CH¯ NG I

Ý NGH(A, Sð PHÁT TRIÂN V À NHIÆM V ä CæA NGÀNH RAU

1. ÊNH NGH(A

Rau là nhïng c¡ quan t°¡i cça cây thân th£o °ãc s í dång làm thñc ph©m nh° rÅ, r Å cç, thân cç, thân, chÓi non, lá, hoa, qu£. Ngành trÓng rau là mÙt ngành cça s£n xu¥t nông nghiÇp nghiên céu vÁ viÇc s£n xu¥t nông nghiÇp nghiên céu vÁ viÇc s£n xu¥t cây rau Óng thÝi cing là mÙt khoa hÍc v Á cây rau và s ñ canh tác cça nó.

GiÛi h¡n giïa cây rau và cây trÓng khác r¥t khó phân Ënh r õ ràng: rau muÑng vëa là rau n vëa là théc n gia súc; d°a h¥u là rau nh°ng °ãc s í dång nh° cây n qça; dâu tây là cây n qça nh°ntg l¡i l à cây thân th£o canh tác nh° cây rau; khoai tây l à cây rau nh°ng °ãc canh tác trong hÇ thÑng luân canh vÛi cây l°¡ng thñc và ph°¡ng théc s£n xu¥t cing g§n vÛi cây l°¡ng thñc h¡n, nên không °ãc x¿p vào nhóm cây rau: n¥m r¡m n¥m mèo l à thñc v­t h¡ ³ng nh°ng °ãc coi l à rau...

N°Ûc ta n±m trong vùng nhiÇt Ûi, bÑn mùa Áu c ó thà trÓng rau xanh, mùa nào rau n¥y, rau h±ng nm c ó bí xanh, bí Ï, d°a h¥u, cà chua, ­u..., rau 2 nm có hành tây, c£i b¯p, cà rÑt, ... v à cây thân th£o lâu nm c ó rau muÑng, mng tây, mng tre, ... Vì v­y viÇc phát triÃn rau r¥t quan trÍng trong nÁn kinh t¿ quÑc dân.

2. ¶C IÂM CæA NGÀNH TRÒNG RAU

Ngành trÓng rau t°¡ng Ñi khác biÇt vÛi các ngành trÓng trÍt khác:

2.1 Rau có kh£ nng canh tác ngoài trÝi và trÓng trong iÁu kiÇn có b£o vÇ. Trong iÁu kiÇn nhà kính, nhà l°Ûi, tiÃu khí h­u nhân t¡o thích hãp nh¥t °ãc thành l­p, do ó cho phép cây rau phát triÃn trong iÁu kiÇn tñ nhiên ngoài trÝi không cho phép canh tác rau (mùa ông ß các x é ôn Ûi). Rau trÓng trong iÁu kiÇn b£o vê th°Ýng cho nng su¥t r¥t cao, 250 - 300 t/ha/nm, tuy nhiên chi phí canh tác cing r¥t cao vì tÑn nhiÁu công lao Ùng, nng l°ãng và nhu c§u kù thu­t thâm canh cao.

2.2 Rau có nhiÁu lo¡i, nhiÁu giÑng, nhiÁu bi¿n chçng khác nhau. M×i lo¡i Áu có ·c tính sinh hÍc khác biÇt và yêu c§u iÁu kiÇn nh¥t Ënh à sinh tr°ßng và phát triÃn, do ó ti¿n trình kù thu­t s£n xu¥t cây rau r¥t phong phú, a d¡ng. NhiÁu ph°¡ng pháp canh tác °ãc thñc hiÇn trong ngành trÓng rau mà ít khi hay không sí dång cho ngành trÓng trÍt khác, ch³ng h¡n nh° ph°¡ng pháp gieo °¡ng cây con ß rau hÍ 1

c£i, ph°¡ng pháp t¡o giÑng cç bi trên khoai tây, ph°¡ng pháp éc ch ¿ sinh tr°ßng cça cây vào mùa ông trong iÁu kiÇn b£o v Ç ...

2.3 Rau l à lo¡i cây thích hãp vÛi ch¿ Ù trÓng xen, trÓng gÑi, gieo l«n nhÝ c ó hình thái, chiÁu cao Ù phân cành và s ñ phân bÑ r Å khác nhau. TrÓng xen, trÓng gÑi la biÇn pháp kù thu­t mang l¡i hiÇu qu£ kinh t¿ cao cho ngh Á trÓng rau.

2.4 Rau có thÝi gian sinh tr°ßng ng¯n do ó mÙt nm có thà trÓng të 2-3 vå ¿n 4-5 vå, do ó rau c§n nhiÁu công lao Ùng trên ¡n vË diÇn tích và òi hÏi chm sóc tÉ mÉ, th°Ýng xuyên.

3. T¦M QUAN TRÌNG CæA CÂY RAU

3.1 Giá trË dinh d°áng

Rau có ý ngh)a quan trÍng trong dinh d°áng cça con ng°Ýi. Rau chéa mÙt l°ãng khá lÛn carbohydrat, vitamin, ¡m, °Ýng, ch¥t th¡m, các hãp ch¥t khoáng và acid hïu c¡.

Rau chéa nhiÁu n°Ûc, trung bình 80-90%, có khi ¿n 93-97% (d°a leo, xà lách), do ó rau khó b£o qu£n khi tÓn trï, d Å b§m d­p và nhiÅm bÇnh.

L°ãng ch¥t khô trong rau chi¿m kho£ng 20%, có lo¡i rau chÉ chi¿m 3-5%. Ph§n lÛn l°ãng ch¥t khô hoà tan chéa trong dËch bào (5-18%), chÉ kho£ng 2-5% là ch¥t không hoà tan. Ch¥t khô không hoà tan gÓm tinh bÙt, cellulose, ch¥t sáp và các s¯c tÑ. Ch¥t khô ho à tan gÓm °Ýng ¡m, các acid và ch¥t pectin ho à tan.

Ch¥t cellulose là thành ph§n c¥u t¡o quan trÍng cça cây rau. C¡ th à không tiêu hoá °ãc ch¥t x¡, nh°ng ch¥t x¡ giúp tng thà tích ti¿p xúc cça théc n vÛi dËch tiêu hoá, giúp cho viÇc tiêu hoá °ãc d Å dàng. Ch¥t x¡ c ó kh£ nng kích thích chéc nng nhu Ùng và ti¿t dËch cça ruÙt, giúp c¡ th à chÑng bÇnh táo bón.

Ch¥t ¡m r¥t ít, chéa kho£ng 1-2%. MÙt sÑ rau có hàm l°ãng ¡m cao h¡n nh° ß c£i bixen 5,3%, ­u ho à lan non 7%, n¥m, ­u, b Ó ngót 5-6%, rau muÑng2-3%, ....

Ch¥t °Ýng trong rau th°Ýng là °Ýng glucose hay fructose. °Ýng chéa nhiÁu trong d°a h¥u 6-10%, d°a melon 7-17%, v à hành tây 6-18%. âu h¡t và rau n c ç tích trï tinh bÙt, ch¥t bÙt °Ýng ß rau không quan trÍng trong viÇc áp éng yêu c§u cça c¡ thà vÁ ch¥t bÙt °Ýng.

Sinh tÑ chéa nhiÁu trong rau, các sinh tÑ quan trÍng có:

- Sinh t Ñ C: c¡ th à ng°Ýi không tích liy sinh tÑ C, do ó sinh tÑ C ph£i °ãc b Õ sung m×i ngày qua théc n. Trung bình m×i ngày c¡ th à ng°Ýi c§n të 50-100mg. 2

Sinh tÑ C chéa nhiÁu trong rau n qu£ nh° Ût, cà chua, c£i b¯p, c£i bông, rau dÁn, d°a chuÙt, rau muÑng, c§n tây.

- Sinh tÑ A: chéa nhiÁu trong các lo¡i rau qu£ c ó màu Ï, màu cam. Trong thñc v­t sinh tÑ A ß d¡ng caroten, nh Ý men carotenase ß thành ruÙt caroten °ãc tÕng hãp thành sinh tÑ A. M×i ngày c¡ th à ng°Ýi c§n të 1,5-2,5mg sinh t Ñ A (3-5mg caroten). Rau giàu sinh tÑ A gÓm có: c à rÑt (8-12mg%), Ût (10mg%), bí Ï (6-8mg%), c à chua (1,5-2mg%), bÑ xôi, c§n tây (8-10mg%).

- Sinh t Ñ P: còn gÍi l à sinh tÑ kèm cça sinh t Ñ C, tác dång cça nó r¥t giÑng sinh tÑ C, n¿u thi¿u sinh tÑ C sinh tÑ P không c ó hiÇu qu£. M×i ngày mÙt ng°Ýi c§n kho£ng 50mg sinh tÑ P. Sinh tÑ P cing có nhiÁu trong cà rÑt, cç dÁn, Ût ngÍt.

- Sinh tÑ B9: °ãc tìm th¥y §u tiên trong l á cây b Ñ xôi vào nm 1941. M×i ngày c¡ th à ng°Ýi c§n 0,1-0,5mg. Sinh tÑ B9 chéa nhiÁu trong rau xanh s í dång d°Ûi d¡ng n t°¡i, khi n¥u chín sinh tÑ B9 bË hçy ho¡i.

- Sinh tÑ U: chéa trong n°Ûc rau c£i b¯p, còn °ãc gÍi l à sinh tÑ chÑng loét.

B£ng 1: Thành ph§n hoá hÍc cça rau v à các thñc ph©m c¡ b£n phân tích trong 100g s£n ph©m t°¡i Lo¡i s£n ph©m

Rau n la Rau c£i Rau n cu Hành tÏi Rau n qu£ Bánh mì Sïa ThËt heo Nng l°ãng (kcal.) 22 40 45 72 44 346 67 563 Carbo- hydrat (g) 3,7 4,4 6,0 9,2 5,3 25,0 4,8 0 ¡m (g)

1,6 1,6 0,7 1,6 1,4 7,5 3,4 11,2 Lipid (g)

0,3 0,4 0,2 0,2 0,4 1,0 3,7 35,0 Ca (mg)

76 119 68 82 30 15 120 10 S¯t (mg)

2,3 1,5 1,2 0,8 0,8 v¿t - - Vit C (mg)

44 76 28 26 28 2,0 1,7 0,5 Vit A (mg)

2,2 1,1 6,0 0,7 0,2 0 0,03 0 Hãp ch¥t khoáng trong rau chéa nhiÁu ion kÁm do ó giúp trung hoà pH trong máu và dËch t¿ bào. Các ch¥t khoáng quan trÍng cho c¡ thà gÓm c ó phospho, calci, kali, natri v à s¯t. Nhu c§u hàng ngày cça các nguyên tÑ này r¥t khác nhau. Calci v à phospho c§n cho s ñ phát triÃn cça các t¿ bào x°¡ng, c¡ thà °ãc cung c¥p mÙt ít të rau, nhu c§u P và Ca hàng ngày të 0,8-1,5g. Kali tham gia iÁu khiÃn quá trình trao Õi n°Ûc trong c¡ thÃ, nhu c§u hàng ngày vÁ Kali là 2g. Nhu c§u cça c¡ thà nhiÁu nh¥t là Natri, nh°ng Natri cung c¥p cho c¡ thà qua con °Ýng théc n r¥t ít, 3

ch ç y¿u là të muÑi n. Ch¥t s¯t c ó nhu c§u ít h¡n (10-15mg/ngày) nh°ng giá trË sinh hÍc cça s¯t r¥t lÛn vì s¯t là thành ph§n c¥u t¡o hÓng huy¿t c§u. S¯t chéa nhiÁu trong rau c£i, cç c£i tr¯ng, cà chua.

3.2 Các giá trË khác:

- Rau là cây l°¡ng thñc: nhïng khi th¥t mùa, thiên tai, rau °ãc b Õ sung vào nguÓn l°¡ng thñc (khoai tây, bí Ï, bí xanh, rau muÑng, ...).

- Rau là cây xu¥t kh©u: mÙt sÑ lo¡i rau có giá trË xu¥t kh©u cao v à là hàng hoá trao Õi giïa các n°Ûc nh° Ût khô, hành tây, tÏi, n¥m mèo, n¥m r¡m, d°a leo, d°a h¥u, gëng, ...

- Rau là nguyên liÇu trong công nghiÇp thñc ph©m: rau °ãc s í dång t°¡i la iÁu lý t°ßng nh°ng nhïng thÝi vå thu ho¡ch rÙ, s£n l°ãng cao không tiêu th å h¿t mÙt lúc, c§n ph£i ch¿ bi¿n mÛi c ó thà d ñ tr ï phòng khi giáp h¡t ho·c xu¥t kh©u. Co thà ch¿ bi¿n rau d°Ûi nhiÁu d¡ng:

+ MuÑi chua: c£i d°a, cà pháo, hành Ï, c£i b¯p. + MuÑi m·n: c£i cu + S¥y khô: Ût khô, n¥m mèo, tÏi, ... + óng hÙp: ­u ho à lan, t°¡ng cà, t°¡ng Ût. + Làm bánh mét, k¹o: bí ao, c à chua, c à rÑt. + N°Ûc gi£i khát: cà chua.

- Rau là cây gia vË: mÙt s Ñ lo¡i rau nh° hành, tÏi, gëng, rau th¡m, ngò, ... chuyên s í dång làm gia vË cho các món n, làm tng kh©u vË trong m×i bïa n.

- Rau là cây thuÑc: nhiÁu lo¡i rau °ãc s í dång làm vË thuÑc trong ông y va tây y vì chéa nhiÁu ch¥t d°ãc tính:

+ TÏi chéa ch¥t fitonxit r¥t m¡nh °ãc s í dång làm thuÑc d Å tiêu, trË ho, rÑi lo¡n tiêu hoá. Ngày nay të tÏi chi¿t xu¥t °ãc ch¥t kháng sinh alixin ngn c£n s ñ phát triÃn cça vi trùng.

+ C£i b¯p có chéa nhiÁu vitamin U giúp chïa bÇnh loét bao tí.

+ B Ó ngót chéa alkaloid là papaverin (580mg%) giúp an th§n gây ngç.

+ Hành c ó tính thán hàn, thông khí, tiêu thñc v à sát trùng dùng trË c£m l¡nh, n khó tiêu, sát trùng. Hành cing chéa nhiÁu alixin, c¡ ch¿ kháng sinh cça nó là k¿t hãp vÛi nhóm SH cça các acid amin thi¿t y¿u cho s ñ phát triÃn cça vi trùng, khi nhóm SH bË khoá thì vi trùng không sí dång °ãc acid amin này nïa. 4

- Rau còn là nguÓn théc n gia súc: rau chi¿m 1/2-1/3 kh©u ph§n théc n trong chn nuôi, có thà t­n dång các ch ¿ ph©m trong ngành rau à phåc vå chn nuôi, tng thêm thu nh­p. Th°Ýng ch¿ ph©m chi¿m të 10-20% s£n l°ãng rau s£n xu¥t °ãc. Do ó ngành rau cing óng vai tr ò quan trÍng trong viÇc s£n xu¥t thËt ß heo, gà, vËt, ng×ng.

4. Sð PHÁT TRIÂN CæA NGÀNH RAU Þ VIÆT NAM

N°Ûc ta c ó lËch sí trÓng rau r¥t lâu Ýi. Të Ýi Hùng V°¡ng, b§u bí ã °ãc trÓng trong các v°Ýn rau gia ình. Theo s Õ sách ghi chép, rau °ãc nh­p vào n°Ûc ta të thÝi nhà L ý (th¿ k÷ thé 10). Nm 1721-1783 Lê Quí ôn ã ti¿n hành tÕng k¿t các vùng phân bÑ rau.

Tr°Ûc ây giÑng rau có ít, °ãc gÍi là "rau ta" nh° rau muÑng, rau c£i, rau ay, rau dÁn, .... Të §u th¿ k÷ XX, cùng vÛi s ñ m ß mang ô thË ngành trÓng rau cing °ãc phát triÃn. NhiÁu giÑng rau quí, dinh d°áng cao °ãc du nh­p trong thÝi Pháp thuÙc °ãc gÍi là "rau tây" nh° c£i b¯p, su hào, c£i bông, hành tây, tÏi, c à rÑt, c à chua, ... Ngoài ra mÙt s Ñ giÑng rau nh­p të Trung QuÑc °ãc gÍi l à "c£i tàu" nh° c£i tàu cuÑn, c£i b¯c th£o, c£i b¹, ...

Ngày nay qua chÍn lÍc v à thu§n hoá lâu Ýi n°Ûc ta ã c ó nhiÁu giÑng trÓng tÑt, thích nghi vÛi iÁu kiÇn khí h­u tëng vùng riêng biÇt, nông dân ã tích liy °ãc nhiÁu kinh nghiÇm khá phong phú trong l)nh vñc thu§n hoá, chÍn và Ã giÑng các lo¡i rau. Þ xung quanh thành phÑ và các thË tr¥n, thË xã hình thành nhïng vùng rau t­p trung nh° vùng rau ngo¡i thành Hà NÙi, thành phÑ HÓ Chí Minh, H£i Phòng, vùng rau à L¡t, ... HiÇn nay c £ n°Ûc c ó kho£ng 240.000 ha trÓng rau vÛi s£n l°ãng bình quân là 2,9 triÇu t¥n, s£n l°ãng rau trên §u ng°Ýi l à 49-50kg (cåc thÑng kê, 1984).

Þ BSCL diÇn tích rau °Ûc l°ãng kho£ng 40.000-50.000 ha vÛi s£n l°ãng g§n 500.000 t¥n/nm (s Ñ liÇu iÁu tra 1993, HCT). TiÁn Giang là tÉnh có diÇn tích trÓng rau lÛn nh¥t vì rau có thà tiêu thå ß thành phÑ HÓ Chí Minh. Þí các tÉnh còn l¡i rau trÓng rãi rác ch ç y¿u cung c¥p cho nhu c§u tiêu thå ß Ëa ph°¡ng v à trao Õi cho các vùng lân c­n. iÁu kiÇn BSCL cho phép trÓng °ãc nhiÁu lo¡i rau, nhïng rau trÓng °ãc °a chuÙng nh¥t là d°a h¥u, c£i b¯p, cà chua, d°a leo và các lo¡i rau n lá. tuy iÁu kiÇn thiên nhiên cho phép canh tác rau quanh nm nh°ng viÇc phát triÃn n¡i ây nhïng vùng rau chuyên canh lÛn, có s£n l°ãng cao và áp dång nhïng ti¿n b Ù kù thu­t mÛi còn ch°a c ó vì công nghiÇp ch¿ bi¿n rau trong vùng ch°a phát triÃn và ch°a c ó thË tr°Ýng tiêu thå rau m¡nh. 5

5. NHIÆM V ä CæA NGÀNH TRÒNG RAU Þ VIÆT NAM

5.1 Tng nng su¥t và ph©m ch¥t rau

Nói chung n°Ûc ta còn thi¿u rau n do ó song song vÛi viÇc m ß rÙng diÇn tích, tng vå trÓng, ngành trÓng rau còn ph£i ph¥n ¥u tng nng su¥t và ph©m ch¥t rau trÓng. Ã ¡t måc ích trên c§n gi£i quy¿t các v¥n Á sau ây:

- ChÍn t¡o v à s í dång các giÑng c ó nng su¥t cao ph©m ch¥t tÑt vào s£n xu¥t. MÙt sÑ giÑng rau Ëa ph°¡ng c ó nng su¥t th¥p so vÛi các giÑng mÛi ß các n°Ûc tiên ti¿n c§n nghiên céu lai t¡o giÑng tÑt.

- Tng c°Ýng áp dång các biÇn pháp kù thu­t tiên ti¿n, thâm canh tng nng su¥t, tng c°Ýng trÓng xen, trÓng gÑi, gieo l«n à tng s£n l°ãng trên ¡n vË diÇn tích.

- Áp dång biÇn pháp phòng trË tÕng hãp à b£o v Ç rau trÓng khÏi bË h° h¡i do côn trùng, bÇnh và rau không bË nhiÅm Ùc làm h¡i ¿n séc khÏe ng°Ýi tiêu dùng.

- Gi£m s ñ thiÇt h¡i cho rau ¿n méc tÑi thiÃu trong thÝi gian trÓng cing nh° lúc chuyên chß, d ñ tr ï hay tiêu thå.

5.2 Kh¯c phåc hiÇn t°ãng giáp v å rau

Khí h­u nhiÇt Ûi ß n°Ûc ta c ó thu­n lãi cho cây trÓng nh°ng cing gây ra khó khn nh¥t Ënh. Þ BSCL th°Ýng c ó hai thÝi kó giáp vå rau là tháng 4-5 và tháng 9- 10 dl khi chuyÃn mùa. Ã kh¯c phåc hiÇn t°ãng giáp vå rau c§n chú ý:

- Tng c°Ýng viÇc chÍn lña các giÑng rau c ó kh£ nng thích nghi vÛi iÁu kiÇn nhiÇt Ù cao, chËu úng, chÑng chËu sâu bÇnh tÑt à trÓng vào các tháng giáp vå.

- S¯p x¿p thÝi vå gieo trÓng hãp lý các lo¡i rau theo yêu c§u sinh tr°ßng.

- Tng c°Ýng biÇn pháp kù thu­t nh° làm giàn che, bón phân, luyÇn tính chËu nóng, ... cho cây à kh¯c phåc iÁu kiÇn ngo¡i c£nh b¥t lãi.

- Tng c°Ýng công tác ch ¿ bi¿n và b£o qu£n rau à kéo dài thÝi gian cung c¥p.

CÂU HÎI

1. Ngành trÓng rau có ·c iÃm gì khác vÛi các ngành trÓng trÍt khác? 2. T§m quan trÍng cça cây rau trong dinh d°áng cça con ng°Ýi? 3. Þ BSCL có thà s£n xu¥t rau n t°¡i quanh nm không? 6

CH¯ NG II

¶C TÍNH TÔNG QUÁT CæA CÂY RAU

1. PHÂN LO I

C ó 200 lo¡i cây °ãc liÇt kê là rau c£i, nh°ng trong s£n xu¥t chÉ c ó kho£ng 70- 80 lo¡i. C ó nhiÁu ph°¡ng pháp phân lo¡i rau, phÕ bi¿n nh¥t là ph°¡ng pháp phân lo¡i theo thñc v­t hÍc và theo b Ù ph­n sí dång.

1. Phân lo¡i theo thñc v­t hÍc

1.1 Nhóm ¡n tí diÇp

* H Í Alliaceae: - Hành Tây (onion): Allium cepa L. - Hành ta (shallot): Allium ascalonicum L. - TÏi (garlic): Allium sativum L. - TÏi Tây (leek): Allium porrum L. - H¹ (flower garlic): Allium odorum L. - KiÇu (scallion): Allium Bakeri Regel.

* H Í Araceae: - Khoai môn (taro): Colocasia antiquorum Schott. - B¡c hà (dasheen): Alocasia odora Kocn.

* HÍ Dioscoreaceae: - Khoai ngÍt (yam): Dioscorea alata L. - Khoai të (lesser yam): Diocorea esculenta Burt.

* H Í Gramineae: - B¯p ngÍt (sweet corn): Zea mays L var. saccharata Koern. - Mng tre (bamboo): Phyllostachys sp. - X£ (lemon grass): Cymbopogon citratus.

* H Í Zingiberaceae: - Gëng (ginger): Zingiber offcinale Rosc. - NghÇ (turmeric): Curcuma domestica Val.

1.2. Nhóm song tí diÇp:

* H Í Apiaceae (Umbelliferae) - Cà rÑt (carrot): Dacus carota L. 7

- C§n tây (celery): Apium graveolens L. - C§n n°Ûc (water celery): Oepanthe stolonifera DC. - Thì là (dill): Anethum graveolens L. - Ngò th¡m (coriander): Coriandrum sativum L.

* HÍ Asteraceae (Compostae): - Artichaud (artichoke): Cynara scholymus L. - Cúc t§n ô (pyrethrum): Chrysanthemum cinerariaefolium. - Xà lách (lettuce): Lactuca sativa L

* HÍ Basellaceae: - MÓng t¡i xanh (malabar spinach): Basella alba L. - MÓng t¡i tím (Climbing spinach): Basella rubra L.

* HÍ Crucuferae: - C£i b¯p (cabbage): Brassica oleracea var. capitata (L.) - C£i bông ¡n (cauliflower): B. oleracea var. botrytis - C£i r Õ (kale): B. oleracea var. viridis (L.) - Su hào (Kohrabi): B. oleracea var. caulorapa) - C£i b¯c th£o (chinese cabbage): B. campestris (L.) spp. pekinensis. - C£i b ¹ tr¯ng: B. chinensis (L.) - C£i ngÍt, c£i thìa (pakchoi): B. integrifolia (O. B. Schultz) - C£i c ç (radish): Raphanus sativus (L.)B. juncea (L.) - Xà lách xoong (watercress): Nasturtium officinale (L.)

* HÍ Chenopodiaceae: - BÑ xôi (spinach): Spinacia oleracea L. - DÁn cç (beet): Beta vulgaris L

* HÍ Convolvulaceae: - Rau muÑng (water spinach): Ipomea aquatica Forsk. - Rau lang (sweet potato): Ipomea batatas L.

* HÍ Cucurbitaceae: - D°a h¥u (water melon): Citrullus lanatuc (Thumb.) Mansf. - D°a leo (cucumber): Cucumis sativus L. - D°a lê (sweet melon): Cucumis melo L. var. modorus. - D°a gang (melon): Cucumis melo var conomon. - D°a cantaloup (rock melon): Cucumis melo. var. cantalupensis. - Bí Ï (pumkin): Cucurbita pepo Duch. 8

- Bí ao (wax gourd): Benincasa hispita Thumb. - M°Ûp h°¡ng (long luffa): Luffa cylindrica (L.) Roem. - M°Ûp khía (angled luffa): Luffa acutangula (L.) Roxb. - B§u (bottle gourd): Langenaria siceraria. - KhÕ qua (bitter cucumber): Momordica charantia L. - Su su (Chayote): Sechium edule (Jecq.) Swarts.

* H Í Fabaceae (Leguminosae): - ­u ia (asparagus bean): Vigna sesquipedalis Wight. - ­u que (Snapbean): Phaseolus vulgaris (L.) Savi. - ­u rÓng (winged bean): Psophocarpus tetragonolubus L. - ­u hoà lan (garden sugar pea): Pisum sativum L. - ­u g¡o (rice bean): Phaseolus calcaratus Roxb. - Cç ­u (yam bean): Pachyrrhizus erosus Urban. - ­u ván (hyacinth bean): Lablab purputeus Sweet.

* H Í Lamiaceae: - Húng qu¿ (basil): Ocimum basilicum L. - Húng cay (Mint): Metha arvensis. - Húng lçi (japanese mint): Metha arvensis var. piperaseens.

* H Í Malvaceae:

- ­u b¯p (okra): Hibiscus esculenta.

* HÍ Solanaceae: - Út ngÍt (sweet peper): Capsicum annuum L. - Cà chua (tomato): Lycopersicum esculentum Mill. - Cà tím, c à tr¯ng (eggplant): Solanum melongena L. - Khoa tây (potato): Solanum tuberosum L.

* HÍ Trapaceae:

- Cây ¥u (water caltrops): Trapa bicornis Osbeek.

¯u iÃm cça ph°¡ng pháp phân lo¡i này là c ó thà tìm hiÃu quan hÇ vÁ hình thái, hÍ hàng và c ó tên gÍi thÑng nh¥t b±ng ti¿ng Latin. S ñ hiÃu bi¿t mÑi quan hÇ này là c¡ s ß khoa hÍc cho công tác chÍn t¡o v à nh­p nÙi giÑng.

2. Phân lo¡i theo bÙ ph­n s í dång

Trong cùng mÙt hÍ các cây r¥t g§n nhau vÁ nguÓn gÑc, c¥u trúc, c¡ quan sinh s£n, yêu c§u iÁu kiÇn ngo¡i c£nh và th°Ýng nhiÅm các lo¡i bÇnh, côn trùng nh° 9

nhau. Tuy nhiên cây cùng hÍ không luôn luôn c ó thà canh tác cùng ph°¡ng pháp hay sí dång làm thñc ph©m nh° nhau. Khoai tây, c à chua tuy cùng hÍ nh°ng canh tác và s í dång làm thñc ph©m khác nhau, xà lách, c£i xanh, c£i ngÍt, b Ñ xôi Áu là nhïng cây ß nhïng hÍ khác nhau nh°ng canh tác và s í dång làm thñc ph©m nh° nhau vì là rau n lá. Vì v­y c ó thà cn c é vào b Ù ph­n sí dång à x¿p nhóm các lo¡i rau nh° sau: - Rau cho rÅ c ç (root crops): c à rÑt, c ç c£i tr¯ng, c ç dÁn, c ç ­u. - Rau cho thân c ç (tuber, bulb, shoot): su hào. hành, tÏi, khoai tây, mng tây. - Rau n lá (leaf crops): c£i b¯p, c£i b¯c th£o, c£i bixen, rau dÁn, b Ñ xôi, xà lách. - Rau n hoa: artichaud, c£i bông. - N¥m (mushroom): n¥m r¡m, n¥m mèo, n¥m h°¡ng.

Tuy nhiên n¿u chÉ cn cé vào b Ù ph­n sí dång không cing không thu­n tiÇn vÁ m·t nông hÍc vì không tính ¿n các ·c tính sinh hÍc và ph°¡ng pháp canh tác các lo¡i rau khác nhau.Vì v­y nhà nông hÍc Xô Vi¿t V.I. Edelstein Á nghË hÇ thÑng phân lo¡i tÕng hãp nh° sau: - Rau hÍ c£i (cole crops): c£i b¯p, c£i bông, c£i bixen, su hào. - Rau cho r Å c ç (root crops): cà rÑt, c ç c£i tr¯ng, c ç dÁn. - Rau hÍ hành tÏi (bulb crops): tÏi, hành tây, hành boa rô. - Rau hÍ ­u (pulses): ­u ia, ­u cô ve, ­u hoà lan, ­u ván, ­u lima. - Rau n thân cç (tuber crops): khoai tây, khoai lang. - Rau n lá ng¯n ngày (salad crops): xà lách, b Ñ xôi, rau dÁn, thì là, c£i ngÍt, c£i xanh, c£i cúc, c§n tây. - Rau lâu nm (perennial crops): mng tây, mng tre, artichaud. - Rau hÍ c à (Solanaceous crops): cà tím, Ût, cà chua. - Rau b§u bí (Cucurbits): b§u, bí, d°a leo, d°a h¥u, d°a gang. - N¥m (mushroom): n¥m r¡m, n¥m mèo.

2. NGUÒN GÐC

T¥t c£ các lo¡i cây trÓng Áu b¯t nguÓn të lo¡i hoang d¡i. Nhïng ·c tính sinh hÍc và nông hÍc cça chúng ã °ãc hình thành trong quá trình ti¿n hoá và s° chÍn lÍc cça con ng°Ýi khi canh tác.

Dña trên các d ï kiÇn vÁ thñc v­t hÍc, Ëa lý hÍc, kh£o c Õ hÍc, lËch sí hÍc và s° nghiên céu rÙng rãi t­p oàn giÑng rau khác nhau, viÇn s) N.I. Vavilop ã phân ra 8 trung tâm khßi nguyên ph§n lÛn các lo¡i rau trÓng nh° sau:

2.1 Trung tâm Trung QuÑc: bao gÓm miÁn núi miÁn trung và b¯c Trung QuÑc va vùng Óng b±ng. ây l à n¡i phát sinh cça c ç c£i tr¯ng nhiÇt Ûi (Raphanus sativus 10

L. raphanistroides.), B.rapa L. rapifera, B. napiformis, c£i b¯c th£o, c£i tr¯ng, c£i xanh, d°a leo trái to, cà pháo, hành lá, khÕ qua, m°Ûp.

2.2 Trung tâm ¤n Ù: gÓm ph§n lÛn Âún Ù, Mi¿n iÇn và Banlades. ây l à vùng khßi nguyên cça c à tím, d°a chuÙt, m°Ûp khía, b§u (Lagenaria vulgaris), ­u rÓng, xà lách (Lactuca indica).

Trong trung tâm này có mÙt trung tâm phå gÓm bán £o Trung Âún và các qu§n £o ngoài kh¡i biÃn ông nh° Philippines, Sumatra, M ã Lai. ây l à quê h°¡ng cça gëng, bí ao, các lo¡i khoai c ç (Dioscorea alata, D. hispida, D. pentaphylla, D.bulbifera).

2.3 Trung tâm Trung Á: gÓm vùng ông B¯c Âún Ù, Apganixtan, Pakixtan v à vùng Trung Á liên Xô. ây là trung tâm khßi nguyên cça d°a melon, hành tây, tÏi, b Ñ xôi, c ç c£i rai, cà rÑt vàng, ­u ho à lan.

2.4 Trung tâm C­n ông: gÓm Th Õ Nh) Kó, Sirie, Irak, Iran và mÙt ph§n Liên Xô. ây l à quê h°¡ng cça d°a melon, bí Ï, d°a leo, cà rÑt, ngò tây, hành boa-rô, cç dÁn, xà lách.

2.5 Trung tâm Ëa Trung H£i: gÓm các n°Ûc ß b Ý biÃn Ëa Trung H£i và B¯c Phi Châu. N¡i ây l à trung tâm phát sinh cça c ç dÁn, c£i b¯p, c£i bông, c ç c£i Ï, ngò tây, c ç c£i tr¯ng, hành tây, hành boa rô, tÏi, c§n tây, artichaud và ­u ho à lan.

2.6 Trung tâm biÃn Á R­p (Etiopia): là trung tâm nguyên thçy cça hành lá, ­u hoa lan và các ­u n trái (Vigna sinensis, vicia faba).

2.7 Trung tâm Trung M ù và nam Mêhico: l à quê h°¡ng cça bí Ï (Cucurbita ficifolia, C. moschta, C. mixta), su su, Ût cay, Ût ngÍt, cà chua, b¯p, ­u (Ph. vulgaris, Ph. multiforus, Ph. lunatus, Ph. acutifolius), khoai lang.

2.8 Trung tâm Nam Mù: gÓm các n°Ûc nh° Peru, Equador, Bolivia l à quê h°¡ng cça khoai tây trÓng và các loài khoai tây hoang d¡i, cà chua, Ût, bí Ï (C. maxima), c à (S. muricatum).

Nhïng ·c tính §u tiên cça các d¡ng cây trÓng ã thay Õi d°Ûi £nh h°ßng cça s ñ tuyÃn lña nhân t¡o v à iÁu kiÇn khí h­u, ¥t ai n¡i trÓng. Aính h°ßng lÛn nh¥t là s ñ thay Õi vÁ kích th°Ûc, hình d¡ng, ph©m ch¥t và nng su¥t cça các bô ph­n s í dång làm thñc ph©m. tuy nhiên iÁu kiÇn khí h­u cça vùng khßi nguyên a à l¡i d¥u ¥n không thà xo á nho à trong sñ sinh tr°ßng, phát triÃn, tính chÑng chËu môi tr°Ýng và nhiÁu ·c tính sinh hÍc khác cça cây. Ví då: c à chua, Ût, c à tím và các cây trÓng khác c ó nguÓn gÑc nhiÇt Ûi cho ¿n nay v«n không có kh£ nng chÑng

11

chËu °ãc bng giá; d°a h¥u hoang d¡i c ó nguÓn gÑc ß vùng sa m¡c phi Châu và Nam Châu Á, các giÑng trÓng hiÇn nay cing thà hiÇn kh£ nng chËu ñng khô h¡n và nhu c§u c°Ýng Ù ánh sáng cao; d°a leo có nguÓn gÑc të các rëng ©m °Ût Âún Ù nên cây trÓng dù hàng nm ã canh tác trong iÁu kiÇn khí h­u, ¥t ai khác nhau v«n c§n ©m Ù cao và iÁu kiÇn ánh sáng t°¡ng Ñi y¿u. ViÇc tìm hiÃu nguÓn gÑc cây trÓng và iÁu kiÇn môi tr°Ýng n¡i phát sinh cho phép gi£i thích nhiÁu ·c tính sinh hÍc cça cây rau và làm c¡ s ß cho kù thu­t canh tác chung.

3. Sð TNG TR¯ÞNG V À PHÁT TRIÂN CæA CÂY RAU

3.1 Chu kó Ýi sÑng hay tuÕi thÍ cça cây

L à thÝi gian të khi h¡t b¯t §u n£y m§m ¿n khi cây ch¿t tñ nhiên. Dña trên Ënh ngh)a này có thà chia rau làm 3 nhóm:

- Cây hàng nm trÕ hoa và mang trái mÙt l§n trong suÑt chu kó Ýi sÑng cça cây. MÙt s Ñ cây hàng nm c ó c¡ quan dinh d°áng °ãc s í dång làm rau nh° c£i xanh, xà lách, cç c£i rai. Þ xé l¡nh cây hàng nm sau khi n£y m§m tng tr°ßng và 12

phát triÃn r¥t ch­m làm thành tán lá hình hoa thË xòe trên m·t ¥t (cây bÑ xôi). ó là kh£ nng thích nghi cça cây Ñi vÛi iÁu kiÇn l¡nh còn kéo dài sau khi h¡t n£y m§m, vÛi hình théc phát triÃn nh° v­y m·t ¥t °ãc s°ßi ¥m h¡n. Cây hàng niên ß vùng nhiÇt Ûi hay nhïng vùng ¥m sau khi n£y m§m phát triÃn bình th°Ýng và s£n ph©m dùng làm rau th°Ýng là c¡ quan sinh s£n nh° phát hoa (c£i bông) hay qu £ (cà chua, d°a leo, d°a h¥u, bí, b§u, ­u, b¯p ngÍt).

- Cây hai nm tr Õ hoa và k¿t trái mÙt l§n trong suÑt chu kó Ýi sÑng là 2 nm. Nm §u ph§n thân lá trên m·t ¥t phát triÃn d°Ûi d¡ng tán lá hình hoa thË, sau ó cây tích liy ch¥t dinh d°áng vào c¡ quan dñ tr ï nh° b¯p c£i ß c£i b¯p, rÅ c ç ß c£i cç, c à rÑt, dÁn cç hay thân c ç ß hành boa rô, các ph§n này °ãc s í dång làm thñc ph©m. Vào mùa ông cây hai nm th°Ýng ch¿t các ph§n thân lá trên m·t ¥t hay mÙt ph§n rÅ, c¡ quan d ñ tr ï và chÓi m§m b°Ûc vào giai o¡n ngç ngh) sâu, nhÝ ó Ýi sÑng cça cây °ãc giï suÑt mùa ông. Vào nm thé hai khi g·p iÁu kiÇn thu­n lãi chÓi m§m b¯t §u ho¡t Ùng, cây phåc hÓi hÇ thÑng r Å nhanh, thành l­o thân v à trÕ hoa, k¿t trái. Nh° v­y ß cây hai nm rau c ó vào nm thé nh¥t và h¡t giÑng nh­n °ãc ¡ nm th é hai. câu hai nm gÓm c£i b¯p, c£i bi xen, su hào, c£i c à rÑt, dÁn cç, hành boa rô.

- Cây nhiÁu nm trÕ hoa k¿t trái nhiÁu l§n trong suÑt chu kó Ýi sÑng. MÙt sÑ cây trÕ hoa k¿t trái ngay nm §u (Ût), mÙt s Ñ cây khác tr Õ hoa k¿t trái vào nm th° hai hay thé ba. Hành tây là cây nhiÁu nm: Ã l¥y cç hành trÓng hành vài nm thé nh¥t và thé hai, h¡t giÑng th°Ýng thu ho¡ch vào nm thé ba. Cây artichaud cing là cây nhiÁu nm, th°Ýng trÕ hoa vào nm thé hai và thÝi gian cho hoa th°Ýng kéo dài kho£ng 3-4 nm ß nhïng n¡i c ó mùa ông nh¹. Trong vùng bng giá artichaud canh tác nh° cây hàng niên.

ViÇc phân chia nhóm rau nh° trên có tính t°¡ng Ñi vì tùy iÁu kiÇn khí h­u m à Ýi sÑng cça cây tr ß nên khác. Ví då Ût ß vùng nhiÇt Ûi l à cây nhiÁu nm, ß vùng ôn Ûi là cây 1 nm.

VÁ m·t sinh hÍc chu k ó sinh tr°ßng cça cây l à thÝi gian mà cây trong iÁu kiÇn sinh thái nh¥t Ënh tích cñc tng tr°ßng và truyÁn giÑng. NhiÁu lo¡i rau khi canh tác °ãc thu ho¡ch tr°Ûc khi h¡t chín nh° d°a leo, cà chua và thu ho¡ch r¥t nhiÁu l§n. Ã hiÃu rõ ·c tính sinh tr°ßng cça các lo¡i rau này c§n thi¿t hiÃu bi¿t thÝi gian të khi b¯t §u thu ho¡ch cho ¿n khi thu ho¡ch l§n cuÑi.

3.2 Sñ tng tr°ßng v à phát triÃn cça cây rau 13

Tng tr°ßng là s ñ thay Õi vÁ l°ãng cça cây bao gÓm viÇc thành l­p t¿ bào mÛi, các c¡ quan mÛi. Sñ tng tr°ßng °a ¿n sñ gia tng vÁ trÍng l°ãng và kích th°Ûc cça cây.

Sñ phát triÇn là s ñ thay Õi vÁ ch¥t không th¥y °ãc bên ngoài, xu¥t hiÇn n¡i iÃm sinh tr°ßng. S ñ thay Õi vÁ ch¥t d«n ¿n s ñ xu¥t hiÇn c¡ quan sinh s£n, sñ trÕ hoa và ­u trái.

S ñ tng tr°ßng và phát triÃn cça thñc v­t x£y ra cùng lúc v à c ó mÑi t°¡ng h× l«n nhau, nh°ng nhËp iÇu và c°Ýng Ù cça chúngtrong ti¿n trình sinh tr°ßng cça cây khác biÇt r¥t r õ rÇt. Tính ch¥t và tÑc Ù cça s ñ sinh tr°ßng và phát triÃn tùy thuÙc vào tính di truyÁn cça thñc v­t và iÁu kiÇn môi tr°Ýng.

Ñi vÛi cây rau n qu £ 1 nm cça vùng nhiÇt Ûi nh° c à chua, d°a leo, ­u c§n t¡o iÁu kiÇn à s ñ tng tr°ßng và phát triÃn x£y ra Óng thÝi và nhanh à cây vëa c ó thân lá nhiÁu giúp cho quang tÕng hãp cça cây m¡nh, vëa trÕ hoa k¿t trái sÛm, cho trái nhiÁu và trái phát triÃn tÑt.

Ñi vÛi cây mÙt nm hay hai nm sí dång dinh d°áng làm thñc ph©m (cu c£i, c ç ­u, c£i ngÍt, c£i xanh) c§n t¡o iÁu kiÇn thu­n lãi cho s ñ tng tr°ßng và h¡n ch¿ iÁu kiÇn à cây chuyÃn sang giai o¡n phát triÃn sÛm vì khi cây ra hoa, các bô ph­n dinh d°áng sí dång làm thñc ph©m s ½ c ó nhiÁu x¡, n ¯ng, m¥t ph©m ch¥t.

à chuyÃn të giai o¡n phát triÃn này ¿n giai o¡n phát triÃn k¿ ti¿p, cây òi hÏi iÁu kiÇn môi tr°Ýng nh¥t Ënh. B°Ûc §u à c ó s ñ thay Õi vÁ ch¥t ß iÃm sinh tr°ßng nhiÇt Ù c ó ý ngh)a quan trÍng nh¥t. Th°Ýng nhiÇt Ù môi tr°Ýng ph£i th¥p h¡n r¥t nhiÁu so vÛi nhiÇt Ù tÑi h£o cho s ñ sinh tr°ßng cça cây, ch³ng h¡n nhiÇt Ù tÑi h£o cho s ñ sinh tr°ßng cça c£i b¯p là 15-18 0C, nh°ng nhiÇt Ù Xuân hoa l à 0-2 0C. ThÝi gian chËu ñng nhiÇt Ù th¥p th°Ýng ph£i kéo dài të vài tu§n ¿n 2-3 tháng tùy theo lo¡i rau. rau c ó nguÓn gÑc nhiÇt Ûi nh° d°a leo, d°a h¥u, ­u không c§n tác Ùng cça nhiÇt Ù th¥p, à chuyÃn sang giai o¡n phát triÃn cây òi hÏi iÁu kiÇn thu­n lãi cho s ñ tng tr°ßng.

ThÝi gian chi¿u sáng trong ngày cing quan trÍng cho s ñ chuyÃn sang giai o¡n sinh s£n cça cây. Þ BSCL ­u giá, ­u rÓng ra hoa vào tháng 10 ¿n tháng 4, do ó trÓng vào tháng 5 ¿n tháng 9 cây ra hoa r¥t ít hay không ra hoa.

Trên thñc t¿ viÇc kích thích hay h¡n ch¿ s ñ sinh tr°ßng và phát triÃn cça cây rau °ãc thñc hiÇn b±ng viÇc iÁu chÉnh nhiÇt Ù môi tr°Ýng hay ôi khi thÝi gian chi¿u sáng trong ngày, tuy nhiên c£ hai y¿u tÑ này cça môi tr°Ýng chÉ có thà tác 14

Ùng lên sinh tr°ßng và phát triÃn cça cây khi cây °ãc cung c¥p §y ç n°Ûc, d°áng ch¥t, oxy và khí COPV2PV.

Ngoài ra iÁu kiÇn ngo¡i c£nh chÉ có kh£ nng thúc ©y sñ bi¿n Õi vÁ ch¥t cça cây khi iÁu kiÇn bên trong cho phép cây h°ßng éng l¡i tác Ùng të bên ngoài. Ví då xí lý luân hoá cho c£i b¯p ß giai o¡n n£y m§m cây không có kh£ nng trÕ hoa, nh°ng khi tác Ùng nhiÇt Ù th¥p trên cây khá lÛn có °Ýng kính thân lÛn h¡n 6mm, cây có kh£ nng chuyÃn sang giai o¡n thành l­p b¯p.

GiÑng cing có £nh h°ßng ¿n sñ sinh tr°ßng và phát triÃn cça cây. GiÑng sÛm th°Ýng òi hÏi mÙt thÝi gian ít h¡n à thñc hiÇn mÙt giai o¡n hay hai giai o¡n nào ó so vÛi giÑng muÙn.

Trong ph¡m vi mÙt cây các thành ph§n cça cây cing có mÑi liên h Ç sinh tr°ßng khác nhau: ví då trên thân cây c£i b¯p ã qua giai o¡n xuân hoá n¿u thñc hiÇn tách chÓi à trÓng thì nhïng cây phát triÃn të m§m trên ngÍn thân thành l­p cây mÛi à trÕ hoa k¿t trái, trong khi m§m g§n gÑc thành l­p cây c ó tán lá rÙng và cho cuÙn b¯p. Sñ khác biÇt vÁ sinh hÍc cça các thành ph§n khác nhau trên cây °ãc s í dång trong công tác nhân giÑng. 3.3 Tính tu§n hoàn cça s ñ tng tr°ßng cây rau

S ñ thay Õi mùa trong nm l à nguyên nhân làm cho cây rau có giai o¡n sÑng tích cñc và giai o¡n ngç ngh) trong chu kó sinh tr°ßng. cây hay c¡ quan riêng l½ cça nó ngç ngh) Ã chÑng chËu vÛi s ñ ông gi á cça mùa ông hay sñ khô h¡n cça mùa hè và các hiÇn t°ãng thÝi ti¿t không thu­n lãi khác. Tính chu kó °ãc di truyÁn cho các th¿ hÇ k¿ ti¿p thành ·c tính riêng biÇt cça các lo¡i rau khác nhau.

Trong t¿ bào v à mô cça các b Ù ph­n ngç ngh) x£y ra nhïng bi¿n Õi vÁ sinh lý và sinh ho á phéc t¡p. Khi b¯t §u chuyÃn sang giai o¡n ngç ngh) thì t¿ bào ch¥t tích liy thêm lipoid, phosphatid và ch¥t béo, gi£m tính th¥m n°Ûc tng tính nhÛt, qua ó t¿ bào ch¥t cça các t¿ bào này bË phân l­p, tính th©m th¥u các ch¥t iÇn phân và các hãp ch¥t hïu c¡ cça các mô bË gi£m m¡nh, ti¿n trình tng tr°ßng và kích thích bË ch­m l¡i và bË kÁm hãm. Khi ch¥m dét giai o¡n ngç ngh) tính th¥m n°Ûc cça t¿ bào °ãc hÓi phåc, Ù nhÛt gi£m i, s ñ phân l­p °ãc xo á bÏ, tính th©m th¥u cça các ch¥t tng lên, ti¿n trình thçy phân và ho¡t Ùng cça các ch¥t tng lên, ti¿n trình thçy phân và ho¡t Ùng cça các men iÁu khiÃn sñ khßi Ùng và xúc ti¿n các ch¥t d° trï °ãc ©y m¡nh, sñ tng tr°ßng °ãc thúc ©y. T¥t c£ quá trình ngç ngh) ¿n khi cây thoát khÏi ngç ngh) Áu liên quan ¿n liÁu l°ãng và s ñ phân phÑi acid nucleic trong t¿ bào, ·c biÇt là acid ribonucleic. 15

Þ cây mÙt nm hiÇn t°ãng ngç ngh) chÉ c ó ß h¡t, trong chu k ó sinh tr°ßng cça cây 2 nm thÝi gian ngç ngh) ch³ng nhïng ß h¡t mà còn ß các c¡ quan chËu thu hàn (cç rÅ, thân cç, thân ng§m).

Khi cây ngç ngh) sinh lý, h¡t hay m§m th°Ýng không c ó kh£ nng thñc hiÇn s ñ tng tr°ßng tích cñc th­m chí khi iÁu kiÇn môi tr°Ýng hÙi ç cho s ñ tng tr°ßng. Þ giai o¡n ngç ngh) b¯t buÙc, m§m v à h¡t s ½ phát triÃn n¿u iÁu kiÇn môi tr°Ýng thu­n lãi.

Ph§n lÛn các lo¡i rau có giai o¡n ngç ngh) không lâu, mÙt s Ñ h¡t có thÝi gian ngç ngh) dài nh° h¡t artichaud, h¡t hành tây, mng tây, c§n xí lý h¡t b±ng cách phá hçy vÏ c¡ hÍc bao ngoài h¡t ho·c tr ï h¡t ß nhiÇt Ù th¥p trong cát °Ût. MÙt sÑ lo¡i c ç nh° cç khoai tây có thÝi giai ngç ngh) dài të 2-5 tháng tùy giÑng, cç hành tím c ó thÝi gian ngç ngh) të 1,5-2 tháng. Kh£ nng cây rau có thà ngç ngh) c ó mÙt ý ngh)a quan trÍng theo quan iÃm sinh hÍc và nông hÍc. Tính tr¡ng ngç ngh) giúp dê dàng trï h¡t giÑng, cây giÑng hay rau làm thñc ph©m.

3.4 Sñ thay Õi vÁ hình thái và sinh lý cça cây rau trong quá trình sinh tr°ßng

chu kó sinh tr°ßng cça cây rau °ãc chia làm 3 giai o¡n: giai o¡n h¡t, giai o¡n tng tr°ßng và giai o¡n sinh s£n.

3.4.1 Giai o¡n h¡t b¯t §u të s ñ thành l­p hãp tí ¿n khi xu¥t hiÇn cây con. Trong giai o¡n này cây không có kh£ nng quang hãp và chÉ sí dång ch¥t dinh d°áng °ãc thành l­p bßi cây m¹. Giai o¡n h¡t bao gÓm:

- Giai o¡n phôi m§m l à quá trình h¡t giÑng phát triÃn trên cây m¹ và ch¥m dét khi h¡t chín. trong giai o¡n này s ñ nhiÅm các c¡ quan cu£ cây t°¡ng lai °ãc b¯t §u, ti¿n trình tng tr°ßng °ãc thñc hiÇn tích cñc. các y¿u tÑ môi tr°Ýng có thà £nh h°ßng trên cây mÛi thông qua cây m ¹ và cây m¹ c ó nhiÁu thích nghi à b£o vê m§m tránh nhïng tác Ùng b¥t ngÝ cça môi tr°Ýng.

- Giai o¡n ngç ngh) là quá trình kà të khi h¡t tách rÝi khÏi cây m¹. H¡t giÑng lúc này chéa ít n°Ûc, vÏ h¡t th©m th¥u kém, s ñ tng tr°ßng không x£y ra, s ñ trao Õi ch¥t bË kÁm hãm. Khi ngç ngh) h¡t c ó thà chËu ñng °ãc nhïng tác h¡i cça iÁu kiÇn môi tr°Ýng mÙt thÝi gian dài m à cây bình th°Ýng không thà chËu nÕi.

- Giai o¡n n£y m§m b¯t §u khi h¡t ch¥m dét giai o¡n ngç ngh) sinh l ý và g·p iÁu kiÇn môi tr°Ýng thích hãp. ·c tính cça giai o¡n này là s ñ tr°¡ng n°Ûc cça h¡t, sñ hình thành hÇ thÑng enzyme, s ñ bi¿n chuyÃn sinh ho á cça ch¥t dñ trï và s ñ phát triÃn cça phôi m§m. Trong giai o¡n này cây m§m c ó thà hút n°Ûc và ch¥t 16

dinh d°áng të ¥t, ph§n lÛn là s í dång ch¥t dñ trï trong h¡t. Cây con y¿u, dÅ ch¿t vì cây ch°a thà v°ãt qua iÁu kiÇn b¥t lãi cça môi tr°Ýng (¥t céng, ng­p úng), do ó c§n t¡o iÁu kiÇn thu­n lãi à cây con mÍc tÑt.

3.4.2 Giai o¡n tng tr°ßng b¯t §u të khi cây m§m m ß l á ¿n khi c¡ quan sinh s£n hình thành. Giai o¡n này bao gÓm:

- Giai o¡n phát triÃn lá: Giai o¡n này b¯t §u khi ch¥t dñ tr ï trong h¡t a °ãc s í dång. S£n ph©m Óng ho á cça lá m§m v à l á th­t thé nh¥t °ãc s í dång °u tiên cho sñ tng tr°ßng cça rÅ. Khi r Å c ó thà xuyên th¥u vào lÛp ¥t °Ût, s ñ tng tr°ßng cça các c¡ quan trên mt ¥t trß nên m¡nh m½, t¥t c£ s£n ph©m cça quang hãp °ãc s í dång cho sñ tng tr°ßng cça lá, thân và rÅ. Þ cây n qu£ mÙt nm các biÇn pháp kù thu­t áp dångc§n h°Ûng ¿n viÇc xây dñng iÁu kiÇn à cây chuyÃn nhanh sang giai o¡n sinh s£n, còn ß cây 2 nm thì chuyÃn nhanh sang giai o¡n hình thành và phát triÃn c¡ quan dñ trï.

- Giai o¡n thành l­p c¡ quan tích liy ch¥t dñ trï: Giai o¡n này biÃu lÙ r õ ß cây hai nm, cây nhiÁu nm và c £ cây mÙt nm có thành l­p b¯p (xà lách cuÙn), r Å cu (c£i rai) hay hoa §u (c£i bông). Þ giai o¡n này c§n xây dñng iÁu kiÇn à c ó thà c ó mÙt l°ãng lÛn s£n ph©m tÕng hãp ch¥t hïu c¡ giúp cho s ñ tng tr°ßng cça c¡ quan s£n l°ãng. Þ x à lách, b Ñ xôi v à cân n qu£ mÙt nm th°Ýng sñ tng tr°ßng không ng°ng h³n nh°ng y¿u i khi cây b¯t §u ra hoa, âu trái và không qua giai o¡n ngç ngh) ti¿p theo.

üT€'‚'üúüó

hÑróhÑróUhÑró‚„¢¤6 à € , 6 8 è

< à „ (*Àl¼¾ŠŒúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑró‚'þŒ2Ú~ ÆlnÄh¬²¶º^ÂÄt¬®X(*hjšúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróšœ.-Ô-ð-ò- ! !¤!F"ð"ˆ#Š#"$Ð$|% &

&œ&D'P'R'è'Ž(8)~)€)ô)ö)úúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróö)š*@+F+J+N+ö+6,8,Î,t-.Ê.,/./Ð/z011¶1b2Ê2Ì2l3n3404D4P4R4úúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróR4h4z44¤4¼4Î4Ø4ì4ø455 5(50585@5J5R5\5l5|5†55š5¤5®5¸5Ä5Î5úúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróÎ5Ô5Þ5è5ê5ô5þ5666&606<6J6T6V6'6j6t6~6ˆ6'6œ6¨6°6¼6¾6Æ6Ð6Ø6úúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróØ6à6è6ð6ú67

777$7.787B7L7V7\7b7p7|7~7†7Ž7-7ž7¦7°7º7Ä7Ò7Þ7úúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróÞ7à7ê7ô7þ7888$8*8¸8\9:®:V;<¬<²<¶<º<h=>X>Z>ˆ>Š>(?¦?¨?L@úúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróL@ð@AA¬ARBCFCHC¬CÔC D~DàDEE¸EVFXFöF@GBGÔG„HÀHÂH@IBIÎIÐIúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróÐI^J K¬KJLPLTLXLêLŠM$NÐNüNþNTOVOôO PLQrQtQ R'RZS

T¼T UU®U^VúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑró^VWªWFXôXžY®Y°YHZöZ¢[T\ ]º]\^ü^¨_þ_''

'f'h'²'''Jaòa~b€b"cúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑró"cÎcd d¸dbepere fªf¸fºfXg¨gªgøgúg˜hDiÐiÒirj kk®k°kJlÈlÊljmúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑrójmlm~m€m nŒnþnoo

o"o$odofo‚o„o*pÌp0q2qrqtq q¢qÆq rfr¬rôrDsúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróDs-s˜s¸stptrtœtìtRuTuxuðu@v"v-vÂvwnwpw¢w¤wâw*x0x4x8xŠxôxDyúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróDy¢y¤yày<z°zþz{&{Ž{ø{ú{|"|}h}Ê}X~ ~""€ €6€Š€Î€Ð€ü€fÂúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróÂÄîf‚º‚(ƒ†ƒ„X„^„b„f„Æ„6...¨...†l†Ð†Ò†‡€‡ê‡^ˆÆˆ,‰Ž‰ö‰ø‰ŠnŠúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑrónŠ¶Š2‹4‹X‹Z‹¨‹ª‹Î‹(ŒŽŒúŒPRtvÜÞtŽ¢¤ìîˆ('.'2'6'Ô'úúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróÔ't' "º"j"†"•¾•n-¶---®-P˜ø˜2™¶™8š²šJ›º›'œšœŒ

žVžXžtžvžúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróvž

Ÿ°ŸüŸþŸ¦ P¡È¡Ê¡b¢

£ £££â£T¤V¤ô¤œ¥Ò¥Ô¥b¦ §Ì§ê§ì§Œ¨8©Œ©Ž©úúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróŽ©0ªàªôªöª-«D¬î¬ð¬˜­®®'®~¯î¯ð¯'°H±b±d±ü±¦²J³î³œ'NµîµðµøµüµúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróüµ¶ ¶>·ä·Š¸ü¸-¹@ºXºZº¶º¸º

» »ª»¼¼œ¼<½â½ê½î½ò½¢¾F¿è¿ˆÀ.Á'ÁúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑró'Á"Á6ÂÞÂ'ÃBÄäÄŒÅ0ÆÚÆ€Ç4È>È@ÈÞÈŽÉ4ÊÚÊ€Ë$ÌTÌVÌð̘ÍÎÍÐÍjÎÏ'Ï'ÐúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑró'ÐèÐêÐHÑPÑTÑXÑðÑ'Ò²Ò'ÒVÓÔ(Ô*ÔÌÔnÕ֜֞Ö8×æ׊ØäØæØrÙ&ÚÐÚrÛtÛúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑrótÛ Ü¸Ü'ÝÞ¸Þhß àÂà

á á¢áHâÜâÞâ~ã&äÊäÒäÖäÚäzå¼å¾åVæüæœçDèºè¼èúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑró¼èNéðé2ê4êâêˆë.ìÚì€íÊí*î,îÈînïðºðVñXñòñžòDóðóœô@õèõ˜ö@÷è÷øúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑróøêøòøöøúø"ù:ú~ú€úûÈûrüŠüŒü(ýÔý€þ2ÿØÿ~êìŽ.€‚.Ê0úúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑró02Ìt"È, . Ð €" ¸ º T ú ¦ L

T

X

\

® Æ °ZúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑró¦NìŒàâ„ 2Þ€$Æúü"T6UèUŠV,WÖW‚XèXêXŽYîYðYŒZ4[Ö[úúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúúgdÑró- Giai o¡n ngç ngh) cça c¡ quan dinh d°áng th°Ýng chÉ xu¥t hiÇn ß cây 2 nm và cây nhiÁu nm. Giai o¡n này th°Ýng b¯t §u b¯ng nhïng thay Õi trong t¿ bào hay mô cây. S ñ trao Õi ch¥t và khí cça cây bË ch­m l¡i, lá ch¿t d§n, r Å cuÉa cây nhiÁu nm còn giï °ãc nh°ng ß cây 2 nm rÅ h§u nh° ch¿t hoàn toàn. Sñ hÓi phåc Óng Áu, s£n l°ãng cây và ·c tính nông hÍc khác vào mùa k¿ ti¿p tùy thuÙc vào s ñ hoàn toàn ã qua giai o¡n ngç ngh) cça cây hay không. Vì v­y c§n t¡o iÁu kiÇn gìn giï c¡ quan dinh d°áng và phát sinh të ó nhïng ti¿n trình bi¿n chuyÃn ·c biÇt à ph§n lÛn các m§m c ó thà nß l¡i vào mùa xuân.

3.4.3. Giai o¡n sinh s£n b¯t §u të khi xu¥t hiÇn cÍng hoa, phát hoa nå hoa cho ¿n khi hình thành h¡t. Giai o¡n này bao gÓm:

- Giai o¡n nå hoa: Þ cây mÙt nm giai o¡n này i ti¿p theo sau khi cây a qua giai o¡n tng tr°ßng tích cñc. Þ cây hai nm cây chÉ có nå hoa sau giai o¡n ngç ngh) dài cça c¡ quan thå hàn, nhÝ ó cây v°ãt qua giai o¡n iÁu kiÇn kh¯c nghiÇt cça ông giá. 17

- Giai o¡n trÕ hoa: B¯t §u khi ß m×i hoa h¡t ph¥n và t¿ bào tréng chín và k¿t thúc khi hoa th å tinh. Các hoa trên cây th°Ýng không nß cùng lúc, vào giai o¡n trÕ hoa s ñ tng tr°ßng cça c¡ quan dinh d°áng ß ph§n lÛn cây rau ch­m l¡i và ôi khi ng°ng h³n.

- Giai o¡n k¿t trái: giai o¡n này x£y ra Óng thÝi vÛi giai o¡n phát triÃn m§m à thành l­p c¡ th à mÛi. Trong giai o¡n này sñ tng tr°ßng ng°ng h³n hay r¥t ch­m, s£n ph©m Óng hoá và ch¥t dñ trï °ãc s í dång cho s ñ thành l­p và tng tr°ßng cça h¡t. Sau khi h¡t chín cây già i và ch¿t d§n.

CÂU HÎI

1. ¯u khuy¿t iÃm cça các ph°¡ng pháp phân lo¡i rau? 2. S ñ hiÃu bi¿t vÁ nguÓn gÑc cça cây rau có lãi ích gì? 3. Phân biÇt rau 1 nm, 2 nm v à nhiÁu nm? Cho ví då. 4. iÁu kiÇn môi tr°Ýng quy¿t Ënh th¿ nào ¿n viÇc cây rau chuyÃn të giai o¡n tng tr°ßng sang giai o¡n sinh s£n? 5. Cây rau ng ç ngh) ß giai o¡n nào? Các bi¿n Õi vÁ sinh lý, sinh hoá cça cây rau trong giai o¡n ngç ngh)? 6. Trong quá trình sinh tr°ßng cây rau có nhïng bi¿n Õi sinh l ý th¿ nào? 18

CH¯ NG III

YÊU C¦U IÀU KIÆN NGO I C¢NH CæA CÂY RAU

S£n l°ãng, ph©m ch¥t và thÝi gian thu ho¡ch rau là k¿t qu£ cça mÑi t°¡ng quan phéc t¡p giïa cây trÓng và iÁu kiÇn ngo¡i c£nh. N¿u không chú ý ¿n iÁu kiÇn môi tr°Ýng thì không thà Á ra nhïng biÇn pháp kù thu­t úng ¯n à c ó °ãc nng su¥t cao. Các y¿u tÑ ngo¡i c£nh chç y¿u là nhiÇt Ù, ánh sáng, ©m Ù không khí và ch¥t dinh d°áng trong ¥t.

1. CH¾ Ø NHIÆT

1.1 ¢nh h°ßng cça nhiÇt Ù

NhiÇt Ù môi tr°Ýng £nh h°ßng ¿n sñ bÑc thoát h¡i n°Ûc, s ñ h¥p thå dung dËch ¥t, sñ Óng hoá, hô h¥p, tích liy ch¥t d ñ trï và các ti¿n trình sinh lý khác nhau trong thñc v­t. Þ nhiÇt Ù quá th¥p hay quá cao trong t¿ bào v à mô cây x£y ra sñ thay Õi không thà phåc hÓi d«n ¿n viÇc ch¿t toàn cây hay các c¡ quan riêng biÇt cça cây.

NhiÇt Ù £nh h°ßng ¿n sñ sÑng cça các vi sinh v­t có lãi và c ó h¡i cho cây. Ví då mÙt trong nhïng iÁu kiÇn chánh cho viÇc lây lan ¡i trà bÇnh cháy lá do n¥m Phytopthora trên cà chua và khoai tây l à do s ñ chênh lÇch nhiÇt Ù ngày và êm (ngày nóng, êm l¡nh); bÇnh héo r i do n¥m Fusarium trên các cây rau xu¥t hiÇn khi nhiÇt Ù ¥t cao. Ngoài ra ho¡t Ùng tích cñc cça các vi khu©n Ënh ¡m chÉ x£y ra trong ph¡m vi iÁu kiÇn nhiÇt Ù xác Ënh.

NhiÇt Ù cao thúc ©y s ñ Óng ho á và tÕng hãp các ch¥t hïu c¡ ß thñc v­t, Óng thÝi cing làm gia tng c°Ýng Ù hô h¥p , do ó s£n ph©m Óng hoá bË tiêu phí. Þ nhiÇt Ù th¥p viÇc t¡o thêm s£n ph©m Óng ho á cao h¡n viÇc phân hçy ch¥t hïu c¡ do hô h¥p, ng°ãc l¡i ß nhiÇt Ù cao s ñ tiêu hçy ch¥t hïu c¡ gia tng. Ph¡m vi ma ß ó s ñ tiêu phí và s ñ t¡o thêm ch¥t hïu c¡ cân b±ng °ãc gÍi l à iÃm b ù trë. Do o 19

c§n xây dñng ch¿ Ù nhiÇt thích hãp à c¡ quan dñ trï cça cây tích liy °ãc nhiÁu h¡n các s£n ph©m Óng hoá °ãc.

Aính h°ßng cça nhiÇt Ù trên hoa màu tùy thuÙc vào các y¿u tÑ khác cça môi tr°Ýng. D°Ûi iÁu kiÇn chi¿u sáng m¡nh, sñ cân b±ng s£n ph©m t¡o ra do quang hãp và s£n ph©m bË m¥t i do hô h¥p chÉ x£y ra ß nhiÇt Ù t°¡ng Ñi cao; d°Ûi iÁu kiÇn ánh sáng y¿u iÃm b ù trë s ½ th¥p h¡n vài Ù so vÛi iÁu kiÇn ç ánh sáng. Ban êm quang tÕng hãp ng°ng nh°ng sñ tiêu phí ch¥t dinh d°áng do hô h¥p ti¿p tåc và thay Õi tùy vào nhiÇt Ù môi tr°Ýng, vì v­y nhiÇt Ù th¥p vào ban êm giúp cây tích liy ch¥t hïu c¡ nhiÁu h¡n cho sñ tng tr°ßng và phát triÃn cça c¡ quan làm thñc ph©m.

Ph£n éng cça cây rau Ñi vÛi y¿u tÑ nhiÇt Ù tùy thuÙc vào tình tr¡ng sinh lý cça cây. Ví d å h¡t khô c ó thà giï r¥t lâu trong không khí lÏng (-198 0C) mà v«n sÑng trong khi cây ang tng tr°ßng có thà ch¿t ß nhiÇt Ù 6-12 0C. C¡ quan th å hàn cça các cây 2 nm không s ã ông giá nh°ng khi b¯t §u thành l­p nå hoa cây không thê chËu ñng °ãc nhiÇt Ù th¥p 1-2 0C.

Các c¡ quan khác nhau cça cùng mÙt cây hay cça các cây khác nhau ph£n éng khác nhau Ñi vÛi nhiÇt Ù môi tr°Ýng. N°Ûm v à b§u noãn m«n c£m vÛi nhiÇt Ù th¥p h¡n các c¡ quan khác; r Å cây tng tr°ßng và ho¡t Ùng tÑt ß nhiÇt Ù th¥p h¡n nhiÇt Ù tÑi h£o cça thân lá të 1-3 0C.

1.2 Sñ t°¡ng hãp giïa ch ¿ Ù nhiÇt cça môi tr°Ýng v à nhu c§u cça cây rau

à th¥y r õ £nh h°ßng cça nhiÇt Ù môi tr°Ýng Ñi vÛi ·c tính sinh lý cça m×i lo¡i cây trÓng c§n bi¿t d°Ûi iÁu kiÇn nhiÇt Ù nào trong thñc v­t x£y ra nhïng thay Õi £nh h°ßng ¿n tng tr°ßng và nng su¥t. NhiÇt Ù tÑi thiÃu hay tÑi a là nhiÇt Ù th¥p nh¥t hay cao nh¥t m à cây c ó thà chËu ñng °ãc mÙt thÝi gian ng¯n m à không ch¿t và ph¡m vi giÛi h¡n nhiÇt Ù m à ß ó s ñ tng tr°ßng và tích liy nng su¥t cây trÓng x£y ra tích cñc °ãc gÍi l à nhiÇt Ù tÑi h£o. N¿u nhiÇt Ù të të gi£m xuÑng d°Ûi méc tÑi h£o, các hiÇn t°ãng khác trong Ýi sÑng cây të të gi£m; khi nhiÇt Ù tÑi h£o sÛm b¯t §u trß l¡i thì t¥t c £ các ti¿n trình sÑng cça cây °ãc hÓi phåc m à không à l¡i £nh h°ßng nào áng kÃ, nh°ng nhiÇt Ù gi£m d°Ûi méc nhiÇt Ù tÑi thiÃu, sñ tng tr°ßng bË ng°ng và th°Ýng xuyên xu¥t hiÇn sñ rÑi lo¡n các ti¿n trình riêng biÇt cça cây.

Khi ánh giá s ñ t°¡ng hãp giïa iÁu kiÇn nhiÇt Ù môi tr°Ýng và yêu c§u cça các lo¡i rau riêng biÇt có thà phân chia rau làm 5 nhóm: 20

- Rau chËu rét: Mng tây, hành a niên, tÏi, ngó sen, ... vào mùa xuân và mùa thu có thà chËu ñng nhiÇt Ù l¡nh -8 ¿n -10 0C, các b Ù ph­n d°Ûi ¥t có thà chËu ñng qua mùa ông.

- Rau chËu rét trung bình: gÓm các lo¡i c£i 2 nm, cà rÑt, x à lách, b Ñ xôi, hành tây 2 nm, ... Rau nhóm này có thà chËu ñng iÁu kiÇn l¡nh -1 ¿n -2 0C mÙt thÝi gian lâu và -3 ¿n -5 C trong vài ngày. NhiÇt Ù tÑi h£o cho rau nhóm này là 17-20 0C và iÃm b ù trë kho£ng 30-32 0C.

- Rau h¡i chËu rét: gÓm c ó khoai tây. Thân lá khoai tây s ½ ch¿t ß 0 0C cing nh° ß cây chËu ¥m còn sñ tng tr°ßng và thành l­p cç x£y ra tÑt ß nhiÇt Ù g§n b±ng nhiÇt Ù tÑi h£o cho cây chËu rét trung bình.

- Rau chËu ¥m: gÓm c à chua, Ût, cà tím, d°a chuÙt. NhiÇt Ù tÑi h£o cho s° sinh tr°ßng cça rau nhóm này là 20-30 C. NhiÇt Ù th¥p ß 0 0C cây ch¿t d§n và iÃm b ù trë nhiÇt Ù kho£ng 40 0C.

- Rau chËu nóng: gÓm d°a h¥u, bí, d°a bß, rau muÑng, ­u ia. Yêu c§u nhiÇt Ù ß các cây này cing nh° ß cây chËu ¥m nh°ng ß nhiÇt Ù 40 0C hay cao h¡n cây v«n có kh£ nng tích liy ch¥t hïu c¡.

1.3 Yêu c§u cça cây rau trong các giai o¡n sinh tr°ßng khác nhau

C§n chú ý ¿n các giai o¡n sinh tr°ßng cça cây khi nói ¿n mÑi quan hÇ cça cây Ñi vÛi nhiÇt Ù môi tr°Ýng.

1.3.1 ThÝi kó n£y m§m: à n£y m§m nhanh, h¡t yêu c§u nhiÇt Ù t°¡ng Ñi cao. NhiÇt Ù cao làm gia tng hô h¥p, kích thích sñ ho¡t Ùng cça men, sñ trao Õi ch¥t và làm gia tng sñ phân chia, tng tr°ßng cça t¿ bào phôi m§m. S ñ n£y m§ìm cça t¥t c £ các lo¡i rau x£y ra thu­n lãi ß iÁu kiÇn nhiÇt Ù cao h¡n nhiÇt Ù tÑi h£o cho s° tng tr°ßng cça cây t ë 4-7 0C, ví d å nhiÇt Ù tÑi h£o cho s ñ tng tr°ßng cça cây c£i b¯p là 18-22 C, và h¡t c£i b¯p n£y m§m tÑt ß nhiÇt Ù 25-27 0C.

NhiÇt Ù tÑi thiÃu cho h¡t giÑng n£y m§m c ó thà dùng à xác Ënh thÝi iÃm trÓng cây vào mùa xuân. Gieo h¡t khi nhiÇt ¥t th¥p h¡n nhiÇt Ù tÑi thiÃu, thÝi gian n£y m§m cça h¡t kéo dài, h¡t n±m trong ¥t lâu dÅ bË vi sinh v­t phá h¡i. NhiÇt ô cao h¡n nhiÇt Ù tÑi a cho h¡t n£y m§m h¡t s½ ch¿t vì nóng.

1.3.2 ThÝi k ó cây con: khi cây b¯t §u mÍc, các ch¥t dñ trï ã °ãc tiêu xài h¿t, cây m§m b¯t §u dinh d°áng nhÝ rÅ, thân m§m và lá §u tiên. Vào lúc này nhiÇt Ù cao kéo theo s ñ gia tng hô h¥p c ó thà l à nguyên nhân làm cho cây con thi¿u dinh d°áng khi ch°a ç kh£ nng tñ d°áng. Vì th¿ trong thÝi gian ng¯n (3-7 ngày) të ngày mÍc 0 0 0 21

m§m ¿n khi cây c ó 2 lá th­t c§n giï nhiÇt Ù h¡i mát à r Å cây mÍc m¡nh và hô h¥p cça cây không cao.

1.3.3 ThÝi kó tng tr°ßng và tích liy ch¥t dñ trï: sau khi cây thành l­p hÇ thÑng r Å m¡nh và thân lá thích nghi vÛi iÁu kiÇn môi tr°Ýng, c§n tng nhiÇt Ù ¿n méc tÑi h£o cho s ñ tng tr°ßng cça cây. Vào giai o¡n tích liy ch¥t dñ trï tÑt h¡n 0 nên gi£m nhiÇt Ù xuÑng 1-3 C so vÛi méc tÑi h£o, iÁu này s½ giúp cho s ñ tng tr°ßng cça c¡ quan tích liy và tng nng su¥t. Þ cây 2 nm và cây nhiÁu nm có nguÓn gÑc vùng c­n nhiÇt Ûi vÛi mùa ông nh¹, vào giai o¡n ngç ngh) cça c¡ quan thå hàn c§n nhiÇt Ù th¥p à iÃm sinh tr°ßng c ó nhïng bi¿n Õi c¡ b£n vÁ ch¥t c§n thi¿t cho s ñ thành l­p c¡ quan sinh s£n. Vào mùa xuân ti¿p theo khi thân lá b¯t §u n£y nß cây l¡i c§n nhiÇt Ù ¥m tr ß l¡i. Tuy nhiên cây c ó thà °ãc kích thích à tr Õ hoa ngay nm thé nh¥t không c§n qua giai o¡n tích liy ch¥t dñ trï. Hành 0 tây xuân hoá ß 4-10 C trong 2 tu§n, do ó khi l¥y cç hành trï trong kho l¡nh à trÓng hành c ó thà trÕ hoa ch é không t¡o cç. Tuy nhiên n¿u trÓng ß nhiÇt Ù cao (26- 0 27 C) cç ã qua xuân ho á c ó thà không cho cây trÕ hoa, nên chÍn cç c ó kích th°Ûc nhÏ Ã trÓng vì cç nhÏ không ç ch¥t dñ tr ï nên cç không qua xuân ho á °ãc m·c d ù iÁu kiÇn nhiÇt Ù thích hãp.

B£ng 2: NhiÇt Ù c§n thi¿t cho s ñ n£y m§m cça h¡t giÑng rau (Tilldall, 1983)

TÑi thiÃu 0 0 C Endive X à lách Hành tây Parsnip B Ñ xôi 0 4 C dÁn cç c£io bông kép c£i b¯p cà rÑt c£i bông ¡n c ç c£i

­u hoà lan

c§n tây 0 10 C Mng tây B¯p ngÍt c à chua Turnip 0 15-16 C ­u lima ­u cove d°a leo ­u b¯p ït 0 18-19 C cà tím muskmelon bí b§u d°a h¥u 0 21 C c§n tây b Ñ xôi parsnip 0 24 C mng tây endive x à lách ­u hoà lan TÑi h£o

0 26-27 C ­u lima cà rÑt c£i bông Hành tây c à chua 0 29-30 C ­u cove c ç dÁn Broccoli c£i b¯p cà tím 0 35 C d°a leo muskmelon ­u b¯p bí d°a h¥u 22

24 0C c ç c£i

TÑi a 29-30 0C ­u lima Parsnip ­u ho à lan c§n tây endive xà lách b Ñ xôi ït b¯p ngÍt

35 0C Mng tây ­u cove cç dÁn Broccoli C£i b¯p c à rÑt C£i bông b§u 40-41 0C D°a leo Muskmelon ­u b¯p Bí B§u D°a h¥u B¯p ngÍt 1.3.4 ThÝi kó trÕ hoa k¿t trái: Þ cây 1 nm m à c¡ quan sí dång làm thñc ph©m l à c¡ quan sinh s£n c§n canh tác ß nhiÇt Ù tÑi h£o cho ¿n khi cây tr Õ hoa, sau ó c ó thà gi£m nhiÇt Ù môi tr°Ýng xuÑng 2-4 0C à giúp cho s ñ thành l­p h¡t ph¥n và s ñ thå ph¥n °ãc d Å dàng. à cho trái mau chín c§n nhiÇt Ù h¡i cao h¡n nhiÇt Ù tÑi h£o të 2-3 0C.

2. CH¾ Ø ÁNH SÁNG

2.1 ¢nh h°ßng cça ánh sáng

Aïnh sáng c§n thi¿t cho cây vì l à nguÓn nng l°ãng quang tÕng hãp. S ñ tÕng hãp cça diÇp låc, s ñ di chuyÃn cça các s¯c thà trong nguyên sinh ch¥t t¿ bào lá, s° chuyÃn Ùng cça các th à và s ñ hình thành hay thay Õi tr¡ng thái cça c¡ quan riêng biÇt trong không gian, sñ chuyÃn sang giai o¡n sinh s£n, sñ tÕng hãp vitamin và men, ... Áu c ó liên quan ch·t ch½ ¿n l°ãng và ch¥t cça ánh sáng chi¿u lên cây xanh.

Aïnh sáng không thà thi¿u °ãc Ñi vÛi t¥t c £ các cây xanh vì không c ó quang hãp s½ không có s ñ sÑng trên trái ¥t. Trong s£n xu¥t, y¿u tÑ ánh sáng ít °ãc coi trÍng b±ng y¿u tÑ nhiÇt Ù, n°Ûc v à ch¥t dinh d°áng vì các y¿u tÑ ó £nh h°ßng ngay ¿n s ñ sinh tr°ßng và phát triÃn cça cây trong thÝi gian r¥t ng¯n trong khi ó iÁu kiÇn thi¿u ánh sáng ho·c trong bóng tÑi cây v«n sÑng °ãc nh Ý vào ch¥t d ñ trï cça b£n thân. Do k¿t qu£ thích nghi cça thñc v­t Ñi vÛi iÁu kiÇn ánh sáng ngày và êm xen k½ nhau nên ph£n éng cça cây Ñi vÛi ánh sáng không biÃu hiÇn rõ.

Rau r¥t nh¡y c£m Ñi vÛi s ñ thay Õi cça thành ph§n ánh sáng, c°Ýng ô sáng và thÝi gian chi¿u sáng.

2.2 Yêu c§u cça rau Ñi vÛi thành ph§n ánh sáng 23

Thành ph§n ánh sáng £nh h°ßng lên sñ sinh tr°ßng, phát triÃn và ph©m ch¥t cây rau.

Tia Ï cam c ó Ù dài sóng 600-700Nm có tác dång tích cñc nh¥t trong sñ Óng

hóa CO 2, k¿ ¿n là tia xanh tím (400-500Nm). Sñ chuyÃn Ùng cça låc l¡p trong nguyên sinh ch¥t, sñ thay Õi tr¡ng thái trong không gian, hình d¡ng và kích th°Ûc lá x£y ra d°Ûi tác Ùng cça tia xanh tím, vì th¿ ph§n tia sáng m·t trÝi c ó làn sóng dài të 380-710Nm °ãc gÍi là béc x ¡ tích cñc quang tÕng hãp (phytosynthesically active radiation PAR).

Tia cñc tím c ó làn sóng ng¯n (nhÏ h¡n 300Nm) có h¡i cho thñc v­t, nh°ng các tia này Áu °ãc b§u khí quyÃn h¥p thu và không chi¿u ¿n b Á m·t trái ¥t. Các tia cñc tím c ó làn sóng dài h¡n (300-380Nm) chi¿u qua b§u khí quyÃn có tác dång tÑt cho thñc v­t, nó thúc ©y quá trình trao Õi ch¥t nh¥t là tÕng hãp vitamin C, £nh h°ßng trên sñ phân nhánh, làm gi£m ho¡t Ùng sÑng cça nhiÁu vi sinh v­t gây bÇnh, nâng cao tính kháng l¡nh và s ñ tôi luyÇn cça cây rau. Vì th¿ rau trong nh à kính chéa ít vitamin C h¡n rau trÓng ngoài Óng và cây con gieo trong nhà kính th°Ýng chÑng chËu kém khi ra Óng vì kính ngn c£n tia cñc tím xuyên qua.

Tia hÓng ngo¡i t°¡ng Ñi g§n gii vÛi ánh sáng th¥y °ãc và £nh h°ßng trên ti¿n trình phát triÃn cça cây. Cây °ãc s°ßi ¥m d°Ûi tác dång cça tia hÓng ngo¡i trong mÙt ph¡m vi xác Ënh, n¿u quá ph¡m vi cho phép dÅ gây cháy lá và tiêu phí quá áng s£n ph©m Óng hoá °ãc cho hô h¥p.

Rau °a ánh sáng tán x¡ h¡n trñc x¡. Ù cao m·t trÝi càng th¥p thì l°ãng ánh sáng tán x¡ càng lÛn, do ó rau °a ánh sáng buÕi sáng sÛm và buÕi chiÁu. Aïnh sáng trñc x ¡ chÉ chi¿u ß m·t trên lá, ph§n h°Ûng ra m·t trÝi, ánh sáng khuy¿ch tán giúp cho m·t lá phía tÑi quang tÕng hãp °ãc.

2.3 Yêu c§u cça rau Ñi vÛi c°Ýng Ù sáng

C°Ýng Ù sáng thay Õi theo v) Ù, cao Ù và mùa trong nm. Þ ph§n lÛn cây rau c°Ýng Ù chi¿u sáng tÑi h£o kho£ng 20.000 ¿n 340.000 lux. N¿u c°Ýng Ù chi¿u sáng cao h¡n quang tÕng hãp bË ch­m l¡i. C°Ýng Ù ánh sáng tÑi a vào nhïng ngày hè th°Ýng cao g¥p ôi.

Nhu c§u rau Ñi vÛi c°Ýng Ù ánh sáng chi¿u xuÑng m·t lá không giÑng nhau. Ví d å c°Ýng Ù chi¿u sáng ít nh¥t giúp cho ­u hoà lan c ó thà trÕ hoa °ãc la 1.100 lux, cho c à chua là 4.000 lux, cç hành khi mÍc l á xanh òi hÏi r¥t ít ánh sáng, còn c£i bông tr°Ûc khi thu ho¡ch c§n che trong bóng tÑi.

Dña vào yêu c§u vÛi c°Ýng Ù ánh sáng có thà phân lo¡i rau nh° sau: 24

- Rau yêu c§u c°Ýng Ù ánh sáng m¡nh ph£i trÓng ngoài tr£ng nh° d°a gang, d°a h¥u, bí Ï, c à tím, Ût, ­u, ...

- Rau yêu c§u c°Ýng Ù ánh sáng trung bình nh° c£i b¯p, c£i tr¯ng, c£i cç, hành, tÏi, ...

- Rau yêu c§u c°Ýng Ù ánh sáng y¿u ph£i trÓng trong iÁu kiÇn có che bóng nh° c£i cúc, ngò, gëng, x á lách, rau di¿p, ...

Trong s£n xu¥t cn cé vào yêu c§u ánh sáng cça các lo¡i rau m à b Ñ trí trÓng xen, trÓng gÑi, gieo l«n cây °a sáng và cây chËu bóng. 2.4 Yêu c§u cça rau Ñi vÛi thÝi gian chi¿u sáng

Rau có nguÓn gÑc khác nhau yêu c§u thÝi gian chi¿u sáng khác nhau. M×i lo¡i rau c§n có thÝi gian chi¿u sáng nh¥t Ënh mÛi ra hoa k¿t h¡t. N¿u thÝi gian chi¿u sáng trong ngày nhÏ h¡n 10-12 gi Ý m à cây ra hoa k¿t trái, s£n l°ãng tng, ó la cây ngày ng¯n nh° ­u ván, d°a chuÙt, b§u bí, d°a h¥u. Có lo¡i rau chÉ ra hoa trong iÁu kiÇn ngày dài 14-16 giÝ nh° c£i b¯p, hành tÏi, su hào, c à rÑt, ...MÙt s Ñ giÑng rau nh° cà chua, ­u hoà lan, ­u xanh có ph£n éng trung tính Ñi vÛi thÝi gian chi¿u 25

sáng trong ngày. Nhïng giÑng có nguÓn gÑc nhiÇt Ûi nh° d°a leo °ãc trÓng và chÍn giÑng ß vùng ôn Ûi d§n d§n có kh£ nng ra hoa ­u trái trong iÁu kiÇn ngày dài, tuy nhiên nng su¥t cao v«n ¡t °ãc trong iÁu kiÇn ngày ng¯n.

ThÝi gian chi¿u sáng còn £nh h°ßng trên sñ t¡o c ç mÙt s Ñ giÑng rau nh° cu ­u t¡o c ç trong iÁu kiÇn ngày ng¯n, hành tây t¡o c ç ß iÁu kiÇn ngày dài do o mÙt s Ñ giÑng nh­p nÙi trÓng ß n°Ûc ta không t¡o c ç °ãc vì quang kó không thích hãp.

2.5 Yêu c§u ánh sáng cça cây rau trong các giai o¡n sinh tr°ßng khác nhau

Aïnh sáng không £nh h°ßng trên sñ n£y m§m cça h¡t do ó trong giai o¡n n£y m§m cây không c§n ánh sáng.

Cây m§m vÛi thân lá nhÏ, y¿u, c§n cung c¥p s ñ phát triÃn nhanh vÁ r Å và lá, n¿u ánh sáng không ç, cây m§m thi¿u dinh d°áng, v°¡n dài và ch¿t d§n. Khi cây c ó vài l á th°Ýng cây có thà chËu ñng c°Ýng Ù ánh sáng y¿u nh°ng sñ tng tr°ßng s ½ y¿u i. Trong thÝi gian thành l­p c¡ quan sinh s£n, sñ m«n c£m vÛi iÁu kiÇn ánh sáng gia tng, d°Ûi iÁu kiÇn chi¿u sáng kém viÇc hình thành và tng tr°ßng cça c¡ quan sinh s£n bË kÁm hãm, n å hoa, trái non d Å rång.

Yêu c§u ánh sáng ß cây rau gi£m d§n vào giai o¡n cuÑi cça s ñ hình thành c¡ quan tích liy. MÙt sÑ cây vào giai o¡n cuÑi không c§n ánh sáng, ví d å nh° c£i bông khi bË ph¡i bông ra n¯ng, bông s½ mau nß và xanh, n kém ngon, nng su¥t th¥p; vì v­y ß c£i bông khi cây có nå nên dùng lá bên ngoài che hoa l¡i. Cç c£i tr¯ng khi t¡o c ç ph§n cç trÓi lên khÏi m·t ¥t dÅ bË xanh §u, c§n vun gÑc hay trÓng dày à che; b¯p cça c£i th£o, x à lách curon °ãc bao buÙc b±ng lá bên ngoài à cho l á trong °ãc tr¯ng nhÝ không ti¿p xúc vÛi ánh sáng. 26

3. CH¾ Ø N¯ÚC

3.1 Aính h°ßng cça n°Ûc

N°Ûc c ó ý ngh)a r¥t lÛn trong Ýi sÑng cây rau. L°ãng n°Ûc chéa trong rau t° 75-95%, n°Ûc chéa trong t¥t c£ các mô cây, giúp cho s ñ di chuyÃn các ch¥t dinh d°áng, tham gia vào các ti¿n trình tÕng hãp, iÁu chÉnh nhiÇt Ù lá. N°Ûc c ó £nh h°ßng trñc ti¿p ¿n nng su¥t và ph©m ch¥t cça rau.

S ñ thi¿u n°Ûc cung c¥p cho cây °a ¿n sñ gi£m m¡nh nng su¥t, l á bË héo do các khí khÕng bË óng l¡i, b ¿ t¯t sñ trao Õi khí giïa cây v à không khí bên ngoài, quang hãp th¥p, sinh tr°ßng khó khn, cây còi cÍc, mô g× phát triÃn nh¥t là rau n l á làm rau céng, vË ¯ng, n không ngon và gi£m ph©m ch¥t.

N¿u thëa n°Ûc rau trß nên nhin n°Ûc, chéa ít °Ýng và ch¥t khoáng, các mô mÁm y¿u làm gi£m séc chÑng á cça cây Ñi vÛi sâu bÇnh hay các iÁu kiÇn ngo¡i c£nh b¥t lãi khác.

3.2 Nhu c§u n°Ûc cça rau: (crop water requirements)

Trong cùngiÁu kiÇn khí h­u, các hoa màu khác nhau có nhu c§u n°Ûc khác nhau và l°ãng n°Ûc c§n dùng cing khác nhau trong các giai o¡n sinh tr°ßng cça m×i hoa màu. Trong giai o¡n §u cça s ñ sinh tr°ßng, l°ãng n°Ûc c§n dùng th°Ýng th¥p. Khi cây càng lÛn, l°ãng n°Ûc yêu c§u càng gia tng và ß ph§n lÛn các hoa màu, l°ãng n°Ûc yêu c§u cao nh¥t khi cây tr Õ hoa k¿t trái và gi£m d§n cho ¿n khi thå ho¡ch s£n ph©m.

L°ãng n°Ûc th­t s ñ s í dång bßi hoa màu hay hÇ s Ñ bÑc thoát h¡i n°Ûc ETc (actual crop evapotranspiration rate) c ó liên quan ¿n hÇ s Ñ bÑc thoát n°Ûc biÃu ki¿n ETo (reference evapotranspiration rate) và hÇ s Ñ hoa màu (crop coefficient) mà:

ETc = Kc. ETo

Kc khác nhau tùy hoa màu trÓng và giai o¡n sinh tr°ßng cça cây, Kc th°Ýng bi¿n Ùng të 0,3-0,35 trong giai o¡n §u cça s ñ tng tr°ßng cça cây; > 1,0 lúc cây tng tr°ßng m¡nh và sau ó gi£m d§n ¿n < 1,0. 27

ETo l à l°ãng n°Ûc m¥t i të bÑc thoát h¡i n°Ûc tñ do ß cây trong iÁu kiÇn cung c¥p ç n°Ûc, l°ãng n°Ûc này °ãc o b±ng lysimeter ho·c tính toán trên sô liÇu bÑc thoát h¡i n°Ûc cça ài khí t°ãng.

Nhu c§u cung c¥p n°Ûc In (net irrigation requirements) °ãc tính không nhïng dña trên h Ç s Ñ bÑc thoát h¡i n°Ûc ETc m à còn tùy thuÙc bi¿n Ùng ©m Ù ¥t tr°Ûc và sau khi trÓng hoa màu, l°ãng n°Ûc trong ¥t, Ù ch·t cça ¥t và l°ãng m°a trong suÑt quá trình canh tác (Re). Sau ây là mÙt ví då vÁ viÇc tính nhu c§u cung c¥p n°Ûc cça bông v£i ß Uganda trong 6 tháng trÓng ß 2 vå sÛm và muÙn.

Dña trên cách tính này mÙt lo¡i hoa màu s ½ c ó nhu c§u t°Ûi n°Ûc khác nhau tùy mùa vå trÓng.

B£ng 3: Cách tính nhu c§u n°Ûc dña trên ETc và Re (mm) (Wanchana, 1992) Tháng

5 6 7 8 9 10 11 12 1 Re

170 94 122 137 104 91 61 38 18 ETo

161 153 158 158 156 161 159 164 171 Kc 0,35 0,65 1,05 1,20 1,05 0,65 Vå sÛm Etc 56 99 161 190 164 105 In Kc Vå muÙn ETc In 0 5 39 53 60 14 0,53 0,65 1,05 1,20 1,05 0,65 TÕng cÙng 775 171 55 101 169 191 172 111 779 0 0 78 130 134 93 435 ETc ß cây rau thay Õi të 250-850mm (Duke,1987; ILRI, 1972; Mc Rac và Burnham, 1981). Lo¡i rau

Hành tây

Khoai tây

Cà chua

Khoai lang Etc (mm)

350-600

350-625

300-600

400-675 28

Cç c£i °Ýng

Rau n lá 450-850

250-500 HÇ s Ñ bÑc thoát h¡i n°Ûc ETc không luôn luôn hïu dång cho s ñ so sánh nhu c§u cung c¥p n°Ûc cho các lo¡i rau khác nhau. Ví då ß c£i b¯p (cây °a n°Ûc) hÇ sô này là 500-550, trong khi ß bí (cây chËu khô h¡n t°¡ng Ñi) hÇ s Ñ này lên ¿n 800. Do ó trong khi tính nhu c§u n°Ûc cho cây c§n chú ý ¿n ·c tính vÁ lñc hút cça m¡ch, kích th°Ûc và Ù tng tr°ßng cça rÅ.

HÇ thÑng r Å cça ph§n lÛn cây rau n c¡n h¡n nhiÁu so vÛi r Å cça các cây l°¡ng thñc. Kh£ nng n lan, méc Ù phân nhánh và kh£ nng tìm n°Ûc ß ¥t hi¿m n°Ûc cing kém. Þ cây rau c¥u trúc và kích th°Ûc hÇ thÑng r Å không giÑng nhau. Dña trên ·c tính này có thà chia cây rau ra làm 3 nhóm:

- Cây có hÇ thÑng rÅ phân nhánh m¡nh, phân bÑ ß Ù sâu và rÙng të 2-5m nh° bí Ï, d°a bß, c ç dÁn, ...

- Cây có hÇ thÑng r Å phân nhánh t°¡ng Ñi m¡nh và n sâu khÏi lÛp ¥t cày ß Ù sâu 1-2m nh° cç c£i Ï, c à chua, cà tím, ­u peas, d°a h¥u, barley, ...

- Cây c ó hÇ thÑng r Å n c¡n, phân nhánh m¡nh hay y¿u, rÅ chÉ phân b Ñ trong lÛp ¥t cày và mÙt ph§n r Å n sâu ¿n 0,5m nh° c£i b¯p, c£i bông, khoai tây, ­u, d°a leo, cç hành, x à lách, c£i rai, ...

Þ vài lo¡i rau có lá lÛn, mÁm v à diÇn tích thoát n°Ûc cça lá lÛn h¡n nhiÁu l§n so vÛi diÇn tích cça ph§n lông hút ß hÇ thÑng rÅ. Ví då t÷ l Ç trÍng l°ãng r Å và ph§n thân lá ß d°a leo là 1:25, ß c à chua 1:15, ß c£i b¯p 1:11 trong khi ó ß b¯p 1:5 và ß lúa mì 1:2. Khác vÛi cây l°¡ng thñc l × khÕng ß lá cây rau lÛn vÁ m·t kích th°Ûc, ít linh ho¡t, th°Ýng mß c £ ngày hay óng vào ban êm khi thi¿u n°Ûc tr§m trÍng.

E.G. Petrov chia rau làm 4 nhóm theo kh£ nng hút n°Ûc trong ¥t (hÇ thÑng rÅ) và tiêu hao n°Ûc (thân lá) cça cây rau:

- Nhóm cây hút n°Ûc m¡nh và tiêu hao n°Ûc m¡nh: c ç dÁn.

- Nhóm cây hút n°Ûc m¡nh và tiêu hao n°Ûc ít: d°a h¥u, bí, d°a bß, c à chua, Ût, cà tím, ­u.

- Nhóm cây hút n°Ûc y¿u và tiêu hao n°Ûc nhiÁu: c£i b¯p, c£i bông, d°a leo, c£i cç, xà lách, b Ñ xôi.

- Nhóm cây hút n°Ûc y¿u và tiêu hao n°Ûc ít: hành, tÏi. 29

4. CH¾ Ø DINH D¯àNG

4.1 Các y¿u tÑ dinh d°áng c§n thi¿t cho cây

Các ch¥t dinh d°áng c§n thi¿t nh¥t là N,P,K và Ca. Sñ thi¿u các ch¥t dinh d°áng này làm £nh h°ßng ¿n sñ tng tr°ßng, phát triÃn và làm gi£m nng su¥t hoa màu.

4.1.1 Ch¥t ¡m: là thành ph§n các ch¥t hïu c¡ quan trÍng cho Ýi sÑng cây nh° protid, acid nucleic, nucleo-protid, chlorophyl, alkaloid, phosphatid và các ch¥t khác. ¡m giúp cây tng tr°ßng nhanh, ·c biÇt là các c¡ quan dinh d°áng. Thi¿u N cây tng tr°ßng kém, lá nhÏ, màu xanh nh¡t, ít chÓi, nng su¥t kém. Thëa ¡m cây gi£m kh £ nng chÑng chËu bÇnh và iÁu kiÇn b¥t lãi cça thÝi ti¿t, làm ch­m hình thành c¡ quan sinh s£n, làm gi£m kh £ nng tÓn trï cça rau sau này trong kho vña.

¡m d° thëa c ó kh£ nng tích liy trong rau d°Ûi d¡ng NO 3 hay NO 2 gây ngÙ Ùc mãn tính cho ng°Ýi tiêu thå, do ó bón nhiÁu ¡m c ó ý ngh)a làm gi£m nng su¥t và ph©m ch¥t rau. Phân N ·c biÇt c§n thi¿t cho rau n lá nh° c£i b¯p, xà lách, rau dÁn. Rau hÍ ­u òi hÏi cung c¥p l°ãng ¡m t°¡ng Ñi ít h¡n nhÝ các vi khu©n cÙng sinh ß r Å c ó kh£ nng c Ñ Ënh ¡m khí trÝi. L°ãng ¡m cung c¥p do vi khu©n cho 1 ha rau ­u là 40-80kg N. Thông th°Ýng phân ¡m d Å bË m¥t mát, chÉ kho£ng 15-75%, trung bình l à 50%, l°ãng ¡m bón vào ¥t là hïu dång cho cây.

4.1.2 Ch¥t lân: L à thành ph§n c¥u t¡o cça acid nucleic, nucleo-protid, phosphatid, glucophosphat, phytin, các hãp ch¥t muÑi, men v à các vitamin. Ch¥t P tham gia c¥u t¡o nng l°ãng cça t¿ bào sÑng (ADP, ATP), giúp hÇ thÑng rÅ phân nhánh và n sâu, cây tng tr°ßng nhanh, chÑng chËu h¡n tÑt. Phân lân ·c biÇt c§n thi¿t cho cây vào giai o¡n cây con v à lúc cây ra hoa, k¿t trái sÛm, trái lÛn và h¡t ch¯c. Ch¥t lân giúp nâng cao kh £ nng tÓn trï cça rau sau thu ho¡ch. Lân c§n thi¿t cho các lo¡i rau n cç, qu£ (hành, tÏi, khoai tây, cà chua, ­u n h¡t) và rau à giÑng l¥y h¡t. Thi¿u lân m·t d°Ûi lá hay dÍc theo gân l á c ó màu tím do tích tå anthocyanin, hÇ thÑng rÅ phân nhánh kém, nng su¥t và ph©m ch¥t rau gi£m. Trong ¥t lân ít ß d¡ng hïu dång cho cây do bË kÁm giï và ít di Ùng, nên bón g§n rÅ.

4.1.3 Ch¥t kali: khác vÛi N,P, kali không l à thành ph§n c¥u t¡o cça t¿ bào. Trong cây kali ß d¡ng ion và di chuyÃn theo nhña cây. Kali tác Ùng ¿n ·c tính v­t lý và hoa hÍc cça các thà n±m trong nguyên sinh ch¥t và vách t¿ bào. Kali giúp cho các vi thê tng kh£ nng giï n°Ûc, do ó cây °ãc cung c¥p ç kali giï n°Ûc tÑt và d Å chÑng chËu vÛi khô h¡n trong thÝi gian ng¯n. Kali tham gia vào quá trình trao Õi ch¥t N và ch¥t bÙt °Ýng. D°Ûi £nh h°ßng cça kali viÇc thành l­p °Ýng ß lá và viÇc chuyÃn vË °Ýng ¿n c¡ quan tích liy gia tng. Do ó kali c§n thi¿t cho các rau n 30

cç, thân cç và rau n trái. Thi¿u Kali quá trình tÕng hãp ch¥t N bË ình trÇ, cây tích liy ¡m tñ do t¡o iÁu kiÇn thu­n lãi cho s ñ phát triÃn bÇnh n¥m v à vi khu©n ß mô cây. Cây thi¿u kali th°Ýng lùn (stunting), rià lá khô vàng (marginal chlorosis), l á già ch¿t tr°Ûc, r Å thé c¥p mÍc th°a, cç bË mÁm. B£ng 4: ¢nh h°ßng cça viÇc thi¿u và thëa ch¥t dinh d°áng lên cây rau (Olday, 1979) Lo¡i rau Ch¥t dinh d°áng B - X à lách Mn

- Cu Mo B K Mo

- Ca -

- - - Rau c£i - Mn B K Ca

+ N B K Ca -

- - -

- - B - - P Ca Mg - B - Rau n la Cà, Ût Rau n rÅ Khoai tây Rau salad - Rau ­u B§u bí d°a K Mn

- K

- Ca

- K

- P -

- - Aính h°ßng ChÓi mÍc sau v·n v¹o, l á cong lên L á lÑm Ñm, gân giïa m¥t màu L á cong lên, không cuÙn b¯p CuÙn b¯p kém, ít la Thân hoá nâu và r×ng Không cuÙn b¯p, b¯p nhÏ Bông nhÏ và dài (c£i bông) NgÍn bË cháy L á m¥t màu, có lÑm Ñm Thân r×ng, l á vàng L á cháy nám ThÑi ít trái Ch¥t nhÝn xanh trong trái c à chua Cç xÑp, lÑm Ñm trong cu DË d¡ng cu DË d¡ng cç, r×ng cu C ç nhÏ và gÓ ghÁ V¿t trong cu Cháy Ít, en §u LÑm Ñm trên lá (c§n tây) Nét thân (c§n tây) L á cháy nám, cuÑng lá ng¯n (c§n tây) Có Ñm trên tí diÇp h¡t H¡t không tròn §y H¡t phát triÃn kém Nét ít traiï, trái nhÏ Màu s¯c kém (d°a leo) 31

N P - Hành tÏi

B¯p ngÍt

Chú thích: - thi¿u +

Cu - 2 cç, c ç dË d¡ng v£y cç mÏng, xanh nh¡t Ít trái non. + thëa 4.1.4 Ch¥t Calci: Thñc v­t ít khi thi¿u calci. Calci chÉ c§n thi¿t trên ¥t acid v à ¥t m·n vì ¥t b£o ho à bßi các ion H và Na . Calci chéa trong t¥t c£ các t¿ bào cça thñc v­t, tích liy nhiÁu trong t¿ bào gi à d°Ûi d¡ng oxalat Ca hay d°Ûi d¡ng muÑi cça acid phosphoric hay sulfuric. Thi¿u Ca rÅ ng°ng thành l­p ph§n lông hút, rÅ bË h° thÑi vì màng t¿ bào không thành l­p °ãc. Calci trong dung dËch dinh d°áng làm cân b±ng sinh hÍc dung dËch, ngn c£n sñ h¥p thå thëa các cation khác. Calci Ñi kháng m¡nh vÛi H , Na , K , n¿u nÓng Ù các ch¥t này trong dung dËch cao sñ h¥p thå Ca vào cây bË ngn c£n. Ca còn £nh h°ßng trên sñ tÕng hãp vitamin.

Ngoài N,P,K và Ca rau còn c§n nhïng nguyên tÑ vi l°ãng nh°: Bo, Mn, Cu, Mg, Fe, Zn, Co, Mo, ...

Bo óng vai trò quan trÍng trong s ñ thå tinh, thå ph¥n cça hoa, thi¿u Bo hoa rång vì thå tinh kém, do ó s£n l°ãng h¡t gi£m. Bo £nh h°ßng tÑt trên sñ thành l­p nÑt s§n ß cây hÍ ­u, tham gia vào qu á trình trao Õi và chuyÃn vË ch¥t bÙt °Ýng vì v­y Bo c§n thi¿t cho cây à giÑng, cây cho c ç (khoai tây, hành tÏi), cây hÍ ­u. Khi thi¿u Bo cç c£i tr¯ng th°Ýng bË bÍng, en ruÙt, bông c£i en §u.

Mn là thành ph§n c¥u t¡o cça men v à kích thích tÑ, Mn tham gia vào ti¿n trình oxid-hoá khí. Mn óng vai tr ò quan trÍng trong viÇc thành l­p các vitamin, tích liy °Ýng trong cç c£i °Ýng, mía v à làm tng l°ãng ¡m trong b¯p.

Cu £nh h°ßng trên s ñ diÇp låc hoá, Cu giúp cho ¥t bÛt Ùc vì Fe, ¥t chéa nhiÁu hïu c¡ th°Ýng thi¿u Cu nh° ¥t than bùn vùng U Minh, Cà Mau.

ViÇc cung c¥p phân vi l°ãng cho rau ß n°Ûc ta ch°a °ãc ch ú ý, tuy nhiên hiÇn t°ãng thi¿u các ch¥t vi l°ãng cing ít °ãc Á c­p vì c ó kh£ nng rau °ãc cung c¥p ç phân vi l°ãng qua viÇc s í dång phân khoáng và phân chuÓng. MÙt l°ãng lÛn Bo, Mn, Cu và Zn °ãc tìm th¥y trong phân phosphat. Ch¥t vi l°ãng trong phân chuÓng ph§n lÛn Áu ß d¡ng d Å h¥p thå cho cây.

4.2 Yêu c§u dinh d°áng cça cây rau trong các giai o¡n sinh tr°ßng khác nhau

M×i thÝi kó sinh tr°ßng cça câu rau c ó yêu c§u vÁ ch¥t dinh d°áng khác nhau: + + + + + 32

Vào thÝi kó h¡t n£y m§m cây sÑng nhÝ ch¥t dñ tr ï trong h¡t, không c§n l¥y dinh d°áng të ¥t. RÅ con h¥p thå phân N nhanh nh¥t, rÓi ¿n phân K, ·c biÇt h¥p thå phân lân kém. Nhu c§u dinh d°áng cça cây trong giai o¡n này không cao, nh°ng cây con r¥t nh¡y c£m vÛi s ñ c Ñ Ënh thành ph§n trong dung dËch ¥t. N¿u trong dung dËch ¥t không ç y¿u tÑ nào ó c ó thà £nh h°ßng trên sñ tng tr°ßng và phát triÃn ti¿p theo cça cây. ViÇc bón lót và x í lý h¡t giÑng b±ng phân vi l°ãng và a l°ãng giúp tng c°Ýng sñ tng tr°ßng r Å cây con và làm gia tng nng su¥t sau này. Tuy nhiên hÇ thÑng r Å còn r¥t y¿u, khó h¥p thu dung dËch có nÓng Ù cao va n¿u bón lót nhiÁu hay bón lót trong tr°Ýng hãp thi¿u n°Ûc c ó thà °a ¿n k¿t qu£ ng°ãc l¡i.

Sau ó theo s ñ phát triÃn cça r Å và thân lá s ñ h¥p thå ch¥t dinh d°áng të ¥t gia tng, r Å lúc này có kh£ nng thích nghi vÛi s ñ bi¿n Ùng nÓng Ù dung dËch ¥t. Vào giai o¡n này sñ dinh d°áng ch¥t N gia tng. Nhu c§u P và K tng nhanh khi cây chuyÃn sang giai o¡n tích liy ch¥t dñ trï ho·c thÝi kó phân hoá m§m hoa. N¿u ¥t thi¿u P,K vÛi mÙt l°ãng không lÛn thì có thà bón các lo¡i phân này d°Ûi hình théc d Å tiêu vào các giai o¡n tng tr°ßng thân rÅ tích cñc, giai o¡n tích liy ch¥t dinh d°áng và ra hoa nå à làm tng nng su¥t và ph©m ch¥t rau.

Vào cuÑi thÝi kó thành l­p c¡ quan tích liy ch¥t dinh d°áng hay cuÑi thÝi kó phát triÃn trái ß t¥t c£ các lo¡i rau nhu c§u l¥y dinh d°áng të ¥t gi£m nhanh. Sñ chín cça trái cing nh° các c¡ quan tích liy ch¥t dinh d°áng °ãc thñc hiÇn nhÝ s° chuyÃn vË các ch¥t të lá và các ph§n cça cây ã hoàn thành chéc nng cça mình.

Þ rau l°ãng NPK tÕng cÙng l¥y i të ¥t à t¡o nng su¥t bi¿n thiên të 100- 200kg/ha cho các lo¡i rau nh° xà lách, c£i rai, d°a leo và të 200-400 kg/ha cho c£i b¯p sÛm, c£i bông, c à chua, hành tây, ... và 400-700 kg/ha cho các lo¡i rau dài ngày nh° c£i b¯p muÙn, cç dÁn, ...

4.3 ¢nh h°ßng cça viÇc bón phân hïu c¡ cho rau

Aính h°ßng cça phân hïu c¡ r¥t a d¡ng. MÙt l°ãng ch¥t dinh d°áng nhÏ cça phân chuÓng ß d¡ng dÅ h¥p thå còn ph§n lÛn cây s í dång sau khi phân hçy. N¿u

phân chuÓng chéa trung bình 0,5% N, 0,25% P 2O 5 và 0,6% K 2O thì 30 t¥n phân

chuÓng bón cho 1ha s ½ c ó thà cung c¥p cho ¥t 150kg N, 75kg P 2O 5, và 180 kg K 2O. Aính h°ßng quan trÍng h¡n cça ch¥t hïu c¡ l à c£i thiÇn lý tính, sinh tính ¥t ai,

giúp cho ¥t °ãc t¡i xÑp, tng séc giï n°Ûc, tng nÓng Ù CO 2 trong ¥t và trên m·t ¥t khi phân hçy, do ó giúp gia tng nng su¥t cây trÓng, nh¥t là rau.

Ñi vÛi rau, ¥t càng c£i thiÇn ngh)a là ¥t càng c ó nhiÁu ch¥t hïu c¡ thì viÇc gia tng nng su¥t cça rau nh Ý vào viÇc bón phân khoáng càng r õ rÇt. Ng°ãc l¡i ¡ 33

¥t x¥u, c£i thiÇn kém, nng su¥t rau gia tng d°Ûi tác dång cça viÇc bón phân hïu c¡. Trên ¥t podzolichay ¥t cát viÇc bón phân hïu c¡ cho rau có ý ngh)a quan trÍng trong viÇc tng nng su¥t h¡n so vÛi canh tác rau ß ¥t phù sa ven sông.

ViÇc bón thêm phân ho á hÍc song song vÛi viÇc bón phân hïu c¡ giúp cung c¥p kËp thÝi ch¥t dinh d°áng cho cây theo nhu c§u, nhÝ ó nng su¥t cây trÓng gia tng. Do ó hiÇu qu£ cça phân vô c¡ v à hïu c¡ chÉ gia tng khi bón chung vÛi nhau và không thà thay th¿ nhau.

4.4 Aính h°ßng cça Ù m·n và pH ¥t trên cây rau

Ph§n lÛn các lo¡i rau có ph£n éng kém và không Óng nh¥t Ñi vÛi Ù m·n cça ¥t.

B£ng 5: S ñ gi£m nng su¥t cça các lo¡i rau vì m·n so vÛi các cây trÓng khác (FAO, 1979; 1983; FAO/UNESCO, 1977; ILRI, 1972 v à Landon, 1983.) Hoa màu S ñ gi£m (%) nng su¥t ß ECe (ms/cm) 0% 1.0 1.6 1.8 1.2 1.5 1.7 10% 1.5 2.6 2.8 1.8 2.2 2.5 25% 2.3 4.2 4.4 2.8 3.3 3.8 50% 3.6 6.8 7.0 4.3 5.1 5.9 ­u ­u h¡t to C£i b¯p Hành tây Út Khoai tây ­u ho à lan Cà chua Lúa B¯p ­u nành Mía chËu ñng m·n r¥t kém chËu ñng m·n r¥t kém 3.0 1.7 5.0 2.0 3.8 2.5 5.5 3.0 5.1 3.8 6.2 5.0 7.2 5.9 7.5 8.5 100% 6.5 12.0 12.0 7.5 8.5 10.0 8 (?) 8 (?) 11.5 10.0 10.0 12.0 S ñ gi£m 50% nng

Su¥t ß ESP* LÛn h¡n 15 LÛn h¡n 15 15-25 15-25 * ESP (percentage of exchangeable sodium)

Các lo¡i rau Áu cho nng su¥t cao trên ¥t trung tính hay chua nh¹.

- pH 6,5-7: thích hãp cho hành, tÏi, x à lách, b Ñ xôi, dÁn cç, c§n tây, Ût, ­u xanh.

- pH 6-6,5: thích hãp cho c£i b¯p, c£i bông, d°a chuÙt, cà tím.

- pH 5,5-6: thích hãp cho c ç c£i Ï, bí, c à chua, ­u ho à lan. 34

Þ ¥t có pH të 5,5-7 cây h¥p thå các ch¥t dinh d°áng dÅ dàng và vi sinh v­t trong ¥t cing ho¡t Ùng tÑt. Þ ¥t có pH 4,5-5 muÑn trÓng rau ph£i tng c°Ýng bón vôi v à phân chuÓng. CÂU HÎI

1. Yêu c§u nhiÇt Ù cça cây rau trong tëng giai o¡n sinh tr°ßng có khác nhau không ?

2. Giai o¡n sinh tr°ßng nào cça cây rau chËu £nh h°ßng cça Ù dài ngày? Cho ví då.

3. Nhu c§u n°Ûc ß các lo¡i rau c ó giÑng nhau không? Dña vào ·c tính nào cça cây à oán bi¿t nhu c§u n°Ûc nhiÁu hay ít?

4. Sñ c§n thi¿t cça ch¥t ¡m Ñi vÛi rau? Rau nào c§n bón nhiÁu ¡m, rau nào c§n bón ít ¡m, t¡i sao?

5. Giai o¡n nào cây c§n ch¥t lân nh¥t?

6. TriÇu chéng thi¿u kali trên rau? 35