CHƯƠNG 8 - CHỦ NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN - CHỦ NGHĨA TƯ BẢN ĐỘC QUYỀN NHÀ NƯỚC

1. Nguyên nhân ra đời, bản chất của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước:

1.1. Nguyên nhân ra đời:       

            Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước ra đời do những nguyên nhân sau đây:

                 Tích tụ và tập trung tư bản càng lớn thì tích tụ và tập trung sản xuất càng cao, do đó đẻ ra những cơ cấu kinh tế to lớn đòi hỏi 1 sự điều tiết xã hội đối với sản xuất và phân phối, 1 sự kế hoạch hóa tập trung từ 1 trung tâm. Hơn nữa, lực lượng sản xuất xã hội hóa ngày càng cao càng mâu thuẫn gay gắt với hình thức chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa, do đó tất yếu đòi hỏi 1 hình thức mới của quan hệ sản xuất để lực lượng sản xuất có thể tiếp tục phát triển trong điều kiện còn sự thống trị của chủ nghĩa tư bản. Hình thức mới đó là chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước.

                 Sự phát triển của phân công lao động xã hội làm xuất hiện 1 số ngành mà các tổ chức độc quyền tư nhân không thể hoặc không muốn kinh doanh vì đầu tư lớn, thu hồi vốn chậm và ít lợi nhuận. Nhà nước tư sản trong khi đảm nhiệm kinh doanh các ngành đó đồng thời cũng tạo điều kiện cho các tổ chức độc quyền tư nhân kinh doanh các ngành khác có lợi hơn.

                 Sự thống trị độc quyền đã làm sâu sắc thêm sự đối kháng giữa giai cấp tư sản với giai cấp vô sản và nhân dân lao động. Nhà nước phải có những chính sách để xoa dịu những mâu thuẫn đó.

                 Cùng với xu hướng quốc tế hóa đời sống kinh tế, sự bành trướng của các liên minh độc quyền quốc tế vấp phải những hàng rào quốc gia dân tộc và xung đột lợi ích của các đối thủ trên thị trường thế giới. Tình hình đó đòi hỏi phải có sự điều tiết các quan hệ chính trị và kinh tế quốc tế, trong đó không thể thiếu vai trò của Nhà nước.

1.2. Bản chất:

            Là sự kết hợp sức mạnh của các tổ chức độc quyền tư nhân với sức mạnh của nhà nước tư sản thành một thiết chế và thể chế thống nhất nhằm phục vụ lợi ích của các tổ chức độc quyền và cứu nguy cho chủ nghĩa tư bản.

            Là sự thống nhất của 3 quá trình gắn bó chặt chẽ với nhau: tăng sức mạnh của các tổ chức độc quyền, tăng vai trò can thiệp của Nhà nước vào nền kinh tế, kết hợp sức mạnh của độc quyền tư nhân với sức mạnh của nhà nước trong 1 cơ chế thống nhất và bộ máy nhà nước phụ thuộc vào tổ chức độc quyền.

            Nhà nước trở thành 1 tập thể tư bản khổng lồ, là chủ sở hữu những xí nghiệp, cũng tiến hành kinh doanh, bóc lột lao động làm thuê như 1 nhà tư bản thông thường nhưng điểm khác biệt là ở chỗ nó còn có chức năng chính trị và các công cụ trấn áp như quân đội, cảnh sát, nhà tù... Như vậy, chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước là 1 quan hệ kinh tế, chính trị, xã hội chứ không phải là 1 chính sách trong giai đoạn độc quyền của chủ nghĩa tư bản.

2. Những biểu hiện mới của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước:

2.1. Sự phát triển nhanh, rộng khắp chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước:

            Điều này thể hiện ở chỗ:

                 Tỷ trọng của kinh tế nhà nước trong nền kinh tế tư bản chủ nghĩa tăng lên rõ rệt.

                 Sự kết hợp giữa kinh tế nhà nước và kinh tế tư nhân tăng lên rõ rệt.

                 Chi tiêu tài chính của các nhà nước tư bản phát triển dùng để điều tiết quá trình tái sản xuất xã hội tăng.

Sở dĩ như vậy là do:

                 Sự phát triển của lực lượng sản xuất và trình độ xã hội hóa sản xuất cao đã đặt ra một loạt vấn đề mới đòi hỏi phải có sự giải quyết của nhà nước.

                 Cạnh tranh trên thị trường trong và ngoài nước gay gắt đòi hỏi nhà nước phải đứng ra mở cửa thị trường.

2.2. Biểu hiện mới trong sự điều tiết của nhà nước tư sản:

            Mục tiêu của sự điều tiết kinh tế của nhà nước tư bản độc quyền là nhằm khắc phục những khuyết tật của kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa, định hướng cho sự phát triển kinh tế xã hội nhằm tăng trưởng kinh tế, bảo đảm sự tồn tại và phát triển của chủ nghĩa tư bản.

            Nổi bật hơn cả là việc thực hiện các chính sách xã hội như trợ cấp thất nghiệp, xây dựng nhà ở cho người có thu nhập thấp...

            Để điều tiết kinh tế, nhà nước tư bản độc quyền đã tổ chức bộ máy điều tiết bao gồm cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp và về mặt nhân sự có sự tham gia của những đại biểu của tập đoàn lớn và các quan chức nhà nước. Cùng với bộ máy điều tiết đó là các công cụ điều tiết các loại như hành chính, pháp luật, chính sách và các đòn bẫy kinh tế nhằm thực hiện các mục tiêu chiến lược đã được hoạch định.

            Cơ chế điều tiết của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước là: cơ chế kết hợp thị trường tự do cạnh tranh với tính năng động của tư bản độc quyền tư nhân. Trên phương diện kinh tế, những điểm quan trọng của cơ chế điều tiết mới là:

                 Hạn chế sự quan liêu của nhà nước.

                 Xác định lại sự trợ cấp của nhà nước đối với một số ngành, xí nghiệp.

                 Thực hiện tư nhân hóa khu vực kinh tế nhà nước.

                 Nới lỏng sự điều tiết của nhà nước, xóa bỏ những quy định của nhà nước có thể dẫn đến hạn chế sự cạnh tranh trên thị trường.

                 Xác định lại các thứ tự ưu tiên trong chính sách kinh tế, hướng chủ yếu vào sự tăng trưởng lâu dài.

                 Tăng cường sự phối hợp chính sách kinh tế giữa các nước trong những lĩnh vực có tầm quan trọng đối với sự ổn định tình hình kinh tế xã hội.

            Phương thức điều tiết của nhà nước linh hoạt, mềm dẻo hơn, phạm vi rộng hơn, thể hiện ở:

                 Điều tiết bằng chương trình và kế hoạch.

                 Điều tiết cơ cấu kinh tế bằng quan hệ thị trường.

                 Điều tiết tiến bộ khoa học và công nghệ bằng chi ngân sách cho nghiên cứu và phát triển.

                 Điều tiết thị trường lao động bằng cách đào tạo và đào tạo lại, khuyến khích phát triển doanh nghiệp vừa và nhỏ để thu hút người thất nghiệp...

                 Điều tiết thị trường tài chính, tiền tệ, chống lạm phát, điều tiết giá cả.

                 Điều tiết các quan hệ kinh tế đối ngoại, hệ thống tài chính, tiền tệ quốc gia.