Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 giành chính quyền về tay nhân dân đã để lại nhiều bài học kinh nghiệm quý, trong đó nổi bật là nghệ thuật chớp thời cơ phát động tổng khởi nghĩa giành chính quyền trên phạm vi cả nước.   

Đầu tháng 8-1945, điều kiện khách quan thuận lợi cho tổng khởi nghĩa giành chính quyền trên phạm vi cả nước đã chín muồi, phát xít Nhật bị quân đội Liên Xô đánh bại ở Mãn Châu, chấp nhận đầu hàng vô điều kiện. Ở Đông Dương, binh lính Nhật hoang mang đến cực độ, chia rẽ và tê liệt, hơn 7 vạn quân Nhật đang chờ quân Đồng minh vào giải giáp. Chính phủ Trần Trọng Kim đứng trước tình thế tuyệt vọng, tạo thời cơ trực tiếp cho cách mạng nước ta. Ngày 12-8-1945, được tin Nhật gửi công hàm cho các nước Đồng minh đề nghị mở cuộc đàm phán ngừng bắn. Chớp thời cơ đó, ngày 13-8-1945, Đảng ta triệu tập Hội nghị Trung ương ra Nghị quyết “phát động tổng khởi nghĩa giành chính quyền trên phạm vi toàn quốc”, ra bản “Quân lệnh số 1” chỉ rõ: “Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc ta đã đến, toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy đem sức ta mà tự giải phóng cho ta”.

Tinh thần chỉ đạo của Trung ương Đảng là: Phải giành cho được chính quyền, bằng cách đập tan chính phủ thân Nhật Trần Trọng Kim, lập ra chính quyền cách mạng trước khi quân Đồng minh kéo vào. Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ thị: Lúc này thời cơ thuận lợi đã tới, dù hy sinh tới đâu, dù phải đốt cháy cả dãy Trường Sơn cũng phải kiên quyết giành cho được độc lập. Đây là thời điểm phong trào cách mạng ta đã lên tới cao trào, quần chúng cách mạng, mặt trận Việt Minh đã sẵn sàng hành động với một khí thế chưa từng có, các tầng lớp trung gian, lừng chừng ngả hẳn về phía cách mạng. Đảng Cộng sản Đông Dương đã có kế hoạch đầy đủ và cử cán bộ chủ chốt đi các địa phương lãnh đạo Tổng khởi nghĩa. Quân Nhật đã thất bại, tinh thần rệu rã, hoang mang dao động đến cực điểm, đang chờ quân Đồng minh vào giải giáp. Chính phủ tay sai Trần Trọng Kim như “rắn mất đầu”, trong khi đó quân Đồng minh chưa kịp kéo vào Đông Dương, các thế lực thù địch đang cấu xé tranh giành quyền lực, thế quân địch ch­­ưa ổn định, đứng chân chư­­a vững.

Thực hiện sự chỉ đạo của Trung ương Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, từ ngày 14-8 đến 28-8-1945, tất cả các địa phương cả nước đã đứng lên khởi nghĩa giành chính quyền. Ngày 18-8-1945, các tỉnh Bắc Giang, Hải Dương, Hà Tĩnh, Quảng Nam giành được chính quyền. Ngày 19-8-1945, cả Hà Nội đỏ rực màu cờ, hàng chục vạn quần chúng cách mạng ở nội thành và ngoại thành tiến về quảng trường Nhà hát thành phố dự cuộc mít tinh do Việt Minh tổ chức. Lúc 11 giờ, sau nghi lễ chào cờ, cử nhạc bài Tiến quân ca, đại biểu Ủy ban Quân sự cách mạng đọc lời hiệu triệu khởi nghĩa của Việt Minh, cuộc mít tinh phát triển nhanh chóng chuyển thành cuộc biểu tình tuần hành vũ trang cách mạng, tiến về các ngả đường, chiếm các cơ quan của chính quyền bù nhìn: Phủ Khâm sai, Tòa Thị chính, Sở Cảnh sát, Trại Bảo an binh... Cùng ngày, các tỉnh Yên Bái, Phúc Yên, Thái Bình, Thanh Hóa, Khánh Hòa, giành chính quyền thắng lợi.

Ngày 23-8-1945 ở Huế, quần chúng các huyện ngoại thành phối hợp với công nhân, thanh niên, sinh viên, học sinh và các tầng lớp lao động khác trong nội thành, tiến hành cuộc biểu dương lực lượng, lần lượt chiếm các công sở của chính quyền bù nhìn. Các tỉnh Bắc Kạn, Hòa Bình, Hà Đông, Hải Phòng, Quảng Bình, Quảng Trị, Gia Lai, Bình Thuận, Lâm Viên, Tân An, Bạc Liêu, giành chính quyền thắng lợi.

Sáng 25-8-1945, các đơn vị “Xung phong công đoàn”, “Thanh niên tiền phong”, công nhân, nông dân được trang bị giáo mác, gậy tầm vông, từ các tỉnh Gia Định, Biên Hòa, Thủ Dầu Một, Mỹ Tho kéo về Sài Gòn nhanh chóng chiếm Sở Mật thám, Sở Cảnh sát, Nhà ga, Bưu điện, Nhà máy điện... Đồng thời với khởi nghĩa ở Sài Gòn, nhân dân các tỉnh Nam Bộ: Chợ Lớn, Gia Định, Sóc Trăng, Long Xuyên, Vĩnh Long, Bà Rịa, Thủ Dầu Một, Trà Vinh, Tây Ninh, Bến Tre, Sa Đéc đứng lên Tổng khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi. Ngày 26-8-1945, nhân dân Sơn La, Hòn Gai, Cần Thơ, khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi. Ngày 27-8-1945, tỉnh Rạch Giá giành được chính quyền. Ngày 28-8-1945, tỉnh cuối cùng Hà Tiên giành chính quyền. Ngày 2-9-1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản "Tuyên ngôn Độc lập" khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thắng lợi, khẳng định Đảng ta, đứng đầu là Chủ tịch Hồ Chí Minh có tầm nhìn chiến lược, đã chủ động tạo ra các điều kiện thời cơ và biết nắm bắt thời cơ khách quan đem đến để phát động toàn dân tổng khởi nghĩa, nhanh chóng giành chính quyền trên phạm vi cả nước. Đó là sự vận dụng sáng tạo quy luật vận động phát triển của khởi nghĩa vũ trang cách mạng, khôn khéo trong nghệ thuật chỉ đạo chớp thời cơ, tổng khởi nghĩa giành thắng lợi nhanh chóng, triệt để, ít đổ máu. 68 năm trôi qua, bài học về nghệ thuật chớp thời cơ trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945 vẫn còn nguyên giá trị, là tài sản vô giá trong kho tàng nghệ thuật quân sự Việt Nam. Trong công cuộc đổi mới hiện nay, chúng ta tiếp tục nghiên cứu, bổ sung phát triển nền nghệ thuật quân sự Việt Nam lên một tầm cao mới, triệt để tận dụng thời cơ để xây dựng đất nước, thực hiện thắng lợi mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.