Nếu bạn cũng lớn lên trong một gia đình châu Á điển hình giống như mình, có lẽ việc nghe theo ba mẹ không ngớt lời khen ngợi con nhà người ta xinh đẹp ra sao, tài giỏi và lanh lợi như thế nào đã không còn xa lạ, và có thể bạn cũng sẽ trải nghiệm cảm giác mình sắp kể đến. Mình ghét những người hướng ngoại, ghét những người xinh đẹp và ghét những người thông minh vượt trội. Nhưng đó không hoàn toàn là sự thật. Mình không ghét họ. Mình ghen tị với họ, mong muốn được như họ. Nhưng mình không thể, mình chuyển hóa về kết bạn thân sang ghét bỏ những người không liên quan đến mình. Vì điều đó dễ dàng hơn. Trong suốt quá trình trưởng thành, mẹ luôn dặn dò mình, đố kị là một tính xấu và độc hại, rằng những người có tính đố kỵ luôn là những người không bao giờ được "trời cho". Đây là một triết lý đã dán mặt mình trong suốt những năm tuổi teen. Bởi mình biết, mình có tính ghen tị.

Mình ghen tị với bạn cùng lớp lúc nào cũng hơn điểm mình. Mình ghen tị với những người chị họ vừa xinh đẹp vừa hoạt bát mà khi nào mẹ mình cũng khen tấm tắc. Mình ghen tị với cô bạn xuất thân trong gia đình học thức, danh giá, thoải mái trong chuyển tiền bạc, lại biết chơi ba bốn nhà cụ và nói vài ba thứ tiếng. Mình ghét bản thân vì điều này. Bởi mình luôn tin rằng mình là một người tốt, là một người có đạo đức. Vậy nhưng mặt tối này, sự đố kỵ này hoàn toàn đi ngược lại với niềm tin của mình về bản thân. Và không ai muốn nghĩ bản thân họ là một người xấu, một nhân vật phản diện, một kẻ khiếm khuyết. Mình ghét sự đố kỵ, nhưng mình lại là hiện thân của sự đố kỵ.

Vậy kem tỉ là gì và chúng ta nên định nghĩa nó như thế nào? Trong Envy: The Seven Deadly Sins ‹tạm dịch: Đố kỵ: Bảy đại tội của con người› (2003), Vincent và Epstein có nhắc đến định nghĩa sát sao nhất của từ này trong từ điển Oxford: ghen tị là cảm giác tủi nhục và ác ý được hình thành từ cảm giác ghen ghét những điều tốt đẹp hơn của người khác. Lý luận của Van và cộng sự (2009) lại cho rằng trên đời tồn tại hai kiểu ghen tị: ghen tị lành tính và ghen tị ác tính. Trong khi ghen tị lành tính có bao hàm cả như ý nghĩ tích cực và cảm giác muốn cải thiện bản thân thì ghen tị ác tính ám chỉ khả năng có thể làm hại đối tượng bị ghét.

Sự khác biệt giữa hai kiểu ghen tị này nằm ở chỗ tính ghen tị ác tính thường được kích hoạt khi người mà ta đố kỵ không xứng đáng với thành quả họ có được, điều này khiến chúng ta cảm thấy bất công và vô lý. Trong khi đó, tính ghen tị lành tính sẽ được kích hoạt khi tình huống được xem là có thể thay đổi và kiểm soát, tức là chỉ cần cố gắng thì ta có thể lấy lại sự công bằng. Ngoài ra, Lange và Crusius (2015) còn cho rằng trong sự ghen tị ác tính khơi dậy ham muốn đạp đổ người khác thì tính ghen tị lành tính lại thôi thúc cảm giác muốn hoàn thiện bản thân. Dù thuộc loại nào thì tính ghen tị cũng thường được liên hệ với cảm giác khao khát được bằng người khác và ham muốn có được những điều đẹp đẽ họ có được (Vincent và Epstein, 2003).

Trong bảng nghiên cứu được thực hiện năm 2020, Hong và cộng sự đã thu thập thông tin về các sinh viên đại học và tầng lớp xã hội của họ, sau đó sử dụng thang đo mức độ nhạy cảm của nạn nhân trước bất công để chỉ ra mức độ khó chịu và căm phẫn của một người khi đối mặt với sự không công bằng. Sự nhạy cảm này thường liên quan đến các hành vi gây cấn, chồng đối xã hội và không hợp tác. Những người được ghi nhận có mức độ nhạy cảm cao thường cảm thấy bản thân thiệt thòi và trải nghiệm những cảm giác tức tối và căng thẳng nặng nề hơn khi có sự bất công. Kết quả của nghiên cứu này cho thấy, những người xuất thân từ tầng lớp xã hội thấp thường trải nghiệm cảm giác ghen tị nhiều hơn. Khi bị từ chối, những người này cũng cảm thấy tức tối và thua kém hơn do điều kiện vật chất thiếu thốn. Họ cũng tin rằng bất công là đặc tính của xã hội. Họ thường phải lo lắng về việc bị đối xử thiếu công bằng trong cuộc sống. Cuối cùng, họ cũng có mức độ nhạy cảm trước bất công cao hơn những người đến từ tầng lớp nhiều đặc quyền hơn. Vậy nên, nếu thấy một ai đó có tính ghen tị quá cực đoan, chúng ta không thể đơn thuần phán xét con người họ và bỏ qua hoàn cảnh họ sống.

Vậy thì ghen tị có phải là bản chất của con người không? Trong phòng thí nghiệm của Moyal, Motsenok và Ritov (2020), người tham gia được phân vào hai trường hợp giả định: trong trường hợp A, người chơi sẽ luôn nhận được 1.000 đô la cho bất cứ lựa chọn nào, tuy nhiên, họ có thể lựa chọn cho người còn lại nhận được số tiền từ 2.000 đô la đến 10.000 đô la. Trong trường hợp này, người tham gia sẽ nhận được đúng 1.000 đô la và luôn luôn ít hơn người còn lại. Kết quả cho thấy, hầu hết người chơi chọn cho người kia số tiền ít nhất là 2.000 đô la.

Trong trường hợp B, người tham gia sẽ luôn nhận được 11.000 đô la cho bất cứ lựa chọn nào họ đưa ra và cũng như trường hợp A, họ có thể lựa chọn cho người còn lại nhận được số tiền từ 2.000 đô la đến 10.000 đô la. Ở điều kiện này, người tham gia lúc nào cũng nhận được nhiều tiền hơn. Phần lớn người chơi trong trường hợp này lại cho đối tác nhận được 10.000 đô la. Bên cạnh đó, khảo sát những người tham gia ở trường hợp A cũng cho thấy có nhiều sự ghen tị hơn và mức độ ghen tị càng cao thì người tham gia càng cho người còn lại số tiền ít hơn. Từ đó có thể thấy, chúng ta muốn không tốt hơn điều chúng ta nhận được.

Nếu đã biết bản chất con người là đố kỵ, việc cô kìm nén cái ghen tị ác tính và chấp nhận cái ghen tị lành tính có được coi là độc hại hay không? Nghiên cứu của Jafri (2020) cho thấy tính ghen tị lành tính nếu được kết hợp cùng sự tự chủ có thể khiến một người đặt hiệu quả rất cao trong công việc. Tự chủ ở đây ám chỉ đến nhiều cách tư duy có thể đạt được tất cả nguyện vọng bằng ý chí và nỗ lực, tự làm chủ được cuộc đời và rằng hoàn cảnh không thể quyết định 100% những chuyện xảy ra trong cuộc sống. Có thể thấy đây là một đức tính hoàn toàn trái ngược với tính nhạy cảm trước bất công của mình đã nhắc đến từ trước. Nếu có thể kết hợp tính tự chủ và một chút ghen tị lành tính, đây sẽ là một sự kết hợp hoàn hảo để thúc đẩy bạn vươn lên bằng người khác, từ đó kiến tạo thành công.

Trưởng thành, mình nhận ra đố kỵ không phải là một khái niệm đơn nghĩa, rằng đố kỵ không chỉ tồn tại trong cái xấu, cái đáng chê, cái cần được tẩy chay. Trong mỗi chúng ta tồn tại cả những con quỷ luôn thầm thì bên tai rằng chúng ta sẽ không bao giờ bằng người khác, chúng ta kém cỏi hơn, ngu xuẩn hơn và xấu xí hơn. Và rất nhiều lúc, đó là sự thật.

"VẬY NHƯNG NGƯỜI KHÁC KHÔNG PHẢI LÀ TẤM GƯƠNG PHẢN CHIẾU CỦA BẠN, HỌ KHÔNG TỒN TẠI ĐỂ BẠN NHÌN THẤY CÁI XẤU XÍ CỦA MÌNH TRONG CÁI ĐẸP ĐẼ CỦA HỌ."

Thật khó để cảm thấy hài lòng với bản thân khi nhìn thấy những điểm thua kém của chính mình.

Họ đơn giản cũng chỉ là những đơn thể đang sống cuộc đời của họ và bạn là một đơn thể khác đang sống cuộc đời của bạn. Càng lớn, càng gặp gỡ nhiều người tài giỏi hơn, càng nhận thức được sự rộng lớn của thế giới, sự ghen tị không còn chỉ tồn tại dưới một dạng hình thức tiêu cực đối với mình, mà đi kèm theo đó là sự ngưỡng mộ, thôi thúc bản thân phải nỗ lực hơn, thay vì nhận xị bởi người khác tài giỏi hơn, giàu có hơn, xinh đẹp hơn. Có lẽ đi cùng những thay đổi này cũng là việc nhận thức được chúng ta là ai trong thế giới, rằng ngay cả khi chưa giỏi bằng người khác thì mỗi người đều đi trên con đường riêng dẫn đến những vạch đích khác nhau. Đích đến của người khác không phải là đích đến của chúng ta, sẽ thật không công bằng khi chỉ nhìn vào con đường họ đi, soi chiếu bản thân trên con đường ấy và tự so sánh xem ai đang ở đâu và ai đang bị bỏ lại phía sau.