người từng trải, vốn từ ngữ giàu có, nhiều khi rất bình dân và thông tục nhưng qua cách sử dụng đắc địa và tài ba nên có sức lôi cuốn, lay động người đọc. Kì quan truyện ngắn "Vợ chồng A Phủ" là một trong những truyện ngắn bất tử theo dòng văn học, bởi có lẽ trong thế giới nội tâm mênh mang của văn chương, người ta chỉ có thể một lần gặp được một cô Mị quyết liệt phản kháng, rồi bất lực chấp nhận số phận một cách tê liệt từ khi bị bắt làm "dâu gạt nợ" nhà thống lí Pá Tra. Và giọt nước mắt như ngọn lửa thần của A Phủ, giọt nước mắt sưởi ấm cho một sức sống tiềm tàng trong Mị trỗi dậy, để rồi Mị cắt dây trói cứu A Phủ cũng như cứu lấy cuộc đời mình.

Đánh giá nghệ thuật
"Nghệ thuật là lĩnh vực của cái độc đáo. Vì vậy nó đòi hỏi phải có phong cách, tức là phải có nét gì đó rất mới, rất riêng thể hiện trong tác phẩm của mình" (Nguyễn Tuân). Với nhận định trên, Tô Hoài đã trực tiếp khẳng định tài năng của mình qua lối trần thuật hỏm hỉnh, sinh động, cách sử dụng các từ bình dân, thông tục nhưng hết sức đắc địa, giàu ẩn ý - "con dâu gạt nợ". "Vợ chồng A Phủ" từ đó cũng trở thành một trong những tác phẩm hết sức gần gũi, thu hút độc giả dẫu đã trải qua hơn năm thập kỉ, giữ vẹn nguyên được giá trị ban đầu và băng hoại với thời gian.

Kết bài
Khép lại truyện ngắn "Vợ chồng A Phủ" của nhà văn Tô Hoài, bạn đọc được mở ra những khám phá mới về phong tục, tập quán, tính cách, tâm hồn của người dân ở vùng núi Tây Bắc qua .... Truyện ngắn là bức tranh thu nhỏ của xã hội Tây Bắc gắn với chế độ "một cổ ba tròng" - thực dân tay sai, cường quyền, thần quyền, những kiếp người bị đày đọa, giam cầm trong vũng lầy tăm tối. Tư tưởng thần quyền trở thành một nhà tù trói buộc xác thịt và linh hồn của những người nông dân thật thà, chất phác. Theo quan niệm của Biêlinxki: "Một tác phẩm nghệ thuật sẽ chết nếu nó miêu tả cuộc sống chỉ để miêu tả, nếu nó không phải là tiếng thét khổ đau hay lời ca tụng hân hoan, nếu nó không đặt ra câu hỏi và trả lời câu hỏi đó". Và Tô Hoài đã dùng qui luật soi bóng - phản chiếu như một "thứ vũ khí thanh cao" để "vừa tố cáo vừa thay đổi một thế giới giả dối và tàn ác", hướng con người đến những giá trị tốt đẹp hơn, biết đấu tranh, biết phản kháng để tìm kiếm một cuộc sống tự do, hạnh phúc. Đóng lại trang văn Tô Hoài, tôi thấy: "Thật khó để tìm được một nhà văn thứ hai vừa có thể miêu tả chân thật, tinh tế những cung bậc cảm xúc như cô Mị yêu sống nhưng bị giam trong cảnh tù túng của "Vợ chồng A Phủ"" (Phan Anh Dũng)