Rễ củ. Thu hái vào mùa hạ, thu khi cây tàn lụi, rửa sạch, gọt vỏ, ngâm nước phèn chua 2 - 4 giờ cho bớt nhớt, xông diêm sinh 48 giờ, phơi khô.

Thành phần hóa học :

 Rễ củ chứa glucid 63,25%, protid 6,75%, lipid 0,45%, chất nhầy 2,0 - 2,8%; dioscin, sapotoxin, allantoin, dioscorin và acid amin.

Công dụng :

 Bổ, hạ nhiệt. Chữa ăn kém tiêu, gầy yếu, viêm ruột mạn, ỉa chảy và lỵ mạn tính, mồ hôi trộm, di tinh, khí hư, đái đường, đau lưng, đi tiểu luôn, hoa mắt, chóng mặt, hư lao. Ngày 10 - 25g, dạng thuốc sắc hay thuốc bột. Ðắp ngoài trị mụn nhọt.

CÚC TẦN

( PLUCCHEA  INDICA )

Tên cây : 

Cúc tần, cây lức, từ bi, phật phà (Tày).

Mô tả :

 Cây bụi, cao 1 - 2m. Cành mảnh, có lông sau nhẵn. Lá mọc so le, màu lục xám, mép khía răng, gần như không cuống. Hoa tím nhạt, hình đầu mọc thành ngù ở ngọn. Quả nhỏ, có cạnh. Toàn cây có lông tơ và mùi thơm. Trên cây thường có dây tơ hồng mọc và sống nhờ.

Phân bố : 

Cây mọc hoang và được trồng làm hàng rào ở khắp nơi.

Bộ phận dùng : 

Rễ, lá. Thu hái quanh năm, rửa sạch. Dùng tươi hoặc phơi, sấy khô.

Thành phần hóa học : 

Lá chứa 2,9% protein. Toàn cây có acid chlorogenic, tinh dầu.

Công dụng :

 Chữa cảm, sốt không ra mồ hôi, nhức đầu, thấp khớp, đau lưng, nhức xương,     bong gân, lỵ, tiêu hóa kém. Ngày 8 - 16g rễ sắc uống. Lá tươi nấu nước xông chữa cảm, tắm chữ ghẻ, giã nát thêm rượu đắp chỗ đau. Bột lá thêm sáp ong, dầu thầu dầu bó gãy xương.

CỦ CHÓC

( SOSTUS  SPECIOSUS )

T

ên cây :

 Củ chóc, bán hạ nam, bán hạ ba thùy, nam tinh, phặc hẻo (Tày), co thửùc hieọnả lủa (Thái), nàng pía hẩu (Dao).

Mô tả :

 Cây cỏ, sống một năm, cao 20 - 30cm. Thân củ tròn, nạc. Lá chia 3 thùy, cuống dài, có bẹ. Cụm hoa là một bông mo, màu xanh pha đỏ tím. Hoa nhỏ, hoa đực ở trên, hoa cái ở dưới, có mùi hôi. Quả mọng, khi chín màu đỏ. Cây củ chóc ri (Typhonium divaricatum Decne) cũng được dùng.

Phân bố : 

Cây mọc hoang khắp nơi, trên đất ẩm.

Bộ phận dùng : 

Thân rễ. Thu hái vào mùa hạ, rửa sạch, phơi hoặc sấy khô. Khi dùng ngâm nước phèn và nước gừng, thái lát rồi tẩm nước cam thảo, sao vàng.

Thành phần hóa học : 

Thân rễ chứa protein, chất vô cơ : Ca, P, I, F, Fe, Na, K; thiamin, niacin, caroten, acid folic, các sterol và (-sitosterol.

Công dụng : 

Chữa nôn mửa, ho, hen suyễn nhiều đờm, họng viêm có mủ, nhức đầu, viêm loét dạ dày. Ngày 6 - 12g thân rễ đã chế, dạng thuốc sắc. Dùng ngoài rễ tươi giã nhỏ đắp chữa ung nhọt, rắn cắn. Người có thai khi dùng cần thận trọng.

CHÓ ĐẺ

( PHYLLANTHUS    URINARIA )

Tên cây :

Chó đẻ, chó đẻ răng cưa, cam kiềm, diệp hạ châu, rút đất, khao ham (Tày).

Mô tả : 

Cỏ sống hàng năm hoặc sống dai, cao 20 - 30cm. Thân nhẵn, thường màu đỏ. Lá mọc so le, cuống rất ngắn, xếp hai dãy sít nhau như một lá kép lông chim. Hoa mọc ở kẽ lá, đơn tính cùng gốc. Hoa đực ở đầu cành, hoa cái ở cuối cành. Quả nang không cuống, hình cầu hơi dẹt, có gai.

Phân bố : 

Cây mọc hoang ở khắp nơi.

Bộ phận dùng :

Toàn cây. Thu hái quanh năm, tốt nhất vào mùa hạ. Thường dùng tươi. Có thể dùng cây phơi hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học :

 Toàn cây chứa chất đắng, alcaloid.

Công dụng :

 Chữa viêm họng, ung nhọt, đinh râu, lở ngứa, chàm má, tưa lưỡi, đau khớp, rắn rết cắn, ứ huyết sau khi đẻ, sốt, đau mắt, bệnh gan. Ngày 8 - 16g cây khô sắc uống, hoặc 20 - 40g cây tươi giã nát với muối, vắt lấy nước uống, bã đắp. Cũng dùng loài P. nirurii.

CHIÊU LIÊU  

.(TERMINALIA  NIGROVENULOSA )

Tên cây : 

Chiêu liêu, chiêu liêu gân đen.  

Mô tả : 

Cây to, cao 10 - 30m. Cành non có lông mịn. Lá mọc đối, mặt trên có những chấm trắng nhỏ. Cuống lá có hai hạch. Hoa trắng, không cánh mọc thành chùy kép ở đầu cành. Quả màu đỏ tím, có 3 cánh rộng, chứa một hạt.

Phân bố : 

Cây mọc hoang, đặc sản của miền Nam.  

Bộ phận dùng : 

Vỏ thân. Thu hoạch quanh năm, tốt nhất vào mùa xuân, hạ. Cạo sạch vỏ, thái phiến, phơi hoặc sấy khô. Quả thu hái vào mùa thu, phơi khô, khi dùng sao qua, bỏ hạt.  

Thành phần hóa học :

 Vỏ thân chứa tanin. Quả : 20 - 40% tanin gồm acid ellagic, acid gallic, acid luteolic, dầu béo 36,7%.  

Công dụng : 

Chữa ỉa chảy, lỵ mạn tính, đau họng, mất tiếng, trĩ. Ngày 10 - 20g vỏ thân, hoặc 3 - 6g quả khô, dạng thuốc sắc, thuốc viên hoặc ngâm với rượu tỷ lệ 20% dược liệu.

CHỔI ĐỰC

( SIDA RHOMBIFOLIA )

Tên cây : 

Chổi xuề, chổi trện, thanh hao.

Mô tả :

 Cây nhỏ, mọc thành bụi thấp, cao khoảng 1m, phân cành nhiều. Lá nhỏ, mọc đối, dễ rụng, chỉ có một gân giữa. Hoa nhỏ màu trắng, mọc riêng lẻ ở kẽ lá. Quả nang nhỏ. Hạt có cạnh. Toàn cây có mùi thơm và vị nóng.

Phân bố : 

Cây mọc hoang ở đồi trọc miền núi.

Bộ phận dùng : 

Toàn cây, trừ rễ. Thu hái vào tháng 7 - 10, khi cây đang có hoa, phơi hoặc sấy khô. Có thể cất lấy tinh dầu mà dùng.

Thành phần hóa học : 

Thân rễ chứa belamcandin, tectoridin, iridin, shekanin. Belamcandin thủy phân cho glucosa và belamcangenin. Thủy phân tectoridin cho tectorigenin.

Công dụng :

 Kháng khuẩn, tiêu viêm, tiêu đờm. Chữa ho, ho gà, viêm họng, khản tiếng, viêm amiđan. Còn chữa sốt, thống kinh, bí đại tiểu tiện, sưng vú tắc tia sữa, đau nhức tai, rắn cắn : Ngày 3 - 6g sắc uống. Hoặc giã nhỏ 10 - 20g thân rễ tươi với muối ngậm, bã đắp.

CHÚT CHÍT

( CHENOPODIUM  AMBROSIOIDES )

Tên cây :

 Chút chít, lưỡi bò, dương đề, thổ địa hoàng, phắc cát ngàn (Thái), mác sây (Tày).

Mô tả :

 Cây cỏ, cao 30 - 50cm. Rễ mập, màu nâu. Thân có khía dọc. Lá mọc so le, mép uốn lượn, Lá gốc to và rộng, cuống dài. Lá giữa và lá ngọn hẹp, gần như không cuống. Hoa màu vàng lục mọc thành xim ở ngọn cành. Quả nhỏ, nhọn đầu, có 3 cạnh bao bọc bởi 3 lá dài, dày.

Phân bố : 

Cây mọc hoang trên những thửa ruộng bỏ không, bãi sông.

Bộ phận dùng : 

Rễ và lá. Rễ thu hoạch quanh năm, tốt nhất vào mùa thu đông, rửa sạch, cắt bỏ rễ con, thái mỏng, phơi hoặc sấy khô. Lá thu hái vào mùa xuân, hạ, dùng ngoài để tươi, dùng trong phơi khô.

Thành phần hóa học : 

Rễ và lá có anthraglucosid 3,0 - 3,4% trong đó ở dạng tự do 0,47% và dạng kết hợp 2,54%; tanin, nhựa.

Công dụng : 

Chữa táo bón. Ngày 1 - 3g rễ sắc hoặc tán bột uống. Liều 4 - 10g dùng làm thuốc tẩy. Dùng ngoài chữa ứ huyết sưng đau, trứng cá, hắc lào, lở ngứa, chốc đầu, âm hộ ngứa : Dùng rễ hoặc lá tươi giã nát hòa với giấm hoặc ngâm rượu, bôi.

CHÙM BAO LỚN

( HYDNOCARPUS  ANTHELMINTICA )

Tên cây :

 Chùm bao lớn, đại phong tử, lọ nồi.

Mô tả :

 Cây to, cao 8 - 10m hay hơn. Cành mốc trắng. Lá mọc so le. Lá non mềm, mỏng, màu hồng. Lá già dai, màu lục bóng. Mép lá nguyên. Hoa màu hồng, đơn tính cùng gốc hoặc tạp tính, mọc thành chùm ở kẽ lá. Quả hình cầu, to bằng nắm tay chứa nhiều hạt có cạnh, xếp sít nhau.

Phân bố : 

Cây mọc hoang và được trồng để lấy bóng mát.

Bộ phận dùng : 

Hạt. Thu hái khi quả chín già. Tách hạt, ép lấy dầu.

Thành phần hóa học : 

Nhân hạt chứa lipid 40 - 55%, 1 glucosid thủy phân cho glucosa và acid cyanhydric; dầu màu vàng nâu gồm glycerid của các acid : chaulmoogric, hydnocarpic, gorlic.

Công dụng : 

Nhân hạt chùm bao lớn chữa mũi đỏ, phong, ghẻ lở, giang mai và một số bệnh ngoài da khác. Chủ yếu dùng bôi ngoài dạng thuốc dầu, thuốc mỡ. Có khi dùng uống dầu nhũ hóa dưới dạng giọt, nhưng thuốc rất độc, cần hết sức thận trọng khi sử dụng.

SẮN DÂY

( PUERARIA   THOMSONI )

Tên cây :

 Sắn dây, bạch cát, bẳn mắm kéo (Thái), khau cát (Tày).

Mô tả : 

Dây leo, sống lâu năm, có thể dài tới 10m. Rễ củ dài, to, màu lục vàng nhạt. Lá kép, mọc so le gồm 3 lá chét nguyên hoặc xẻ thùy. Cụm hoa hình chùm mọc so le gồm 3 lá chét nguyên hoặc xẻ thùy. Cụm hoa hình chùm mọc ở kẽ lá gồm nhiều loại hoa màu xanh tím, thơm. Quả giáp dẹt, có lông mềm, thắt lại giữa các hạt.

Phân bố :

 Cây được trồng ở khắp nơi.

Bộ phận dùng :

 Rễ củ. Thu hoạch vào mùa đông, xuân. Thái lát, xông diêm sinh. Phơi hoặc sấy khô. Có thể mài lấy bột để dùng.

Thành phần hóa học : 

Rễ củ chứa isoflavon : pueradin, daidzin, daidzein, tinh bột. Lá có các acid amin : asparagin, adenin.

Công dụng : 

Chữa cảm sốt, nhức đầu, khát nước, mụn nhọt. Ngày 10 - 15g rễ sắc uống hoặc 5 - 10g bột sắn dây pha nước uống với đường.

CÀN KHƯƠNG (gừng)

                     ( ZINGIBER  OFFICINALE ROSCOE )

Mô tả cây : 

Cây thảo cao tới 1m, thân rể nạc và phân nhánh xoè ra như hình bàn tay gần như trên cùng một mặt phẳng, màu vàng, có mùi thơm. Lá mọc so le, không cuống, hình mác, có gân giửa hơi trắng nhạt, vỏ có mùi thơm. Cán hoa dài khoảng 20cm, mang cụm hoa hình bông, gồm nhiều hoa mọc sít nhau. Hoa có tràng hoa màu vàng xanh, có thuỳ gần bằng nhau, nhọn, cánh môi ngăn hơn các thuỳ của tràng, màu tía với những chấm vàng. Nhị hoa màu tím. Quả mọng.

Thành phần hoá học :

 Trong củ gừng có 1-3% tinh dầu mà thành phần chủ yếu là camphen, phelandren, một carbur là zingiberen, một alcol  sesquiterpen, các phenol. Ngoài ra còn 3,7% lipid, tinh bột và 5%nhưa dầu trong đó có các chất cay như zingeron, zingerol và sliogaol.

Tinh vị tác dụng : 

Gừng sống có vị cay, tính hơi ấm, có tác dụng chống lạnh,tiêu đờm, chận nôn, giúp tiêu hoá. Gừng nướng có vị cay ấm, chữa đau bụng lạnh da đi ngoài. Gừng khô vị cay nóng, tính hàn. Vỏ gừng tiêu phù thũng.

Công dụng :

 Gừng là một vị thuốc quen thuộc trong nhân dân ta để giúp cho sự tiêu hoá, dùng trong những trường hợp kém ăn, ăn uống không tiêu, nôn mửa đi ỉa, cảm mạo phong hàn, làm thuốc ra mồ hôi, chữa ho mất tiéng.

CÚC ĐỊA ĐINH

( WEDELIA  CHINENSIS )

Tên cây :

 Sài đất, húng trám, cúc nháp, ngổ núi, ngổ đất, tân sa, lỗ địa cúc.

Mô tả :

 Cây cỏ, sống nhiều năm, mọc bò. Thân đứng cao 20 - 40cm. Lá mọc đối, gần như không cuống, có răng cưa to và nông, hai mặt lá có lông thô. Lá khi vò có mùi thơm như trám. Hoa màu vàng như hoa cúc, hình đầu mọc ở kẽ lá và đầu cành trên một cán dài.

Phân bố :

 Cây mọc hoang và được trồng khắp nơi, chỗ ẩm mát.

Bộ phận dùng : 

Cả cây, trừ rễ. Thu hái quanh năm. Dùng tươi hay phơi khô.

Thành phần hóa học :

 Cả cây chứa tanin, saponin, caroten, isoflavonoid và wedelolacton.

Công dụng : 

Chữa sưng tấy, mụn nhọt, chốc lở, sưng vú, bắp chuối, cảm sốt, sốt phát ban, viêm bàng quang. Ngày 50 - 100g cây tươi giã nát thêm nước, gạn uống hoặc 20 - 40g cây khô sắc, nấu cao uống. Dùng cây tươi nấu nước tắm cho trẻ em trừ rôm sảy.

CHI TỬ

( GARDENIA  JASMINOIDES )

Tên cây : 

Dành dành, chi tử, thủy hoàng chi, mác làng cương (Tày). 

Mô tả : 

Cây nhỏ, cao 1 - 2m. Lá mọc đối hay mọc vòng 3 cái một, nhẵn bóng. Lá kèm to bao quanh thân. Hoa to, trắng vàng rất thơm mọc riêng lẻ ở đầu cành. Quả hình trứng, có cạnh lồi, và đài tồn tại, chứa nhiều hạt. Thịt quả màu vàng cam. Loài sơn chi tử (Gardenia stenophyllus Merr.) có dáng cây nhỏ hơn, cũng được dùng. 

Phân bố : 

Cây mọc hoang ở những nơi gần nước. Còn được trồng làm cảnh.

Bộ phận dùng : 

Lá và quả. Lá thu hái quanh năm, dùng tươi. Quả hái vào tháng 8 - 11 khi chín già, ngắt bỏ cuống rồi phơi hoặc sấy khô. 

Thành phần hóa học : 

Glucosid (gardenosid, gentiobiosid, geniposid, crocin), tanin, tinh dầu, pectin, (-sitosterol, D-mannitol, nonacosan. 

Công dụng :

 Hạ nhiệt, tiêu viêm, lợi mật, lợi tiểu. Chữa sốt, vàng da, chảy máu cam, đau họng, thổ huyết, đại tiện ra máu, bí tiểu

tiện, bỏng, mụn lở. Ngày 6 - 12g quả dạng sắc, dùng riêng hoặc phối hợp với nhân trần. Chữa vết thương sưng đau, đau mắt đỏ : Lá tươi giã đắp.

CÂU ÐẰNG

( UPCARIA RHYNEHOPLILLA )

Mô tả cây :

Vị ngọt nhạt, tính bình. Ðể sống thì có tác dụng lợi tiểu, giảm đau, tiêu viêm, tiêu ứ huyết, thông huyết ứ, kinh bế. Sao đen có tác dụng cầm máu, bổ huyết. Còn có tác dụng làm co bớp dạ con, góc rễ được sử dụng làm thuốc săn da và lợi tiểu.

Công dụng : 

Từ thời thượng cổ, ở nhiều nước, người ta đã dùng phấn hoa cỏ nến làm thuốc lợi tiểu và săn da. Nay được dùng trị ho ra máu, nôn ra máu,  chảy máu cam, băng huyết, có thai ra huyết, chữa bạch đới, ứ huyết do té ngã hoặc đánh đập chấn thương. Ngày dùng 5-10g, dạng thuốc sắc hay thuốc bột.

HẬU PHÁC

( MAGNOLIA OFFCINALIS REHDET )  

Mô tả cây : 

Hậu phác là một cây to, cao từ 7-15m, vỏ thân tím nâu. Lá mọc so le, cuống to, mập dài từ 2,4- 4,4cm, không lông, phiến lá hình trứng thuôn dài 22-40cm, rộng từ 10-20cm, đầu hơi nhọn, phía cuống hẹp lại. Hoa màu trắng, thơm, đường kính có thể tới 12cm, cuống hoa to thô. Quả kép, hình trứng dài 9-12cm, đường từ 5-6,5cm.

Thành phần hoá học :

 Trong hậu phát của Trung Quốc người ta lấy ra được chừng 5% phenol gội là magnolola. Ngoài ra còn có 1% tinh dầu trong đó thành phần chủ yếu là machilola.

Năm 1951 và 1952, Masao và tomita đã chiết được từ một loại hậu phác Nhật Bản. Một chất có tinh thể gội là magnocurarin.

Tính vị, tác dụng : 

Hậu phác là một vị thuốc dùng trong đông y. Theo đông y hậu phác có vị đắng cay, tính ôn, không độc, vào 3 kinh tỳ, vị và đại trường.

Công dụng :

 Chủ trị bệnh đầy bụng, ăn uống không tiêu, đau bụng, nôn mửa, đại tiên bí, táo. Theo đông y người tỳ vị hư nhược, chân nguyên bất túc, phụ nữ có thai không dùng. liều dùng trong ngày 6-12 g dưới dạng thuốc sắc. Mới đây tại Trung Quốc người ta ta phát hiện tác dụng kháng sinh của nước sắc hậu phác đối với vi trùng thương hàn, thổ tả, staphylococ, streptococ và lỵ shiga.

HOẮC HƯƠNG

( POGOSTEMON  CABLIN )

Tên cây :

 Hoắc hương.

 Mô tả :

 Cây cỏ, sống lâu năm, cao 30 - 60cm. Thân vuông, màu nâu tím, gốc hóa gỗ. Lá mọc đối, phiến lá hơi dày, mép khía răng to. Hoa màu hồng tím nhạt, mọc thành bông ở kẽ lá hoặc đầu cành (rất ít khi thấy). Quả bế có hạt cứng. Toàn cây có lông và mùi thơm. Loài Agastache rugosus (Fisch. et Mey.) Kuntze (hoắc hương núi, thổ hoắc hương) cũng được dùng.

 Phân bố :

 Cây được trồng để lấy lá làm thuốc.

 Bộ phận dùng : 

Cả cây, trừ rễ. Thu hái trước khi cây có hoa. Phơi hoặc sấy khô.

 Thành phần hóa học :

 Cả cây chứa tinh dầu, trong tinh dầu có benzaldehyd, eugenol, anhydrid cinnamic, (-patchoulen, (-guaien, (-bulnesen, (-terpinen, cadinen và patchouli alcol.

 Công dụng :

 Kháng khuẩn, chống viêm. Chữa đau bụng, ỉa chảy, cảm, cúm, sốt, nhức đầu, ho, khó tiêu, sôi bụng, nôn oẹ, ợ khan, hôi miệng, đau mình mẩy. Ngày dùng 6 - 12g dạng thuốc bột, thuốc hãm hoặc thuốc sắc.

HÀ THỦ Ô ĐỎ

( POLYGONUM MULTIFLORUM THUNB )

Tên cây :

 Hà thủ ô đỏ, dạ giao đằng, má ỏn, khua lình (Thái), mằn năng ón (Tày), xạ ú sí (Dao).

Mô tả :

Dây leo bằng thân quấn. Thân cành và cuống lá màu đỏ tím. Rễ củ to nạc, màu đỏ nâu. Lá hình tim nhọn, mọc so le, bẹ chìa hình ống, mỏng. Hoa nhỏ, màu trắng, mọc thành chùy ở kẽ lá. Quả hình 3 cạnh, có cánh.

Phân bố : 

Cây mọc hoang ở vùng núi cao. Trồng được ở nhiều nơi.

Bộ phận dùng : 

Rễ, thu hoạch vào mùa thu. Rửa sạch, bổ ra, đồ rồi phơi hoặc sấy khô. Khi dùng nấu với nước đậu đen đến khi rễ có màu đen, thái mỏng, phơi khô.

Thành phần hóa học :

Rễ chứa rhaponticin (rhapontin, ponticin), acid chrysophanic, emodin, physcion, rhein và acid polygonic.

 Công dụng :

Bổ máu, chống viêm. Chữa thận suy, yếu gan, thần kinh suy nhược, ăn ngủ kém, sốt rét mạn tính, thiếu máu, ít sữa, đau lưng, thấp khớp, di tinh, khí hư, đại tiểu tiện ra máu, mẩn ngứa. Uống lâu ngày làm đen râu, trẻ lâu. Ngày 12 - 20g dạng thuốc sắc, rượu thuốc.

HOÀNG KỲ

(ASTRAGALUS MEMBRANACEUS BUNGE )

Mô tả cây : 

Cây thảo sống lâu năm, phân nhánh nhiều, cao khoảng 50-70cm. Rể hình trụ, đường kính 1-2cm, dài và đâm sâu, dai, khó bẻ, vỏ ngoài màu nâu đỏ hay vàng nâu. Lá kép lông chim lẻ, mọc so le gồm 15-25 lá chét hình trứng dài, có lông trắng min ở mặt dưới. Cụm hoa chùm ở nách lá, dài hơn lá, mang 5-20 hoa màu vàng tươi. Quả đậu dẹt, đầu thuôn dài thành mũi nhọn, mặt ngoài có lông ngắn, hạt hình thận màu đen.

Thành phần hoá học :

 Củ hoàng kỳ chứa sacchorose, glucose, tinh bột, chất nhầy, gôm, còn có cholin, betain, nhiều loại axit amin, calycosin, astragaloside.

Tính vị, tác dụng :

 Hoàng kỳ có vị ngọt, tính hơi ấm, có tác dụng giải độc, lợi tiểu tiện, tiêu thũng, bổ khí, liễm hãn.

Công dụng :

 Dùng sống chữa bệnh tiểu đường, đái đục, buốt, lở loét, phù thủng, phong thấp, trúng phong, bán thân bật toại, tẩm mật sao dùng bổ khí thăng dương, làm hưng phấn, tăng lực. Ngày dùng 6-12g hay hơn, dưới dạng thuốc sắc.

.

HOÀNG NÀN

( STRYCHNOS   WALLICHIANA )

Tên cây : 

Hoàng nàn, mã tiền lá quế, vỏ doãn.

Mô tả : 

Dây leo, thân gỗ, có móc hoặc tua cuốn đơn hay kép. Lá mọc đối, có 3 gân. Cụm hoa hình chùy dạng ngù, mọc ở đầu những cành nhỏ. Hoa màu vàng nhạt. Quả thịt hình cầu, đường kính 4 - 7cm, có nhiều hạt dẹt. Hạt có lông mượt màu vàng ánh bạc. Tránh nhầm lẫn với nhiều loài Strychnos khác, cũng dạng dây leo.

Phân bố : 

Cây mọc hoang ở miền núi.

Bộ phận dùng : 

Vỏ thân và vỏ cành. Thu hái quanh năm. Phơi hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học : 

Vỏ thân chứa alcaloid toàn phần 5,23%, strychnin 2,37 - 2,43%, brucin 2,8%.

Công dụng : 

Chữa thấp khớp, đau nhức xương, chân tay co quắp tê cứng, đau lưng, đau hông, đau bụng, ỉa chảy. Còn làm cường dương. Uống tối đa 1 lần : 0,1g; 24 giờ : 0,40g dạng bột. Dùng ngoài chữa ghẻ, hủi và một số bệnh ngoài da khó chữa. Thuốc độc, không có kinh nghiệm không dùng.

HY THIÊM THẢO

( SIEGESBECKIA   ORIENTALIS )

Tên cây : 

Hy thiêm, cỏ đĩ, cỏ bà a, chó đẻ hoa vàng, cứt lợn, nhả khỉ cáy (Tày), co boóng bo (Thái).

 Mô tả :

 Cây cỏ, sống hàng năm, cao 30 - 60cm. Thân cành có lông. Lá mọc đối, hình quả trám, mép có răng cưa thô, 3 gân chính tỏa từ gốc. Hoa hình đầu, màu vàng, mọc ở kẽ lá hoặc đầu cành. Lá bắc có lông dính. Quả bế, hình trứng, nhẵn, màu đen.

 Phân bố : 

Cây mọc hoang ở rừng núi, thường gặp ở những nơi ẩm mát, có bóng râm.

 Bộ phận dùng : 

Cả cây, trừ rễ. Thu hái trước khi cây có hoa. Phơi hoặc sấy nhẹ đến khô.

 Thành phần hóa học : 

Cả cây chứa chất đắng, tinh dầu, darutin, diterpen.

 Công dụng :

 Chống viêm. Chữa thấp khớp, tê bại nửa người, đau nhức xương khớp, lưng gối đau, mụn nhọt, lở ngứa, rắn cắn, kinh nguyệt không đều. Ngày dùng 10 - 15g dạng thuốc sắc, cao lỏng hoặc hoàn tán. Dùng ngoài, lá giã đắp chữa mụn nhọt, lở ngứa, ong đốt, rắn cắn.

ÍCH MẪU

( LEONURUS  HETEROPHYLLUS )

Mô tả cây :

 Cây ích mẫu có tên như vậy vì có ích cho người mẹ. Tên leonurus do chữ Hy Lạp leon là sư tử, oura là đuôi, hyterophyllus là lá có hình dạng biến đổi, vì cây ích mẫu giống đuôi con sư tử có lá hình dạng thay đổi. Ích mẫu là loại cỏ sống 1-2 năm, cao 0,6-1. Thân hình vuông, ít phân nhánh, toàn thân có phủ lông nhỏ ngắn. Lá mọc đối, tỳ theo lá mọc ở gốc, giửa thân hay đầu cành mà có hình dạng khác nhau. Lá ở gốc, có cuống  dài, phiến lá hình tim, mép có răng cưa thô và sâu, lá ở thân có cuống ngắn hơn, phiến lá thường xẽ sâu thành 3 thuỳ, trên mỗi thuỳ lại có răng cưa thưa, lá trên cùng phần lớn không chia thuỳ và hầu như không cuống. Hoa mọc vòng ở kẻ lá. Tràng hoa màu hồng hay tím hồng, xẻ thành hai môi gần đều nhau. Quả nhỏ, 3 cạnh, vỏ màu xám nâu . ngoài cây ích mẫu trên, cần chú ý phát hiện và phân biệt cây ích mẫu leonurus siribicus, vì cây nầy khác cây ích mẫu nói trên hoa to hơn, dài hơn, lá phía trên vẫn chia 3 thuỳ.

Thành phần hoá học :

 Cây ich mẫu leonurus hetorophyllus chưa thấy tài liệu nghiên cứu. Sơ bộ chúng tôi thấy phản ứng ancaloit và tanin, flavvonozit.

Từ cây ích mẫu leonurus sibiricus. Các nhà nghiên cứu Nhật Bản đã chiết từ cây ích mẫu trên 5 chất có tinh thể. Hai chất đầu là ancaloit và gội là leonurin và 3 chất sau không phải là ancaloit.

Gần đây người ta thấy trong ích mẫu có 3 flavonozit, một trong 3 flavonozit được xác định là rutin, một glucozit có cấu tạo steroit, một tanin, trong toàn cây có leocacdin cùng cấu trúc với stachydrin, một ít tinh dầu. Ancaloit không có tác dụng chữa bệnh.

Tính vị, tác dụng :

Theo sách cổ ích mẫu có tính chất : vị cay, đắng, tính hơi hàn, có khả năng trục ứ huyết, sinh huyết mới, hoạt huyết đều kinh, những người có đồng tử mở rộng không được dùng.

Công dụng : 

Từ lâu ích mẫu được nhân dân ta dùng chữa bệnh phụ nữ. Nhất là đối với phụ nữ sau khi sanh nở. Thường ích mẫu được dùng trong trường hợp đẻ xong rong kinh, chữa viêm niêm mạc dạ con, kinh nguyệt quá nhiều. Còn dùng chữa huyết áp cao, thuốc bổ huyết, các bệnh về tuần hoàn cơ tim, thần kinh của tim, chứng tim hẹp nhẹ, chữa lỵ. Quả ích mẫu dùng với tên sung quí tử làm thuốc thông tiểu, chữa phù thũng, thiên đầu thống. Dùng ngoài thân và quả ích mẫu giã đắp hay sắc lấy nước rửa chữa một số bệnh như sưng vú, chốc đầu, lở ngứa.

Liều dùng hằng ngày 6-12 dưới dạng thuốc sắc hay nấu thành cao. Quả ích mẫu dùng với liều 6-12g dưới dạng thuốc sắc.

ÍCH TRÍ NHÂN

( ALPINIA OXYPHYLLA MIQ )

Mô tả cây : 

Ích trí nhân là một loại cỏ sống lâu năm, cao 1,5 đến 2m, toàn cây có vị cay. Lá hình mác dài 17-33cm, rộng 3-6cm. Cụm hoa hình chùm mọc ở đầu cành. Hoa màu trắng có đốm tím. Quả hình cầu, đường kính 1,5cm, khi chín có màu vàng xanh, hạt nhiều cạnh, màu nâu đen.

Thành phần hoá học : 

Trong ích trí nhân có chừng 0,7 % tinh dầu, thành phần chủ yếu của tinh dầu là tecpen, sesquitecpen và sesquitecpenancola. Năm 1958, hệ dược thuộc viện y học Bắc Kinh đã thấy trong ích trí nhân có chừng 1,71% chất saponin.

Tính vị, tác dụng :

 Ích trí nhân mới thấy trong phạm vi đông y. theo đông y ích trí nhân có vị cay, tính ôn, có tác dụng làm ấm thận, vị.

Công dụng : 

Dùng làm thuốc trị đái dầm, cầm đi ỉa lỏng, di mộng tinh, bổ dạ dày. 

KÉ ĐẦU NGỰA

( XANTHIUM   STRUMARIUM )

Tên cây : 

Ké đầu ngựa, thương nhĩ, phắt ma, mác nhàng (Tày).

 Mô tả : 

Cây cỏ, sống hàng năm, cao 40 - 70cm. Thân màu lục, có khía, đôi khi có những chấm màu nâu tím. Lá mọc so le, chia thùy không đều, mép khía răng, có lông ngắn và cứng. Cụm hoa hình đầu mọc tụ tập ở kẽ lá. Quả hình trứng, có móc.

 Phân bố : 

Cây mọc hoang khắp nơi, ở ven đường, bãi trống, ruộng hoang.

Bộ phận dùng :

 Quả. Thu hái khi quả chưa ngã màu vàng. Phơi hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học : 

Quả chứa alcaloid, sesquiterpen, lacton (xanthinin, xanthimin, xanthatin), dầu béo. Lá chứa iod : 200 microgram trong 1g lá. Trong quả là 220 - 230 microgram/1g quả.

Công dụng :

 Chống dị ứng, chống viêm. Chữa mụn nhọt, lở loét, mày đay, tràng nhạc, bướu cổ, đau khớp, thấp khớp, tay chân đau co rút, đau đầu, viêm mũi chảy nước hôi, đau họng, lỵ. Ngày 6 - 12g thuốc sắc, cao hoặc viên. Nước sắc quả ngậm chữa đau răng, bôi chữa nấm tóc, hắc lào.

KEO GIẬU

( LEOCAENA  GLAUCA 

Tên cây :

 Keo giậu, cây keo, bồ kết đại, bọ chét, bình linh, phắc căn thin (Tày).

 Mô tả :

 Cây nhỏ, cao vài mét. Lá kép hai lần lông chim, gồm nhiều lá chét nhỏ. Hoa màu trắng, tụ họp thành hình chùy ở kẽ lá. Quả đậu, dẹt và mỏng. Hạt nhẵn, màu nâu sẫm.

Phân bố : 

Cây mọc hoang và thường được trồng làm hàng rào, làm rào che chắn cho cây cà phê, làm phân xanh.

Bộ phận dùng : 

Hạt. Thu hái quả già vào mùa hạ, thu. Tách vỏ quả lấy hạt. Phơi hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học : 

Hạt chứa dầu béo gồm các acid palmitic, stearic, oleic, linoleic, behenic, lignoceric; alcaloid, leucenin (leucenol) : 3 - 5%. Lá có tanin, quercitrin và alcaloid.

Công dụng :

 Hạt keo giậu dùng làm thuốc tẩy giun đũa. Người lớn : 25 - 50g, trẻ em tùy tuổi : 5 - 20g một ngày. Uống liền 3 ngày, đôi khi 5 ngày, vào buổi sáng lúc đói. Dùng hạt tán sau khi rang khô hoặc thêm đường làm thành bánh; đôi khi dùng tươi.

KHÚC KHẮC

( SMILAX  GLABRA )

Tên cây : 

Khúc khắc, dây kim cang, củ cun, kim cang mỡ, dây nâu.

Mô tả :

 Cây leo, thân mềm, không gai. Lá hình trứng, gốc hơi hình tim, mọc so le, có cuống dài, mang tua cuốn. Cụm hoa hình táng, mọc ở kẽ lá, có cuống dài. Hoa màu hồng hoặc điểm chấm đỏ gồm hoa đực và hoa cái riêng biệt. Quả hình tròn, đường kính 8 - 10mm, khi chín màu đen, có 2 - 4 hạt hình trứng.

Phân bố :

 Cây mọc hoang ở miền núi và trung du.

Bộ phận dùng :

 Rễ củ. Thu hái vào mùa hạ. Phơi hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học :

Rễ củ chứa saponin, tanin, chất nhựa.

Công dụng : 

Chống viêm, chống dị ứng. Chữa thấp khớp, đau xương, đau lưng, đau khớp, mụn nhọt, tràng nhạc, lở ngứa, giang mai, ngộ độc thủy ngân. Ngày dùng 15 - 30g dạng thuốc sắc, cao nước hoặc thuốc bột, viên.

KHÚNG KHÉNG

( CONCRETIO  SILICEA )

Tên cây : 

Khúng khéng, vạn thọ, chỉ cụ, kê trảo.

Mô tả :

 Cây gỗ, cao 7 - 10m. Cành non có lông và nốt sần. Lá mọc so le, có cuống dài, 3 gân tỏa từ gốc lá, mép khía răng nhọn. Hoa màu lục nhạt mọc thành xim ở kẽ lá hoặc đầu cành. Quả hình cầu, khi chín những nhánh con mang quả phồng to lên hoặc màu nâu hồng, vị ngọt, ăn được. Hạt tròn dẹt.

Phân bố : 

Cây mọc hoang và được trồng ở miền núi Cao Bằng, Lạng Sơn.

Bộ phận dùng : 

Quả và nhánh con mang quả. Thu hái khi quả chín. Phơi hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học :

 Quả chứa đường glucosa, fructosa, sucrosa và muối kali nitrat, kali malat.

Công dụng :

 Thuốc bổ, giải độc, chữa ngộ độc rượu, tiểu tiện không thông, cơ thể gầy yếu, khát nước, khô cổ. Ngày 3 - 5g ngâm rượu uống.

KINH GIỚI

  ( ELSHOLTZIA  CRISTATA )

Tên cây : 

Kinh giới, khương giới, giả tô, nhả nát hom (Thái).

Mô tả : 

Cây nhỏ, cao 40 - 60cm. Thân vuông, có lông mịn. Lá mọc đối, mép khía răng, gân lá nổi rõ ở mặt dưới. Hoa nhỏ màu tím nhạt, hoặc hồng tía mọc thành bông lệch ở đầu cành. Quả bế, thuôn nhẵn. Toàn cây có mùi thơm.

Phân bố : 

Cây được trồng phổ biến làm gia vị và làm thuốc.

Bộ phận dùng : 

Cành lá và cụm hoa. Thu hái vào lúc cây đang ra hoa. Phơi hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học : 

Cả cây chứa tinh dầu trong có các ceton của elsholtzia.

Công dụng :

 Chữa cảm sốt, nhức đầu, sởi, cúm, đau xương, viêm họng, mụn nhọt, băng huyết, rong huyết, thổ huyết, đại tiện ra máu. Ngày 10 - 16g cây khô hoặc 20 - 30g cây tươi dạng thuốc sắc hoặc xông. Có thể giã nát cây tươi vắt nước uống. Sao đen khi dùng để cầm máu.

KIM NGÂN

( LONICERA  JAPONICA )

Tên cây :

 Kim ngân, dây nhẫn đông, chừa giang khằm (Thái), bjoóc kim ngần (Tày).

Mô tả : 

Dây leo bằng thân quấn, có lông mềm. Thân màu đỏ nâu. Lá mọc đối, có lông. Hoa mọc đôi một ở kẽ lá gần ngọn, khi mới nở màu trắng, sau màu vàng, thơm. Quả hình cầu màu đen. Các loài Lonicera dasystyla Rehd., L. confusa L. (dùng cả cây), L. macrantha DC., L. cambodiana Pierre (dùng hoa) cũng gọi là kim ngân và được dùng.

Phân bố : 

Cây mọc hoang ở rừng núi. Còn được trồng làm cảnh.

Bộ phận dùng :

 Thân mang lá, thu hái quanh năm. Hoa hái lúc mới chớm nở. Phơi hoặc sấy nhẹ đến khô.

Thành phần hóa học : 

Cả cây chứa tanin, saponin, luteolin, inositol, carotenoid cryptoxanthin.

Công dụng :

 Kháng khuẩn, chống dị ứng. Dùng chữa mụn nhọt, lở ngứa, mày đay, viêm mũi dị ứng, sốt nóng, sốt rét, ban sởi, đậu, ỉa chảy, lỵ, thấp khớp, giang mai, rôm sảy. Ngày 4 - 8g hoa hoặc 10 - 20g thân mang lá, dưới dạng thuốc sắc thuốc hãm, cao thuốc hoặc ngâm rượu.

KHA TỬ (chiêu liêu )

( TERMINALIA CHEBULA RETZ )

Mô tả cây :

 Chiêu là một cây to cao chừng 15-20m, có vỏ màu đen nhạt trên có những vạch nứt dọc. Lá mọc đối cuống rất ngắn, hình trứng, phía cuống tròn hơi thon, đầu nhọn, dài chừng 15-20cm, rộng 7-15cm, dai, hơi có lông mềm trên cả hai mặt, sau thì nhẵn, ở đầu cuống có hai tuyến nhỏ hình mắt cua. Hoa mọc thành bông, nhỏ, màu trắng, lưỡng tính, mùi thơm, mọc ở đầu cành hai kẽ lá, cuống ngắn, trên có phủ lông màu vàng nhạt. Quả hình trứng thon, dài 3-4cm, rộng 22-25mm, hai đầu tù, không có dìa, có 5 cạnh dọc, màu nâu vàng nhạt, thịt đen nhạt, khô, cứng hoặc chắc. Hạch cứng hơi hình 5 cạnh, dày chừng 10-15mm, 1 hạt, lá mầm cuốn.

Thành phần hoá học : 

Trong vỏ có khoảng 30% chất săn da mà chất đặc trưng là asid chebulinic, chebulin, asid chebulagic, tarehebin, assid shikimic, còn có 20-40% tanin, với assid ellagic, asid gallic, asid quinic, sennoside A và tannase. Trong nhân có 3-7% chất dầu màu vàng, trong suốt, nửa khô.

Tính vị, tác dụng :

 Vị chát, nhạt, hơi chua, tính mát, có tác dụng trừ ho, sát trùng đường ruột. Quả xanh chứa một hoạt chất làm săn da, có tính gây trung tiện, và cũng gây xổ, quả già gây xổ mạnh. Hợp chất chebulin trong quả có tác dụng chống co thắt tương tự papavirin. Vỏ cây có tác dụng lợi tiểu và cường tim.

Công dụng :

 Quả chiêu liêu hay kha tử là một vị thuốc chuyên dùng chữa đi ỉa lâu ngày, chữa lỵ kinh niên, còn dùng chữa ho mất tiếng, di tinh, ra mồ hôi trộm, trỉ, xích bạch đới. Ngày dùng 3-6g dưới dạng thuốc hay thuốc viên. 3-6 quả loại trung đủ để xổ, do vậy không dùng quá liều. Những lá bị sâu chích và tạo ra những mụn lồi dạng sừng, dẹp và rỗng có thể dùng trị ỉa chảy và lỵ của trẻ em. Trẻ nhỏ 1 tuổi dùng liều 0,5g cứ 3 giờ uống một lần.

KÊ HUYẾT ÐẰNG

( MILLETIA  NITIDA  BENTH )

Mô tả cây :

 Cây kê huyết đằng là một loại dây leo, lá mọc so le, kép, thường gồm 5 lá chét, cuống lá dài chừng 3-5mm, phiến lá chét dài chừng 4-9cm, rộng 2-4cm, lá chét giữa dài và to hơn các lá chét bên. Gân chính và gân phụ đều nổi rõ ở cả hai mặt. Cụm hoa thành chùm mọc ở đầu cành hay ở kẻ các lá đầu cành, cụm hoa dài chừng 14cm. Trục cụm hoa có lông mịn, hoa màu tím, đài hình chuông, tràng hoa hình cánh bướm. Quả giáp dài 7-15cm, rộng 1,5 - 2cm, đầu quả hẹp lại và thường thành hình mỏ chim, trên mặt có lông phủ mịn màu vàng nhạt. Hoa 3-5, đường kính ước 12mm, màu đen nâu. Mùa hoa vào các tháng 9 đến tháng 1 năm sau.

Thành phần hoá học :

 Cây kê huyết đằng chưa thấy có tài liệu nghiên cứu. Chúng tôi thấy có rất nhiều tanin.

Tính vị, tác dụng : 

Kê huyết đằng có vị đắng tính ôn, có tác dụng bổ huyết, hành huyết, thông kinh lạc, khoẻ gân cốt.

Công dụng : 

Kê huyết đằng dùng chữa đau lưng, đau mình, kinh nguyệt không đều. Ngày dùng 6-12g dưới dạng thuốc sắc hay ngâm rượu.

KHƯƠNG HOÀNG

( CURCUMA  LONGA )

Tên cây :

 Nghệ, nghệ vàng, uất kim, khương hoàng, co hem, co khản mỉn (Thái), khinh lương (Tày).

Mô tả :

 Cây cỏ, sống nhiều năm, cao 0,5 - 1m; thường lụi vào mùa khô. Thân rễ nạc, phân nhánh có màu vàng và mùi hắc. Lá to, có bẹ, mọc so le. Hoa màu vàng, thành bông hình trụ ở ngọn. Lá bắc màu lục hoặc pha hồng ở đầu.

Phân bố : 

Cây được trồng ở khắp nơi để làm gia vị và làm thuốc.

Bộ phận dùng :

 Thân rễ. Thu hái vào tháng 11 - 12. Bỏ thân và lá. Phơi hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học :

 Thân rễ chứa chất màu, curcumin, tinh dầu gồm các sesquiterpen : zingiberen, D-(-phellandren, turmeron, dehydroturmeron, (-(-alantolactone, curcumen, cineol.

Công dụng :

 Chữa viêm loét dạ dày, tá tràng, viêm gan, vàng da, kinh nguyệt không đều, bế kinh, tích máu sau đẻ, ngã tổn thương tụ máu, thấp khớp, tay chân đau nhức, mụn nhọt, ghẻ lở. Ngày 3 - 12g, dạng bột, sắc. Dùng ngoài bôi vết thương mới lành để chống sẹo.

KIM TIỀN THẢO

( DESMODIUM  STYRACIFOLIUM )  

Mô tả cây :

 Cây cỏ cao 30-50cm, mọc bò. Ngọn non dẹt và có phủ lông tơ, màu trắng. Lá mọc so le, gồm một hoặc ba lá chét tròn dài 1,8-3,4cm rộng 2,5-3cm, do đó có tên đồng tiền, mặt dưới có lông trắng bạc, mặt trên có những đường gân rất rỏ. Hoa màu tía, mọc thành chùm xim ở kẻ lá. Quả đậu nhỏ, giữa các hạt thắt lại.

Thành phần hoá học : 

Chưa thấy tài liệu nghiên cứu.

Công dụng và liều dùng : 

Thuốc dùng theo kinh nghiệm dân gian, chủ yếu chữa bệnh sỏi túi mật, sỏi thận, bàng quang, phù thũng, bệnh về thận, khó tiêu. Ngày dùng 10-30g dưới dạng thuốc sắc. Dùng riêng hay phối hợp với nhiều vị thuốc khác.

KÊ NỘI KIM

( CORIUM STOMACHICHUM GALLI )  

Nguồn gốc : Kê nội kim là lớp màng màu vàng phủ mặt trong của mề hay dạ dày con gà Gallus domesticus Brisson thuộc họ phasisnidae. Khi giết gà người ta lập tức mổ mề gà, bóc ngay lấy màng rồi mới rửa sạch phơi khô. Có người nói không rửa, nhưng thực tế phải rửa nhưng phải nhè tay để thức ăn còn sót lại trôi hết. Màng tốt có màu vàng nâu, trên mặt có những vết nhăn dọc, chất dòn, dễ vỡ vụn, vết bẻ vụn có cạnh bóng. Toàn màng mề gà dài chừng 3,5cm, rộng 3cm, dầy chừng 5mm. Quanh năm có thể thu hoạch, dùng trong nước hoặc xuất khẩu.

Thành phần hoá học : Trong kê nội kim có chất protit và chất vị kích tố. Các chất khác chưa rõ.

Tính vị, tác dụng : Tài liệu cổ ghi kê nội kim vị ngọt, tính bình, vào hai kinh phế và tỳ. Có tác dụng tiêu thuỷ cốc, lý tỳ vị.

Công dụng : Kê nội  kim là một vị thuốc cổ truyền trong nhân dân Việt Nam và Trung Quốc. Người ta dùng kê nội kim trong những trường hợp đau bụng, ăn uống không tiêu, bụng đầy chướng, nôn mửa, bệnh lỵ, viêm ruột già, tiểu tiện ra máu, dùng ngoài chữa mụn nhọt. Liều dùng mỗi ngày uống 2-5g dưới dạng thuốc sắc hay thuốc bột.

KHIẾM THỰC

( EURYALE  FEROX  SALISB )  

Mô tả cây : Khiếm thực chính thức là một cây mọc ở đầm ao, sống hằng năm, lá hình tròn rộng, nổi trên mặt nước, mặt trên màu xanh, mặt dưới màu tím. Mùa hạ, cành mang hoa trồi lên trên mặt nước, đầu cành có hai hoa sáng nở chiều héo. Quả hình cầu chất xốp màu tím hông bẩn, mặt ngoài có gai, đỉnh còn đài sót lại, hạt chắc, hình cầu, màu đen.

Thành phần hoá học : Theo thực vật học tạp chí Trung Quốc, trong khiếm thực có nhiều tinh bột và catalaza. Theo phân tích của hệ dinh dưỡng thuộc sơ vệ sinh Trung ương thì trong khiếm thực có 4,4% chất protit, 0,2% chất béo, 32% hydrat cacbon, 0,009% chất canxi, 0,11%  photpho, 0,004% sắt,0,006% vitamin C.

  Công dụng và liều dùng : Ngoài công dụng làm thức ăn, trong đông y khiếm thức còn được coi là một vị thuốc bổ, làm săn, có tác dụng trấn tĩnh dùng trong các bệnh đau nhức dây thần kinh, tê thấp, đau lưng, đau đầu gối, còn có tác dụng chữa dị tinh, đi đái nhiều, phụ nữ khí hư bạch đới. Liều dùng ngày uống 10-30g dưới hình thức thuốc sắc, thuốc viên hoặc thuốc bột.

KIM ANH TỬ

( ROSA LAEVIGATA MICHX )

Tên cây : Kim anh, mác nam coi (Tày), thích lê tử, đường quán tử. 
 Mô tả : Cây nhỏ, sống dựa, mọc thành bụi. Thân cành có gai. Lá kép gồm 3 lá chét, mép khía răng nhọn, có lá kèm nhỏ. Hoa to, màu trắng, mọc riêng lẻ ở đầu cành. Quả giả (đế hoa lõm), hình trứng, có gai và đài còn lại, khi chín màu vàng nâu. Hạt (quả thật) nhiều, dẹt. 
Phân bố : Cây mọc hoang ở đồi núi và là đặc sản của Cao Bằng, Lạng Sơn. 
Bộ phận dùng : Quả. Thu hái vào mùa thu. Cạo sạch gai, bổ đôi, nạo hết hạt và lông trắng ở trong. Phơi hoặc sấy khô. 
Thành phần hóa học : Quả chứa acid citric, acid malic, tanin, vitamin C, glucosid, saponin.
Công dụng : Kim anh là thuốc bồi dưỡng, nguồn cung cấp vitamin C, chữa di tinh, hoạt tinh, khí hư, đái són, đái dắt, tả lỵ lâu ngày, chảy máu, suy nhược thần kinh. Ngày dùng 6 - 12g dạng thuốc sắc, thuốc bột, viên, cao hoặc mứt đường.

KHƯƠNG HOẠT

( RHIZOMA  NOTOPTERYGII )  

Mô tả cây : Khương hoạt là một cây sống lâu năm, toàn cây có mùi thơm đặc biệt, thân rể to thô, có đốt. Thân cây cao từ 0,5-1m, không phân nhánh, thân phía dưới hơi màu tím, lá mọc so le, kép lông chim, phiến lá chia thuỳ, mép có răng cưa, mặt trên màu tím nhạt, mặt dưới màu xanh nhạt, phiá dưới cuống lá phát triển thành bẹ ôm lấy thân. Hoa rất nhỏ, màu trắng, hoa họp thành hình tán kép. Quả bế đôi hình thoi dẹp, màu nâu đen, 2 mép và ở lưng phát triển thành dìa

  Thành phần hoá học : Trong khương hoạt có tinh dầu, các hoạt chất khác chưa thấy có tài liệu nghiên cứu

Tính vị, tác dụng : Khương hoạt chỉ mới thấy dùng trong phạm vi đông y. theo các tài liệu cổ ghi chép thì khương hoạt và độc hoạt có cùng một công dụng. Khương hoạt ngọt, đắng, bình, không độc. Khương hoạt mạnh hơn đi thẳng lên đỉnh đầu, chạy ngang cánh tay trừ phong, chữa tê, chứng thuỷ thấp.

  Công dụng: Khương hoạt có công dụng phát biểu đi lên thượng tiêu, các chứng du phong nhức đầu, đau nhức các khớp xương,thân lạnh cảm mạo phong hàn, sốt không ra mồ hôi, gân xương đau nhức. Ngày dùng 4- 8g dưới dạng thuốc sắc hay thuốc rượu.

LÁ LỐT

( PIPER  LOLOT )

Tên cây : Lá lốt, tất bát, phjăc pat, bâu pát (Tày).
Mô tả : Cây cỏ, mọc bò, sống dai. Thân phồng lên ở các mấu, có lông nhỏ, cao 30 - 40cm. Lá mọc so le, hình tim, mép uốn lượn, mặt trên nhẵn, mặt dưới có lông mịn ở các gân. Cuống lá có bẹ ở gốc. Cụm hoa là một bông đơn tính mọc ở kẽ lá. Quả mọng đựng một hạt.
Phân bố : Cây mọc hoang ở rừng núi, chỗ ẩm mát, có bóng râm như ven suối, trong bờ bụi, dưới gốc cây to.
Bộ phận dùng : Cả cây, có hoa càng tốt. Thu hái vào mùa hạ, thu. Phơi hoặc sấy khô.
Thành phần hóa học : Cả cây chứa tinh dầu.
Công dụng : Chống viêm. Chữa thấp khớp, đau xương, đau lưng, đau đầu, tê bại, ra mồ hôi, tiêu hóa kém, nôn, đầy hơi, đau bụng, ỉa chảy, đau răng, viêm mũi, phù. Còn chữa say nấm, rắn cắn. Ngày 8 - 12g cây khô hoặc 20 - 30g cây tươi, dạng sắc. Chữa đau răng nhai ngậm.

LẠC TIÊN

( PASSIFLORA  FOETIDA )

Tên cây : Lạc tiên, dây nhãn lồng, chùm bao, dây lưỡi, co hồng tiên (Thái), tây phan liên, mác quánh mon (Tày).
Mô tả : Dây leo bằng tua cuốn. Thân tròn, rỗng. Lá mọc so le, chia 3 thùy. Hoa trắng, có tràng phụ hình sợi, màu tím. Quả tròn bao bọc bởi lá bắc còn lại, khi chín màu vàng, ăn được. Toàn cây có lông.
Phân bố : Cây mọc hoang ở bãi trống, bờ bụi.
Bộ phận dùng : Cả cây. Thu hái vào mùa xuân, hạ. Phơi hoặc sấy khô.
Thành phần hóa học : Quả, hạt và lá chứa một chất không bền vững cho acid cyanhydric và aceton. Quả chín có muối Ca, P, Fe.
Công dụng : Chữa suy nhược thần kinh, mất ngủ, ngủ hay mơ, hay hồi hộp, huyết áp cao. Ngày 20 - 40g dạng thuốc sắc, cao lỏng hoặc sirô.

LỰU

( PUNICA  GRANATUM )

  Tên cây : Lựu, an thạch lựu, mác lìu (Tày).
Mô tả : Cây nhỏ, cao 2 - 3m, vỏ thân màu xám. Lá mọc đối hoặc so le, có khi thành từng cụm, cuống ngắn. Hoa đỏ tươi mọc ở đầu cành. Quả mọng, hình cầu, đường kính 5 - 8cm, có đài tồn tại, khi chín màu vàng, đốm đỏ nâu. Hạt nhiều, áo hạt (cơm) ăn được.
Phân bố : Cây trồng để lấy quả ăn, làm cảnh và làm thuốc.
Bộ phận dùng : Vỏ rễ, vỏ thân. Thu hái vào mùa thu. Phơi hoặc sấy khô. Vỏ quả thu hái vào tháng 5 - 6. Dùng tươi hoặc phơi, sấy khô.
Thành phần hóa học : Vỏ rễ, vỏ thân chứa pelletierin, isopelletierin, pseudo-pelletierin, methyl-pelletierin. Vỏ quả : Tanin. Dịch quả có acid citric, acid malic, đường glucosa, fructosa, maltosa.
Công dụng : Chữa sán dây : Ngày 20 - 50g vỏ rễ hoặc vỏ thân khô, dạng thuốc sắc, hoặc 0,30g pelletierin, phối hợp với 0,40g tanin chia làm 3 lần uống. Chữa kiết lỵ, ỉa chảy : Ngày 15 - 30g vỏ quả, dạng thuốc sắc. Thuốc rất độc, dùng thận trọng. Không dùng cho trẻ em, phụ nữ có thai.

LIÊN KIỀU

( FORSYTHIA  SUSPENSA )  

Mô tả cây : Liên kiều là một cây cao từ 2-4m. cành non gần như 4 cạnh có nhiều đốt, giưã các đốt thân rỗng, bì không rõ. Lá đơn mọc đối hoặc có khi mọc thành vòng 3 lá, cuống dài 0,80-2cm, phiến lá hình trứng, dài 3-7cm, rộng 2-4cm, mép có răng cưa không đều, chất lá hơi dài. Hoa màu vàng tươi. Ðài và tràng hình ống, trên xẻ thành 4 thuỳ, 2 nhị thấp hơn tràng, nhuỵ có2 nuốm. Quả khô, hình trứng dẹt, dài 1,5-2cm, rộng 0,5-1cm, hai bên có cạnh lồi, đầu nhọn, khi chín nở ra như mỏ chim, phía dưới có cuống hay chỉ còn sẹo. Vỏ ngoài màu nâu nhạt. Trong quả có nhiều hạt, nhưng phần lớn rơi vãi đi, chỉ còn sót lại một ít. Mùa hoa tại Trung Quốc, tháng 3-5, mùa quả tháng 7-8.

Thành phần hoá học : Theo nghiên cứu sơ bộ cửa hệ dược học, viện nghiên cứu y học Bắc kinh thì trong thanh liên kiều có chừng 4,89% saponin và o,20% ancaloit.

  Theo Tăng Quảng Phương thì trong liên liều có một glucozit gọi là phylirin, saponin, vitamin P và tinh dầu.

  Tính vị, tác dụng : Theo đông y liên kiều vị đắng, hơi hàn, không độc, vào 4 kinh tâm, đởm, tam tiêu và đại trường có tác dụng tán khách nhiệt ở các kinh, chữa sang thũng.

  Công dụng : Liên kiều dùng chữa những trường hợp vi huyết quản dể vỡ đứt, chữa mụn nhọt, ghẻ lở, giải độc, tràng nhạc. Còn dùng làm thuốc thông tiểu tiện, chữa nôn mửa, thống kinh nguyệt. Ngày dùng 6-12g hoặc với liều 10-30g. dùng dứơi hình thức thuốc sắc để uống hay rửa ngoài.

VÔNG NEM

( ERITHRINA  VARIEGATA )

Tên cây : Vông nem, lá vông, hải đồng, thích đồng, co toóng lang (Thái), bơ tòng (Tày).
Mô tả : Cây to, cao gần 10m. Thân trơn nhẵn có gai ngắn. Lá mọc so le, 3 lá chét, lá chét giữa to hơn. Cuống lá chét có tuyến nhỏ. Hoa đỏ mọc thành chùm dày, trước khi cây ra lá. Quả đậu, màu đen, thắt lại giữa các hạt. Hạt hình thận, màu đỏ hay nâu.
Phân bố : Cây mọc hoang và được trồng phổ biến ở khắp nơi.
Bộ phận dùng : Lá, thu hái vào mùa xuân, hạ. Dùng tươi hay phơi khô. Còn dùng vỏ thân.
Thành phần hóa học : Thân và lá chứa alcaloid erythrinalin; hạt có alcaloid hypaphorin. Ngoài ra, còn có saponin migarrhin.
Công dụng : An thần. Chữa mất ngủ do hồi hộp, lo âu. Ngày 8 - 16g lá khô sắc hoặc nấu cao uống. Thường phối hợp với lạc tiên, lá dâu ... Lá tươi giã đắp chữa trĩ, sa tử cung. Bột lá rắc vết thương chống nhiễm trùng. Chữa phong thấp : Ngày 5 - 10g vỏ thân, dạng sắc, cao, rượu.

LÔ HỘI

( ALOE SP )  

  Mô tả cây : lô hội có nhiều loài khác nhau. Ở đây chúng tôi chỉ giới thiệu một loài ở nước ta và một số loài thông dụng. Lô hội là một cây có thân hoá gỗ, ngắn, to thô. Lá không cuống, mọc thành vành rất sít nhau, dày mẫm, hình 3 cạnh, mép dầy mép có răng cưa thô cứng và thưa dài 30-50cm, rộng 5-10cm, dày 1-2cm, ở phía cuống. Cụm hoa dài chừng 1m, mọc thành chùm dài mang hoa màu vàng xanh lục nhạt lúc đầu mọc đứng, sau rũ xuống, dài 3-4cm. Quả nang, hình trứng thuôn, lúc đầu xanh sau nâu dai.

  Tại miền Bắc có trồng một loại lô hội trước đây được xác định là Aloe perfoliata L. chủ yếu là làm cảnh, có lá ngắn hơn chỉ đo được chừng 15-20cm, chưa thấy ra hoa kết quả.

Thành phần hoá học : Tuỳ theo nguồn gốc, lô hội có thành phần khác nhau, nhưng căn bản có những chất sau đây: Tinh dầu màu vàng, độ sôi 2660- 2710, cho lô hội mùi đặc biệt. Ít quan trọng ve ?ặt tác dụng dược lý. Nhưal 12-13%. Có tác giả cho rằng nhựa nầy không có tác dụng tẩy, nhưng có tác giả cho rằng có tác dụng tẩy. Hoạt chất chủ yếu là chất aloin. Aloin không phải là một chất thuần nhất mà là gồm những antraglucozit có tinh thể, vị đắng có tác dụng tẩy. Tỷ lệ aloni thay đổi tỳ theo nguồn gốc lô hội. Thông thường tỷ lệ đó là 16- 20%. Perrier có định lượng aloin trong lô hội Việt Nam thì thấy tỷ lệ nầy lên tới 26%. Cũng có tác giả không cho aloin là hoạt chất tẩy độc nhất vì nhiều loại lô hội có cùng một lượng aloin mà lại có tác dụng tẩy khác nhau. Bên cạnh aloin có tinh thể, còn có những chất không có tinh thể và aloeemođin tự do. Tuỳ theo nguồn gốc lô hội, aloin mang tên khác nhau và có cấu tạo hơi khác nhau. Ví dụ trong lô hội vùng miền nam châu Phi thì aloin gội là bacbaloin. Bacbaloin thuỷ phân sẽ cho d.arabinoza và aloe.cmođin-anthranol.

Tính vị, tác dụng : Theo tài liệu cổ lô hội vị đắng, tính hàn, vào 4 kinh, tỳ, vị và đại trường. Có tác dụng sát trùng, thông tiện, thanh nhiệt, lương can.

Công dụng : lô hội dùng chữa trẻ con cam tích, kinh giản, táo bón. Người tỳ vị hư nhược, sinh tả và phụ nữ có thai không dùng được. Hiện nay với liều lượng nhỏ dùng giúp sự tiêu hoá, ăn uống không tiêu. Với liều lớn dùng làm thuốc chữa những bệnh nhức đầu khó chữa, sung huyết phổi, sung huyết các tạng. Còn dùng làm thuốc tẩy hay nhuận tràng. Nên dùng sau bửa ăn tác dụng dịu và mau hơn. Không dùng được cho trẻ con,phụ nữ có thai, lồi đơm.

    Liều dùng hằng ngày giúp sự tiêu hoá 0,05-0,1g. Tẩy 0,15-2g. dưới dạng thuốc viên hay nhũ dịch.

LIÊN TÂM

( NELUMBO NUCIFERA GAERTN )  

Mô tả cây : Sen là một cây mọc ở dưới nước, thân rể hình trụ mọc ở trong bùn thường gội là ngó sen hay ngẫu tiết, ăn được, lá ( liên diệp) mọc lên khỏi mặt nước, cuống lá dài, có gai nhỏ, phiến lá hình khiên, to, đường kính 60-70cm có gân tỏa tròn. Hoa to màu trắng hay đỏ hồng, đều lưỡng tính. đài 3-5, màu lục. Tràng gồm rất mhiều cánh màu hồng hay trắng một phần, những cánh ngoài còn có màu lục như lá đài. Nhị nhiều, bao phấn hai ô, nức theo một kẽ dọc. Trung đới mọc dài ra thành một phần hình màu trắng thường gội là gạo sen dùng để ướp chè. Nhiều lá noãn rời nhau đựng trong một đế hoa loe ra thành hình nón ngược gội là gương sen hay liên phòng. Mỗi lá noãn có 1-2 tiểu noãn. Quả (thường gội là hạt sen) chứa một hạt ( liên nhục ) không nội nhũ. Hai lá mầm dầy. Chòi mầm ( liên tâm) gồm 4 lá non gập vào phía trong.

Thành phần hoá học : Trong liên tâm có asparagin và một ít ancaloit chừng 0,06% nelumbin là một chất màu trắng có vị đắng, thể đặc cứng dòn ở độ 40-50 độ C, trên 65 độ C là một chất sền sệt, dễ tan trong rượu, trong clorofoc, ête etylic, axeton, axit loãng và cồn amylic, nhưng gần như không tan trong ête dầu hoả, cho kết tủa với các thuốc thử ancaloit. Theo dược tài học trong liên tâm có 0,4% liensinin. Liên tâm cũng chứa nhiều ancaloit. Liensinin, izoliensinin, neferin, lotusin, metylcoripalin, nuxiferin, pronuxiferin, demetylcoclaurin.

Tính vị, tác dụng : Theo tài liệu cổ tâm sen vị đắng, tính hàn. Có tác dụng thanh tâm khử nhiệt, dùng chữa tâm phiền, thổ huyết.

Công dụng : Dùng chữa tim hồi hợp, mất ngủ, di mộng tinh. Ngày uống 4-10g tâm sen khô dưới dạng thuốc sắc hay thuốc pha, có thể thêm đương cho dể uống.

LONG NHÃN

( EUPHORIA LONGANA LAMK )

Mô tả cây : Cây nhãn cao 5-7m. lá rườm ra, vỏ cây xù xì, sắc xám, nhiều cành, nhiều lá um tùm, xanh tươi luôn, không hay héo và rụng như các cây khác. Lá kép hình lông chim, mọc so le gồm 5-9 lá chét hẹp, dài 7-20cm, rộng 2,5-5cm, mùa xuân vào các tháng 2-3-4 có hoa màu vàng nhạt, mọc thành chùm ở đầu cành hay kẽ lá, dài 5-6răng, tràng 5-6, nhị 6-10, bầu 2- 3 ô. Quả có vỏ ngoài màu vàng xám, hầu như nhẵn. Hạt đen nhánh có áo hạt trắng bao bọc.

Thành phần hoá học : Cùi nhãn khi tươi có 77,15% nước, độ tro 0,001%, chất béo 0,13%, prôtit 1,47%, hợp chất có ni tơ tan trong nước 20,55% ường sacaroza 12,25%, vitamin A và B.

   Cùi khô chứa 0,85% nước, chất tan trong nước 79,77%, chất không tan trong nước 19,39%, độ tro 3,36%. Trong phần tan trong nước có glucoza 26,91%, sacaroza 0,22%, axit taetric 1,26%, chất có nitơ 6,309%.

 Hạt nhãn chứa tinh bột, saponin, chất béo và tanin. Trong chất béo có axit xyclopropanoit và axit dihydrosterculic khoảng 17,4%. Hạt nhãn cạo bỏ lớp vỏ đen, thái mỏng tán bột rắc lên vết thương chảy máu, hoặc trộn với dầu bôi lên vết bỏng.

   Trong lá nhãn có quexitin, quexitrin, tanin. Lá nhãn có vị ngọt tính bình, có tác dụng chữa cảm mạo, dưới liều 10-15 dưới dạng thuốc sắc.

Tính vị, tác dụng : Theo tài liệu cổ long nhãn vị ngọt, tính bình, vào hai kinh tâm và tỳ. Có tác dụng bổ tâm tỳ, nuôi huyết, an thần, ích trí, dùng chữa huyết hư sinh hây quên, hồi hợp mất ngũ. Những người đầy bụng kém ăn không được dùng.

  Công dụng : Ngoài công dụng làm thực phẩm, long nhãn nhục là vị thuốc nhân dân dùng để bồi bổ, chữa các bệnh hay quên, thần kinh kém, hay hốt hoảng, tthần kinh suy nhược, không ngũ được. Ngày dùng 9-10g dưới dạng thuốc sắc hay cao lỏng.

MẦN TƯỚI

( EUPATORIUM  STAECHADOSMUM )

Tên cây : Mần tưới, trạch lan, lan thảo, co phất phứ (Thái).

Mô tả : Cây cỏ, có thể cao tới 1m; cành non màu tím, có rãnh dọc. Lá mọc đối, phiến lá hẹp, nhọn đầu, mép có răng cưa, vò nát có mùi thơm hắc. Hoa hình đầu, màu tím nhạt, mọc thành ngù kép ở đầu cành hay kẽ lá. Quả bế nhỏ, màu đen. Tránh nhầm với cây bả đột (Eupatorium triplinerve Vahl.) có lá mép nguyên và 3 gân rõ.

Phân bố : Cây được trồng ở nhiều nơi để làm rau ăn và làm thuốc.

Bộ phận dùng : Toàn thân. Thu hái vào mùa hạ trước khi cây ra hoa. Dùng tươi hoặc phơi khô trong bóng râm.

Công dụng : Sát trùng, lợi tiểu, lợi tiêu hóa, điều kinh. Chữa sốt, bế kinh, kinh nguyệt không đều, đau bụng, tích huyết sau đẻ, phù thũng, choáng váng, mụn nhọt, lở ngứa, chấn thương. Ngày 10 - 20g cây khô dạng thuốc sắc. Còn dùng cây tươi để diệt chấy, rận, rệp, bọ mạt, mọt.

MÍA DÒ

( COSTUS  SPECIOSUS )

Tên cây : Mía dò, dọt đắng, cát lồi, sẹ vòng, tậu chó, co ướng bôn (Thái), nó ưởng (Tày).

Mô tả : Cây thân cỏ, mọc thẳng, có thể cao tới hơn 2m, có khi phân cành. Thân rễ nạc, mọc ngang. Lá có bẹ, mọc so le, lúc non xếp thành hình xoắn ốc, có lông. Cụm hoa hình bông, mọc ở ngọn thân. Hoa màu trắng, lá bắc màu đỏ. Quả nang, chứa nhiều hạt, màu đen. Các loài Costus speciosus Sm. var. argyrophyllus Wall. và Costus tonkinensis Gagnep. cũng được dùng.

Phân bố : Cây mọc hoang nhiều ở miền núi.

Bộ phận dùng : Thân rễ. Thu hái quanh năm. Phơi hoặc sấy khô. Còn dùng ngọn và cành non.

Thành phần hóa học : Thân rễ chứa saponin steroid, thủy phân cho diosgenin, tigogenin.

Công dụng : Tác dụng chống viêm. Chữa sốt, đái buốt, đái vàng, thấp khớp, đau lưng, đau dây thần kinh. Ngày 10 - 20g dạng thuốc sắc hoặc cao lỏng. Ngọn và cành non còn tươi, nướng, giã, vắt lấy nước nhỏ tai chữa viêm tai. Có thể dùng làm nguyên liệu để chiết xuất diosgenin.

MÒ MÂM XÔI

( CLERODENDRON  FRAGRANS )

Tên cây : Mò mâm xôi, mò trắng, bấn trắng, ngọc nữ thơm, puồng pỉ (Tày), búng súi mía (Dao).

Mô tả : Cây nhỏ, cao 0,5 - 1,5m; cành non vuông, có lông, lá mọc đối, có cuống dài và có lông ở cả hai mặt; mép lá khía răng hay uốn lượn. Hoa màu trắng, mọc ở đầu cành, tụ tập thành đầu như mâm xôi. Quả mọng, hình cầu, có đài tồn tại. Các loài xích đồng nam (C. squamatum Vahl); bạch đồng nữ (C. viscosum Vent.), ngọc nữ đỏ (C. paniculatum L.) cũng được dùng. 

 Phân bố : Cây mọc hoang ở khắp nơi.

 Bộ phận dùng : Rễ. Thu hái vào tháng 7 - 8. Ðào cả cây, cắt bỏ thân lá, rễ rửa sạch, phơi hoặc sấy khô.

Công dụng : Tác dụng kháng khuẩn, tiêu viêm. Chữa viêm tử cung, bạch đới, kinh nguyệt không đều, mụn nhọt, lở ngứa, đau nhức xương, đau lưng, vàng da, huyết áp cao : Ngày 12 - 16g dạng sắc hoặc viên. Nước sắc còn dùng rửa, trị vết thương nhiễm trùng, bỏng, lỡ loét.

MUỒNG TRÂU

( CASSIA   ALATA )

Tên cây : Muồng trâu, cây lác

Mô tả : Cây nhỏ, cao đến 1,5m, ít phân cành. Lá kép lông chim chẵn, gồm 8 - 12 đôi lá chét, mọc so le; có lá kèm. Cành và cuống lá thường có màu nâu đỏ. Hoa màu vàng, thường mọc thành bông ở đầu cành và kẽ lá. Quả dài, hơi dẹt và có cánh ở hai bên đìa. Hạt nhiều, màu đen.
Phân bố : Cây mọc hoang ở miền núi và trung du. Còn được trồng.
Bộ phận dùng : Lá và thân. Thu hái quanh năm, tốt nhất vào tháng 4 - 5, trước khi cây có hoa. Dùng tươi hoặc phơi khô.
Thành phần hóa học : Lá chứa anthraglucosid, acid chrysophanic, rhein.
Công dụng : Chữa táo bón, phù thũng, đau gan, vàng da : Dùng dạng chè. Chữa hắc lào, bệnh tôkêlô, ecpét loang vòng, ghẻ, lở loét ở súc vật : Lá tươi giã nát xát, hoặc vắt nước bôi vào nơi bị bệnh. Dùng nhuận tràng : Ngày 4 - 8g bột thân lá; tẩy : 15 - 20g sắc uống.

MÙA CUA

( ALSTONIA   SCHOLARIS )

Tên cây : Sữa, mùa cua, mò cua, mạy mản (Tày), co tin pất (Thái).

Mô tả : Cây gỗ to, cao tới hơn 15m. Vỏ dày, có nhiều vết nứt nẻ. Lá mọc vòng, 3 - 8 cái, thường tập trung ở đầu cành. Phiến lá dày hình thuôn dài, đầu tròn, nhiều gân phụ song song. Cụm hoa hình xim tán, gồm nhiều hoa nhỏ màu trắng lục, có mùi thơm hắc. Quả nang gồm 2 đại hẹp và dài. Hạt màu nâu, có mào lông ở 2 đầu. Toàn cây có nhựa mủ.
Phân bố : Cây mọc hoang ở miền núi và được trồng ở nhiều nơi hoặc lấy bóng mát.
Bộ phận dùng : Vỏ cây. Thu hái vào mùa xuân hạ. Phơi hoặc sấy khô.
Thành phần hóa học : Alcaloid : Ditain, echitenin, echitamin (ditamin), echitamidin. Ngoài ra, còn có triterpen : (-amyrin và lupcol.
Công dụng : Thuốc bổ, sát trùng chữa thiếu máu, kinh nguyệt không đều, sốt rét, đau bụng, ỉa chảy, lỵ, viêm khớp cấp. Ngày 1 - 3g dạng thuốc sắc, thuốc bột, rượu thuốc, hoặc cao. Dùng ngoài, vỏ cây sắc lấy nước đặc rửa chữa lở ngứa, hoặc ngậm chữa sâu răng.

MỨC HOA TRẮNG

( HOLARRHENA  ANTIDYSENTERIA )

Tên cây : Mức hoa trắng, mộc hoa trắng, thừng mực lá to, sừng trâu, mộc vài (Tày), xi chào (K'ho), hồ liên.

 Mô tả : Cây gỗ, có thể cao tới hơn 10m; vỏ thân màu nâu, có nốt sần. Cành non có lông. Lá hình bầu dục to, gần như không cuống, mọc đối. Hoa màu trắng, mọc thành xim ngù ở kẽ lá hay đầu cành. Quả gồm hai đại, dài, mọc cong vào nhau. Hạt nhiều, màu nâu, có túm lông màu trắng ở đầu. Toàn cây có nhựa mủ.

Phân bố : Cây mọc hoang ở miền núi và trung du.

Bộ phận dùng : Vỏ cây. Thu hái vào tháng 2 - 3. Phơi hoặc sấy khô. Còn dùng hạt.

Thành phần hóa học : Alcaloid : Conessin, norconessin, cónessimin, isoconessimin, kurchin, conimin, conamin, conkurchin, holarrhin, holarrhimin. Các chất khác : Gôm, nhựa, tanin, triterpen alcol, lupeol và (-sitosterol.

Công dụng : Chữa lỵ amíp. Liều dùng 1 ngày : Vỏ cây khô 3 - 10g, hoặc hạt 3 - 6g, dưới dạng bột, cồn thuốc hoặc cao lỏng. Còn dùng dạng alcaloid toàn phần hoặc conessin. Dùng ngoài vỏ cây hoặc lá nấu nước tắm chữa ghẻ. Vỏ rễ giã ngâm rượu cùng với rễ hòe bôi ghẻ.

MƯỚP XÁC

( CERBERA  ODOLLAM )

Tên cây : Mướp sát, hải qua tử.

Mô tả : Cây nhỡ, có khi cao tới 10m. Vỏ thân xù xì, dày; gỗ mềm. Lá mọc so le, mặt trên nhẵn bóng, thường tập trung ở đầu cành. Cụm hoa hình xim ở đầu cành; hoa màu trắng, ở giữa màu hồng đỏ, có mùi thơm. Quả hạch, hình trái xoan, to. Toàn cây có nhựa mủ màu trắng.  

 Phân bố : Cây mọc hoang ở vùng ven biển và hải đảo.  

Bộ phận dùng : Hạt, thu hái khi quả chín. Phơi khô; đập vỡ hạt lấy nhân ép dầu. Hạt rất độc.  

Thành phần hóa học : Hạt chứa glucosid : Cerberin, cerberosid, neriifolin, thevetin.  

Công dụng : Dầu hạt bôi lên da chữa ghẻ, ngứa hoặc bôi lên tóc trừ chấy. Các glucosid chiết được từ hạt dùng chữa bệnh suy tim. Có nơi dùng vỏ cây hoặc lá làm thuốc tẩy. Cần rất thận trọng vì độc.

 MƠ  -  Khổ Hạnh Nhân

( PRNUS ARMENIACA )

Tên cây : Mơ, mai, hạnh, má pheng (Thái), mác mòi (Tày).

Mô tả : Cây nhỡ, cao 3 - 5m. Lá mọc so le, hình tim nhọn đầu, mép có răng cưa. Hoa màu trắng, mọc trước khi cây ra lá. Quả hạch, có lông mịn, khi chín màu vàng. Hạt màu nâu.
Phân bố : Cây trồng lấy quả ăn và làm thuốc.
Bộ phận dùng : Quả. Thu hái vào đầu mùa hạ. Dùng tươi hoặc ướp muối, phơi khô làm thành ô mai.
Thành phần hóa học : Quả chứa các acid hữu cơ citric, tartric; carotenoid; lycopen, (-caroten; các flavonoid; quercetin, isoquercetin; các vitamin A, B15. Nhân hạt : dầu béo, enzym và amygdalin, emulsin.
Công dụng : Kháng khuẩn, nhuận phổi. Mơ muối chữa ho khó thở, hen suyễn, viêm họng, khản tiếng, lỵ, ỉa chảy kéo dài, giun đũa : Ngày 4 - 8g ngậm hoặc sắc, viên. Nước cất hạt mơ độc, chữa ho, khó thở, đau dạ dày : Ngày 1 - 4ml. Dầu hạt mơ dùng nhuận tràng dạng

MƠ TAM THỂ

( PAEDERIA  LANUGINOSA )

Tên cây : Mơ tam thể, dây thối địt, lá mơ, dắm chó, khau tất ma (Tày), co tốt ma (Thái).
Mô tả : Dây leo bằng thân quấn, sống nhiều năm. Lá mọc đối, mặt dưới có màu tím đỏ. Cụm hoa hình xim, mọc ở kẽ lá. Hoa nhỏ, màu trắng điểm tím nhạt. Quả gần hình trứng dẹt, nhẵn. Toàn cây có lông mềm, nhất là cành và lá non. Vò nát có mùi hôi đặc biệt.
Phân bố : Cây mọc hoang và được trồng làm gia vị và làm thuốc.
Bộ phận dùng : Lá, thu hái quanh năm, tốt nhất vào mùa xuân. Dùng tươi.
Thành phần hóa học : Lá chứa tinh dầu, alcaloid : ( và ( paederin.
Công dụng : Chữa lỵ trực khuẩn. Lấy 30 - 50g lá tươi thái nhỏ, trộn với một quả trứng gà, bọc lá chuối, nướng hoặc rán (không mỡ) trên chảo. Ngày ăn 2 - 3 lần, trong 5 - 8 ngày. Nước sắc lá còn chữa sỏi thận, bí tiểu tiện, thấp khớp, ăn không tiêu, viêm dạ dày, viêm ruột.

MA HOÀNG

( EPHEDRA  SINICA  STAPf )  

Mô tả cây : Cây thảo, mọc thẳng đứng, cao 30-70cm. Thân có nhiều đốt, Mỗi đốt dài 3-6cm, trên có rảnh dọc. Lá mọc đối hay mọc vòng từng 3 lá một, thoái hoá thành vẩy nhỏ, phía dưới  lá màu hồng nâu, phía trên lá màu tro trắng, đầu lá nhọn và cứng. Hoa đực, hoa cái khác cành. Cành hoa đực nhiều hơn. Quả thịt màu đỏ.

Thành phần hoá học : Có Ephedrine, pseudoephedrine, norephedrine, ephedroxane, 2,3,5,6- tetraethylpyrezine.

Tính vị, tác dụng : vị the, hơi đắng, tính ấm, có tác dụng làm ra mồ hôi, hạ đờm, suyễn, lợi tiểu, tiêu phù.

Công dụng: Chữa cảm mạo, ho, viêm phế quản, hen suyễn. Liều dùng 5-10g, dạng thuốc sắc.

MẠN KINH TỬ

(VITEX  TRIFOLIA )

Tên cây : Mạn kinh, đẹn ba lá, quan âm, từ bi biển, mác nim (Tày).

Mô tả : Cây nhỏ, cành non hình vuông, có lông mềm. Lá kép, 3 lá chét, mọc đối, mặt dưới phủ lông mềm màu trắng, vò nát có mùi thơm. Cụm hoa hình xim, mọc ở đầu cành, hoa màu tím nhạt. Quả hình cầu, có đài tồn tại. Loài Vitex ovata Thunb. cũng được dùng làm thuốc với tên là mạn kinh. 
Phân bố : Cây mọc hoang ở vùng ven biển. 
Bộ phận dùng : Quả. Thu hái từ tháng 9 - 11. Phơi hoặc sấy khô. Dùng sống hoặc sao nhẹ. 
Thành phần hóa học : Quả chứa alcaloid vitricin. Lá chứa tinh dầu trong có L-(-pinen, camphen, terpinyl acetat, diterpen alcol, lá flavonoid : aucubin, agnusid, casticin, orientin, iso-orientin, luteolin 7-glucosid. 
Công dụng : Chữa cảm mạo, sốt, nhức đầu, hoa mắt, chóng mặt, nhức hai bên thái dương, đau nhức mắt, tăng nhãn áp, thấp khớp, đau dây thần kinh. Ngày 6 - 12g quả, dạng thuốc sắc hoặc 2 - 3g dạng thuốc bột.

MÃ SĨ HIỆN

( PORTULACA  OLERACEA )

Tên cây : Rau sam, mã xỉ hiện, phjắc bỉa, slổm ca (Tày).
Mô tả : Cây cỏ, sống hàng năm, mọc bò. Thân mập, mọng nước, màu đỏ tím nhạt. Lá dày, bóng, gốc thuôn, đầu lá bẹt, gân lá mờ. Hoa màu vàng mọc tụ tập ở ngọn thân. Quả nang, hình cầu hoặc hình trứng mở bằng một nắp, chứa nhiều hạt nhỏ màu đen bóng.
Phân bố : Cây mọc hoang ở chỗ ẩm mát.

Bộ phận dùng : Cả cây, trừ rễ. Thu hái vào mùa hạ, thu. Dùng tươi.
Thành phần hóa học : Cả cây chứa caroten, các vitamin C, B1, B2, PP, các muối vô cơ : Ca, Mg, Na, K, các acid hữu cơ : nicotinic, oxalic. Ngoài ra còn có noradrenalin và biflavonoid liquiritin.
Công dụng : Sát trùng, tiêu viêm, trị giun. Chữa lỵ trực khuẩn, bí tiểu tiện : 250g cây tươi sắc uống. Phối hợp với cỏ sữa lá nhỏ, mỗi thứ 100g. Trị giun kim, giun đũa : 100g cây tươi giã, thêm nước vắt, uống buổi sáng trong 3 - 5 ngày. Chữa đau vú, mụn nhọt, chốc đầu : Lá giã đắp.

MẪU ÐƠN BÌ  

( PEONIA  SUFFRUTICOSA )  

Mô tả cây : Mẫu đơn là một loại cây sống lâu năm, có thể cao 1-1,5m, rể phát triển thành củ. Lá mọc so le, thường chia thành 3 lá chét, lá chét giữa lại chia thành 3 thuỳ, mặt trên xanh, mặt dưới màu trắng nhạt vì có lông. Cuống dài 6-10cm. Hoa mọc đơn độc ở đầu cành, rất to, đường kính đạt tới 15-20cm, màu đỏ, tím hoặc trắng, mùi thơm gần giống mùi thơm của hoa hồng.

Thành phần hoá học : trong mẫu đơn bì tươi có một glucozit, khi chất glucozit nầy tiếp xút với một chất men trong vỏ cây nầy, sẽ cho glucoza và paeonola là một chất phenola. Ngoài ra còn có axit benzoic, phitosterol. Chất paeonola đã được martin, nagai và yagi xác định là một chất p-metoxy- o-oxyaxetophenola.

  Paeonola có tinh thể hình kim, độ chảy 500 , mùi thơm vị cay, hơi tan trong nước lạnh, tan nhiều hơn trong nước nóng, tan trong ête, cồn, clorofoc, cacbon sunfua, benzen. Dung dịch paeonola trong rượu thêm clorua sắt III sẻ cho màu xanh tím đen.

  Năm 1958, viện y học Bắc kinh phân tích thấy trong mẫu đơn bì tứ xuyên có 5,66% glucoxit, 0,4% ancaloit, 12,54% saponin. Trong quả đơn bì có 3,58% glucozit.

Tính vị, tác dụng : Theo tài liệu cổ mẫu đơn bì có vị cay, đắng, tính hơi hàn, vào 4 kinh tâm, can, thận và tâm bào. Có tác dụng thanh huyết nhiệt, tán ứ huyết. Dùng chữa nhiệt nhập doanh phận, phát cuồng kinh giản, thổ huyết, máu cam, lao nhiệt cốt trưng, bế kinh.

Công dụng : Hiện nay mẫu đơn được dùng làm thuốc trấn kinh giảm đau, chữa nhác đầu, đau lưng, kinh nguyệt đau đớn, đau khớp. Còn dùng chữa kinh nguyệt không đều, những bệnh sau khi sinh nở. Ngày dùng 5-10g dạng thuốc sắc.

MỘC HƯƠNG

( SAUSSUREA  LAPPA C. B. CLARKE )

Mô tả cây : Cây thảo, sống lâu năm, rễ mập. Thân hình trụ rỗng, cao 1,5-2m. vỏ ngoài màu nâu nhạt. Lá mọc so le, phiến chia thuỳ không đều ở phía cuống, dài 12-30cm, rộng 6-15cm, mép khía răng, có lông ở cả hai mặt nhất là ở mặt dưới, cuống dài 20-30cm. Các lá trên thân nhỏ dần và cuống cũng ngắn dần, lá trên ngọn hầu như không cuống, hầu như ôm lấy thân. Cụm hoa hình đầu, màu lam tím. Quả bế hơi dẹt, màu nâu nhạt lẫn những đớm màu tím.

Thành phần hoá học : Trong củ có costus lactone, dihypro- costus lactone, saussurea lactone, costunolide và dihydrocos- tunolide.

Tính vị, tác dụng : Mộc hương có vị cay, đắng, tính ấm, có tác dụng hành khí chỉ thống, kiện tỳ tiêu tích, nói chung nó có tác dụng làm tan ứ trệ, hoà tỳ vị, đuổi phong tà, tả khí hoả, phát hãn, giải cơ biểu. như thổ mộc hương. Còn có tác dụng lý khí, dùng để hành khí giảm đau, kiện tỳ, chỉ tả. Loại nướng có tác dụng hoà hoãn hành khí, trợ sức cho đại trường, chỉ tả lỵ.

Công dụng : Thường dùng trị mọi chứng đau, trúng khí độc bất tỉnh, tiểu tiện bế tắc, đau bụng, khó tiêu, trướng đầy, gây trung tiện, ngừng nôn mữa, tiết tả di lỵ. Liều dùng 0,5-1g nhai nuốt hoặc mài với nước nống. Có khi dùng đến 3-6g sắc hoặc tán bột uống.

MỘT DƯỢC

( COMMIPHORA  MIRRHA  ENGLER )

Mô tả : Một dược còn gọi là Myrrhe là chất gồm nhựa chích từ cây Commiphara momol Engler hay Commiphara abyssinica Engl, thuộc họ trám. Cây nầy chưa thấy ở nước ta. Trước đây ta nhập của Trung Quốc, nhưng bản thân Trung Quốc cũng nhập từ các nước tây châu phi, vùng hồng hải, somali, Abytsini, Ả rập.

Thành phần hoá học : Thành phần chủ yếu của một dược gồm 28-40% nhựa và tinh dầu. 61% gôm, 3-4% tạp chất và một ít chất đắng. Tinh dầu một dược chứa axit tự do, axit axetic, axit panmitic, hay tinh dầu kết hợp, andehyt cuminic, eugenola, limonen, pinen, tecpen và dipenten. Nhựa một dược gồm 21-23% tan trong ête và 5% không tan trong ête. Phần tan chứa axit a và B myrrhololic. Phần không tan gồm hai nhựa resin phenolic, a và b hetabomyrrholola và axit commyphoric.

Công dụng và liều dùng : Ðông y dùng một dược để chế một số cao dán nhọt có tính chất hoại huyết, giãm đau, tiêu thũng. Có khi dùng làm thuốc đều kinh. Tây y dùng trong công nghiệp nước hoa, thuốc bổ, trấn kinh. Uống trong với liều 0,20-2g. Ðông y dùng với liều từ 6-12g dưới dạng thuốc sắc.

MỘC THÔNG

( ARISTOLOCHIA  MANSHURIENSIS )  

Mô tả cây : Cây mộc thông mã đậu linh - hay mộc thông ( hocquartia manshuriensis nakai hay aristolochia manshuriensis thuộc họ mộc hương ). Là một loại dây leo vào cây to, dài độ 6-7m, cành non có lông. Lá to, hình tim,mép nguyên, cuống lá dài. Hoa mọc ở kẻ lá, màu lục nhạt, trong có các đốm mầu tím. Quả màu xám mở ở trên đỉnh.

  Cây nầy chưa thấy ở Việt Nam. Tại Trung Quốc, cây nầy được dùng ở Hắc Long Giang, Liêu Ninh, Cát Lâm.

  Trung Quốc còn dùng và bán sang ta các loại mộc thông sau đây: Tiểu mộc thông do cây clematis armandi franch. Thuộc họ Mao lương ( ranunculaceae ). Bạch mộc thông do cây akebia trifoliata ( thunb ) keidz var. australis ( diels ) rehd. Thuộc họ lardizabalaceae. Có tác giả xác định là akebia quinata ( thunb ) decne. Những cây sau được khai thác ở Quảng Ðông, Quảng Tây, Vân Nam, Tứ Xuyên v. v.

Thành phần hoá học : Trong mộc thông người ta chiết ra được 0,091% chất có tinh thể màu vàng, độ chảy 281-2830C. Trong mộc thông Nhật Bản người ta đã lây ra được một loại glucozit gội akebin, khi thuỷ phân sẽ được akebigenin, glucoza và rhamnoza. Ngoài ra còn có hederagenin và axit  oleanolic hay caryophylin.

Tính vị, tác dụng : Theo tìa liệu cổ mộc thông có vị đắng, tính hàn, vào 4 kinh tâm, phế, tiểu trương và bàng quang. Có tác dụng giáng tâm hoả, thanh phế nhiệt, lợi tiểu tiện, thông huyết mạch. Dùng chữa thấp nhiệt lâm bệnh.

  Công dụng : Mộc thông là một vị thuốc dùng chữa tiểu tiện khó, thuỷ thũng, it sữa. Ngoài ra còn chữa kinh nguyệt bế tắc. Phụ nữ có thai và những người tiểu tiện nhiều không dùng được. Liều dùng hằng ngày từ 4-6g dưới dạng thuốc sắc, dùng riêng hay phối hợp với các vị thuốc khác.

MẠCH NHA

( MALTUM )  

Nguồn gốc: Mạch nha chính thức là hạt lúa mạch Hrdeum sativum Jess. Var . vulgare Hack hoặc một loài Hrdeum khác họ lúa poaceae cho mọc mầm, rồi sấy khô ở nhiệt độ dưới 600. Ở Việt Nam ta vì chưa có lúa mạch, vẩn dùng hạt thóc tẻ ( thóc chiêm hay thóc mùa đều được ) Oryza sativa L. var . utilissima cùng họ để ngâm cho nẩy mầm rồi phơi khô, gội là cốc nha. Mới đây ta có nhập giống lúa mạch về trồng để chế bia nhưng chưa đủ dùng. Muốn có thóc nẩy mầm, chỉ cần đãi thóc sạch đất cát, ngâm nước cho ẩm, sau khi ủ kín, thỉnh thoảng tưới nước để gĩư ẩm đều sau dài ngày hạt thóc nẩy mầm. Khi nào một số mầm bắt đầu xanh thì lấy ra phơi nắng cho khô, để nguyên hay tán nhỏ, sảy hết trấu mà dùng.

Thành phần hoá học : Trong mạch nha cũng như trong thóc nẩy mầm có tinh bột, chất béo, protit, đường mantoza, sacaroza, các men amylaza, vitamin B, C, lexitin.

Công dụng và liều dùng: Mạch nha hay mầm thóc do chứa các men, các chất có thể hấp thụ được ngay cho nên giúp sự tiêu hoá các thức ăn có tinh bột và có tác dụng bồi bổ rất tốt cho những người ăn uống kém tiêu, không muốn ăn. Do các vitamin B, C cho nên còn dùng chữa các bệnh phù do thiếu vitamin. Ngày dùng 12-13g dưới hình thức nước pha hay cao mạch nha. Muốn chế cao mạch nha cần tán bột mạch nha, chiết suất bằng nước ở nhiệt độ 600 và cô đặc ở nhiệt độ dưới 600.

MẪU LỆ

( OSTRIDAE SP )  

 Mô tả con vật : Hầu cửa sông là một loại hầu to và dầy, có nhiều hình dáng kích thước như tròn, dài, bầu dục v.v. Do bám chen chúc vào nhau trên những vật khác nhau nên tạo ra những hình dáng khác nhau. Ngoài các yếu tố như sóng gió, những sinh vật khác bám trên vỏ hầu làm cho vỏ hầu có hình dáng khác nhau, mặt ngoài của vỏ có màu sẫm. Hầu nhiều tuổi có thớ vỏ xếp chông lên nhau theo từng lớp. Mặt trong của vỏ phần lớn có màu trắng, có vỏ có màu vàng tím, óng xanh như xà cừ. Hầu vĩnh viễn không rời vật bám, vỏ hầu chỉ mở đong để  bắt mồi và thở. Hầu thích nghi ở nhiệt độ nước từ 10-350C và nồng độ muối 4%- 24%, nếu nước nhạt quá hầu sẽ chết. Môi trường thích nghi nhất cho hầu là nước có nhiệt độ từ 100C - 250c, mồng độ muối từ 10% - 20%, tỷ trong nước từ 1,003-1,009 , đáy nước có chừng 2/3 bùn. Hầu là loài ăn tạp, ăn cả động vật và thực vật nhỏ lơ lửng trong nước chủ yếu là các loại khuê tảo.

Thành phần hoá học : Vỏ hầu hay mẫu lệ chứa 80-90% canxi cacbonat, canxi photphat và canxi sunfat. Ngoài ra còn có magiê, nhôm và sắt ôxyt, chất hữu cơ. Nhưng khi nun lên thì không còn chất hữu cơ nữa. Thịt hầu chứa 68% nước, 7% protit, 4% gluxit, 2% chất béo và 1% muối khoáng. Người ta thấy thành phần chất dinh dưỡng của hầu có thể so sánh với sữa bò.

Tính vị, tác dụng : Theo tài liệu cổ mẫu lệ vị mặn, chát, tính hơi hàn, vào 3 kinh can, đởm và thận. Có tác dụng tư âm tìm dương, hoá đờm, cố sáp.

Công dụng :  Dùng chữa cốt nhiệt, di tinh băng đới, mồ hôi trộm, chữa bệnh đau dạ dày thừa nước chua, bồi bổ cơ thể suy nhược. Những người hư mà hàn, thận hư vô hoả, tinh lạnh tự xuất thì không dùng được. Ngày dùng 3-6g dưới dạng thuốc sắc, thuốc bột hay thuốc viên. Ngoài ra thịt hầu còn là một món ăn quí, người ta còn dùng vỏ hầu để nun vôi, làm thức ăn có chất canxi cho gia xúc và làm phân bón ruộng.

MẠCH MÔN

( OPHIOPOGON  JIAPONICUS )

Tên cây : Mạch môn, tóc tiên, lan tiên, duyên giới thảo, xà thảo, phiéc kép phạ (Tày).

Mô tả : Cây cỏ sống nhiều năm, không có thân. Rễ chùm phình lên thành củ. Lá hẹp, dài, mọc thẳng từ gốc, mặt trên xanh sẫm, mặt dưới trắng nhạt, nhiều gân song song. Hoa nhỏ màu lục nhạt, tập trung thành một chùm trên cuống chung dài. Quả mọng, màu tím.
Phân bố : Cây mọc hoang ở núi đá vôi và được trồng ở khắp nơi làm cảnh và làm thuốc.
Bộ phận dùng : Rễ củ của những cây trồng được hơn 2 năm. Thu hái từ tháng 9 - 12. Rửa sạch, cắt bỏ rễ nhỏ và hai đầu, tách bỏ lõi. Phơi hoặc sấy khô.
Thành phần hóa học : Rễ củ chứa chất nhầy, đường glucosa, fucosa, rhamnosa, xylosa, (-sitosterol, ophiopogenin A, B, C, D, ruscogenin.
Công dụng : Thuốc long đờm chữa ho, lao phổi, ho ra máu, thổ huyết, sốt nóng âm ỉ về chiều, chảy máu cam, đái ít, thiếu sữa, tắc tia sữa, táo bón. Ngày 6 - 20g rễ củ dạng thuốc sắc, thuốc viên hoặc sirô.

MÃ TIỀN

( STRYCHNOS  NUX-VOMICA )

Tên cây : Mã tiền, củ chi, mác chèn sứ (Tày), co bên kho (Thái).

Mô tả : Cây gỗ, cao tới hơn 10m, cành non có gai. Lá mọc đối, mặt trên xanh bóng, 5 gân hình cung. Cụm hoa hình ngù, mọc ở đầu cành. Hoa nhỏ, hình ống, màu vàng nhạt. Quả thịt, hình cầu, đường kính 3 - 5cm, khi chín màu vàng cam. Hạt hình đĩa dẹt, một mặt hơi lõm, có lông màu xám bạc.
Phân bố : Cây mọc hoang ở miền núi thuộc các tỉnh phía Nam.
Bộ phận dùng : Hạt. Thu hái quả già vào mùa thu. Tách quả lấy hạt, ngâm nước gạo 1 ngày, 1 đêm. Cạo vỏ ngoài, bỏ mầm. Thái mỏng. Tẩm dầu vừng 1 ngày, sao cho vàng đậm.
Thành phần hóa học : Hạt chứa các alcaloid : strychnin, brucin, vomicin, (-colubrin, pseudostrychnin, N methyl-sec-pseudobrucin, strucin, glucosid loganin.
Công dụng : Chữa thấp khớp, nhức mỏi tay chân, đau dây thần kinh, bại liệt, nhược cơ, giảm cường kiện ruột, đái dầm, thiếu máu. Người lớn mỗi lần uống 0,05g hạt mã tiền chế, ngày 1 - 3 lần dạng sắc hoặc bột. Còn dùng thuốc tiêm strychnin tinh khiết, rượu thuốc hạt để xoa bóp. Thuốc độc, dùng thận trọng.

MỘC QUA

( CHAENOMELES  LAGENARIA )  

Mô tả cây : Mộc qua là một cây nhỡ cao 2-3m, cành có gai, dài 5-20mm đường kính phía gốc của gai tới 1-3mm, mặt cành có những bì không rỏ. Lá có cuống dài 3-15mm, phiến lá hình mác dài 2,5-14cm, rộng 1,5-4cm, mép có răng cưa, mặt trên màu xanh, mặt dưới màu tím nhạt, cả hai mặt đều nhẵn. Lá kèm có hình dạng và kích thước không đổi, dài từ 2-2,5cm, rộng từ 1-1,5cm, mép có răng cưa, hoa mọc thành chùm ở kẽ lá. Cánh hoa màu đỏ của hoa đào, có loại hoa trắng hay hồng. Cuống hoa rất ngắn. Quả thịt hình cầu hay hình trứng, dài khoảng 8cm, mặt ngoài nhẵn bóng, màu vàng hay màu xanh, mùi thơm. Mùa hoa tháng 3-4, mùa quả tháng 9-10.

Thành phần hoá học : Trong mộc qua có saponin khoảng 2%, axít hữu cơ, tanin, và flavonozit.

Tính vị, tác dụng : Theo tài liệu cổ mộc qua có vị chua, chát, tính ôn, có tác dụng liễm phế, chỉ ho, bình can, hoà tỳ hoá thấp, thư gân cốt.

Công dụng : Hiện nay mộc qua thường dùng phối hợp với xương hổ trong đơn thuốc chữa đau nhức, thấp khớp, ho lâu ngày, phù nề. Ngày dùng 6-12g dưới dạng thuốc sắc hay ngâm rượu, dùng riêng hay phối hợp với nhiều vị thuốc khác.

NHÂN TRẦN

(Artemisia capillaris thunb.)

Mô tả cây : Thân thảo cao tới gần một mét, hình trụ đơn hay phân nhánh. Lá phía dưới mọc đối, lá phía trên có khi mọc so le, hình trái xoan nhọn, khía tai bèo hay răng cưa, cuống dài 4-15mm .Hoa mọc ở lá thành chùm hay bông có thể dài tới 40-50cm. Tràng màu tiá hay lam, chia hai môi,  nhị 4, bầu có vòi nhuỵ hay dãn ra ở đỉnh. Quả nang dài hình trứng, có mỏ ngắn nở thành 4 van. Hạt nhiều, bé, hình trứng.

Thành phần hoá học : Trong cây có saponin triterpenic, fla-vonoid, acid nhân thơm, coumarin và tinh dầu. Cả cây có 1% tinh dầu có mùi cineol mà thành phần là terpen và ancol.

Tính vị, tác dụng : Vị cay, hơi đắng, có mùi thơm, tính ấm, có tác dụng thanh nhiệt, khử phong, tiêu thũng, tiêu viêm, chống ngứa.

Công dụng : Thường dùng chữa. Hoàng đản cấp tính, tiểu tiện vàng đục và ít,  phụ nữ sau sinh đẻ ăn chậm tiêu. Ngày dùng 20-30g, dạng thuốc sắc, cao hoặc hoàn tán. Thường phối hợp với các vị thuốc khác.

Nhân dân thường dùng nhân trần làm thuốc cho phụ nữ sau khi sinh để, nước sắc cây nầy có tác dụng tiêu, kích thích ăn uống và bổ máu. Cũng dùng kết hợp với quả dành dành chữa bệnh viêm gan vàng da, một bệnh thường phát triển ở trẻ em.

  Ở Trung quốc, người ta dùng cây nầy dể chữa: giai đoạn đầu của bệnh bại liệt ở trẻ em, thấp khớp đau nhức xương, đau dạ dày, rắn cắn, đòn ngã tổn thương, viêm mủ da, Eczema, mề đay, dùng 15-30g dạng thuốc sắc. Ðể dùng ngoài, lấy cây tươi giã đắp hoặc nấu nước tắm rửa.

NGẠI DIỆP

ARTEMISIA  VULGARIC

Tên cây : Ngải cứu, thuốc cứu, ngải diệp, nhả ngải (Tày), quá sú (H'mông), co linh li (Thái).
Mô tả : Cây cỏ, sống nhiều năm, cao 0,4 - 1m; cành non có lông. Lá mọc so le, phiến lá xẻ lông chim, mặt trên xanh sẫm, mặt dưới màu trắng xám, có lông. Vò nát có mùi thơm hắc. Cụm hoa hình đầu nhỏ, màu vàng lục nhạt, mọc tập trung thành chùm kép ở đầu cành. Quả bế nhỏ, không có túm lông.
Phân bố : Cây mọc hoang ở miền núi, nhưng chủ yếu được trồng để làm thuốc.
Bộ phận dùng : Toàn cây, bỏ rễ. Thu hái vào mùa xuân hạ, khi hoa chưa nở. Dùng tươi hoặc phơi khô trong bóng râm.
Thành phần hóa học : Cả cây chứa tinh dầu, thành phần chủ yếu là cineol, (-thuyon, dehydro, matricaria este, tetradecatrilin, tricosanol, arachyl alcol, adenin, cholin.
Công dụng : Chữa kinh nguyệt không đều, khí hư, động thai, băng huyết, thổ huyết, chảy máu cam, lỵ ra máu, nôn mửa, đau bụng, đau dây thần kinh, thấp khớp, ghẻ lở. Ngày 6 - 12g dạng sắc, cao. Ngải nhung dùng làm mồi cứu. Ðể điều kinh, uống tuần lễ trước khi có kinh.

NHÀU

( MORINDA  CITRIFOLIA )

Tên cây : Nhàu, nhàu rừng, cây ngao.

Mô tả : Cây nhỡ, cao 6 - 8m. Thân cành non có cạnh, hơi dẹt, có 

rãnh. Lá mọc đối, có lá kèm, phiến lá uốn lượn, mặt trên xanh bóng, mặt dưới nhạt. Hoa màu trắng sau vàng hợp thành hình chùy đối diện với lá. Quả thịt, hình trứng gồm nhiều quả hạch dính vào nhau, khi chín màu vàng, chứa cơm mềm. Hạt nhiều.

Phân bố : Cây mọc hoang và được trồng nhiều ở các tỉnh phía nam.

Bộ phận dùng : Rễ, thu hái vào mùa đông, được dùng nhiều nhất. Lá vào mùa xuân. Quả vào mùa hạ. Rễ phơi khô. Lá và quả dùng tươi.

Thành phần hóa học : Vỏ rễ chứa morindon, morindin, morindadiol, soranjidiol, acid rubichloric, alizarin, (-methyl ether và rubiadin l-methyl ether.

Công dụng : Chữa huyết áp cao, nhức mỏi, đau lưng : Ngày 10 - 20g vỏ rễ sắc hoặc sao vàng ngâm rượu uống. Lá giã đắp chữa nhọt mủ. Lá sắc uống chữa sốt, lỵ, ỉa chảy. Quả làm dễ tiêu, nhuận tràng, chữa lỵ, băng huyết, bạch đới, ho, cảm, phù, đau dây thần kinh, đái đường.

NHÃN

( MEMILOTUS  SUAVEOLENS )

Tên cây : Nhãn, lệ chi nô, mạy ngận, mác nhan (Tày).

Mô tả : Cây nhỡ, cao 5 - 10m. Lá kép lông chim, mọc so le, gồm 5 - 9 lá chét, hình mác thuôn. Mặt trên lá nhẵn bóng. Hoa màu vàng nhạt mọc thành chùm kép ở đầu cành. Quả hình cầu, nhẵn hoặc hơi nháp ở vỏ ngoài, màu vàng nâu. Hạt đen bóng, có áo hạt.

Phân bố : Cây được trồng nhiều ở khắp nơi, nhiều nhất ở Hải Hưng.  

Bộ phận dùng : Cùi quả và hạt. Thu hái vào tháng 7 - 8. Cùi quả chế biến phơi khô gọi là long nhãn.

Thành phần hóa học : Cùi quả chứa đường glucosa, saccharosa, vitamin A, B, protid và chất béo. Hạt : Tinh bột, saponin, tanin, chất  béo.  

Công dụng : Thuốc bồi bổ sức khỏe, chữa chứng hay quên, trí nhớ sút kém, mất ngủ, thần kinh suy nhược. Ngày 9 - 10g, cùi quả khô sắc hoặc hoặc nấu cao uống. Hạt tán bột dùng ngoài chữa chốc lở, chảy máu khi đứt tay chân.

NÚC NÁC

( OROXYLUM  INDICUM )

Tên cây : Núc nác, nam hoàng bá, mộc hồ điệp, mạy ca (Tày), co ca liên (Thái), p'sờ lụng (K'ho), kờ lúc (K'dong), póc ta lốp (Ba Na).

Mô tả : Cây nhỡ, cao 8 - 10m. Thân ít phân cành. Vỏ cây màu xám tro, mặt trong màu vàng. Lá xẻ 2 - 3 lần lông chim, dài tới 1,5m. Hoa to màu nâu đỏ sẫm mọc thành chùm ở ngọn thân. Quả dẹt, cong chứa nhiều hạt dẹt, có cánh mỏng.

Phân bố : Cây mọc hoang ở miền núi và được trồng ở khắp nơi.

Bộ phận dùng : Vỏ rễ, vỏ thân thu hái quanh năm. Hạt lấy lúc quả già. Phơi hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học : Vỏ rễ và vỏ thân chứa oroxylin A, baicalein, chrysin. Hạt có baicalein, tetuin (baicalein-6 glucosid).

Công dụng : Chữa bệnh dị ứng, mẩn ngứa, vàng da, hen, viêm họng, ho khàn tiếng, đau dạ dày, ỉa chảy, lỵ, trẻ con ban, sởi : Ngày 8 - 16g vỏ cây sắc, nấu cao, tán bột uống. Hạt chữa ho lâu ngày, đau dạ dày, ngày 5 - 10g sắc, tán bột. Vỏ tươi giã, ngâm rượu, bôi chữa lở sơn.

  NGƯU BÀNG TỬ  

( ARETIUM  LAPPA )

Mô tả cây : Ngưu bàng là một loại cây sống hàng năm hay hai năm, cao chừng 1m-1,5m. phía trên phân nhiều cành. lá mọc thành hoa thị ở gốc và mọc so le ở trên thân. lá to rộng, hình tím, đường 40-50cm, cuống lá dài, mặt dưới lá mang nhiều lông trắng. cụm hoa hình đầu, mọc ở đầu cành, đường kính 2-4cm. cánh hoa màu hơi tím. quả bế, màu xám nâu, hơi cong. màu hoa tháng 6-7.

Thành phần hoá học : Quả và lá chứa một chất đắng là aretiosid khi thuỷ phân cho glucose và aretigenin còn có lappaol A.B. rể chứa chủ yếu là inulin (45%). Rể tươi chứa tinh dầu, con có ta nin, acid stearic, một carbur hydrogen và một phytosterol. Không có glucosid, alcaloid và hoạt chất đắng trong rể.

Tính vị, tác dụng : Quả có vị cay, đắng, tính hàn, có tác dụng trừ phong, tán nhiệt, thông phổi làm mộc ban chẩn, tiêu thũng, giải độc, sác trùng. Rể có vị đắng, cay, tính hàn, có tác dụng lợi tiểu, khử lọc, làm ra mồ hôi, lợi mật, nhuận tràng, chống giang mai, trị đái đường, diệt trùng và chống nọc độc.

Công dụng: Cây ngưu bàng đã được sử dụng ở nước ta từ lâu. Lá ngưu bàng non gội là rau cẩm bình nấu canh ăn rất tốt, hạt ( quả) chữa phong lở, mề đay, bụng sình. Trong y học phương đông quả của ngưu bàng dùng làm thuốc lợi tiểu, giải nhiệt, trị được phù thũng, đau họng sưng họng, phế viêm cảm cúm.Rể trị mụn nhọt, áp xe, bệnh nấm da,hắc lào, loét mất trương lực, viêm hạch, vết thương có mủ. Ngày dùng 6-10g dạng thuốc sắc, dùng riêng hay kết hợp với các vị thuốc khác.

 NGÔ THÙ DU

( EUODIA  MELIAEFOLIA )  

Mô tả cây : Cây gỗ nhỏ, cao tới 20m, không lông, cành đen đen, lá mang 5-11 chét lá mỏng, dài 5-13cm, 2-5cm, đầu có mũi, gân phụ 10-13 cặp. Chuỳ hoa ở ngọn các nhánh, cánh hoa 4, vàng ngà, dài 3mm, nhị 4, vòi nhuỵ 4, rời, quả dại 1-4, nâu đen, hạt tròn, đen bóng, to 2,25mm

Thành phần hoá học : Cây chứa alcaloid berberine. Hạt chứa tinh dầu với hàm lượng 26%.

Tính vị, tác dụng : Vị cay, tinh ấm, có ít độc, có tác dụng ôn trung tán hàn, hành khí tiêu tích.

Công dụng: Ở trung Quốc, được dùng trị đau dạ dày, đau đầu, đau tim, khí trệ, ung thũng di chuyển.

NHÂN SÂM

( PANAX GINSENG C. A. Mey )  

Mô tả cây : Cây nhân sâm là một cây sống lâu năm, cao chừng 0,6m. rể mẫm thành củ to. Lá mọc vòng, có cuống dài, lá kép gồm nhiều lá chét mọc thành hình chân vịt. Nếu cây mới được một năm thì cây chỉ có một lá với 3 lá chét, nếu cây nhân sâm được 2 năm cũng chỉ một lá với năm lá chét. Nếu 3 năm thì có 2 lá kép, 4 năm có 3 lá kép. Nếu 5 năm trở lên thì có 4-5 lá kép, tất cả đều có 5 lá chét hình trứng, mép lá chét có răng cưa sâu.

Bắt đầu từ năm thứ 3 trở đi, cây nhân sâm mới có hoa, kết quả. Hoa xuất hiện vào mùa hạ. Cụm hoa hình tán mọc ở đầu cành, hoa màu xanh nhạt, 5 cánh hoa, 5 nhị, bầu hạ 2 núm. Quả mọng hơi dẹp to bằng hạt đậu xanh, khi chín có màu đỏ, trong chứa 2 hạt. Hạt cây sâm năm thứ 3 chưa tốt. Thường người ta bấm bỏ đi đợt cây được 4-5 năm mới để ra quả và lấy hạt làm giống.

Thành phần hoá học : Thân rể và củ chứa 32 hợp chất soponin triterpen, trong đó có 30 chất là saponin dammaran, là thành phần hoạt chất có tác dụng sinh học chủ yếu của sâm. Hàm lượng saponin toàn phần rất cao đến 10,75% ở thân rể cây mọc hoang. Còn có 7 hợp chất polyacetylen, 17 acid béo trong đó có acid palnitic, stearic, oleic, linoleic và linolenic, 17 acid amin trong đó có đủự 8 loại acid amin cần thiết cho cơ thể, 20 nguyên tố di lượng trong đó có Fe, Mn, Co, Se, K. các thành phần khác là glucid, tinh dầu. Trong thân rể tươi có daucosterol.

Tính vị, tác dụng : Vị đắng, không độc. Có tác dụng kích thích nhẹ ở liều lượng thấp làm tăng vận động, tăng trí nhớ, nhưng tác dụng ức chế ở liều lượng cao đối với hệ thần kinh, làm tăng sinh lực chố lại sự mệt mỏi, giúp hồi phục sức lực, làm tăng sự thích nghi của cơ thể trước những bất lợi của điều kiện môi trường sống, tác dụng bảo vệ tế bào giúp hồi phục số hồng,bạch cầu bị giảm, tác dụng tăng nội tiết tố sinh dục, tác dụng kháng viêm, tác dụng điều hoà hoạt động của tim, tác dụng hạ cholesterol máu, chống xơ vữa động mạch, tác dụng giải độc gan và tác dụng kháng khuẩn nhất là đối với Streptococcus gây bệnh viêm họng.

Công dụng : Thân rể và rể củ có thể dùng làm thuốc bổ, tăng lực, chống suy nhược, hồi phục sức lực bị suy giảm, kích thích nội tiết sinh dục, tăng sức chịu đựng, giải độc và bảo vệ gan, điều hoà thần kinh trung ương, điều hoà tim mạch, chống xơ vữa động mạch, giảm đường huyết. Lại có thể dùng làm thuốc trị viêm họng.  

NGƯ TINH THẢO

( HOUTTUYNIA  CORDATA )

Tên cây : Diếp cá, lá giấp, rau giấp, tập thái, ngư tinh thảo, cù mua mía (Dao), co vầy mèo (Thái), rau vẹn, phjăc hoảy (Tày). 
Mô tả : Cây cỏ, cao 20 - 40cm. Thân màu lục hoặc đỏ tía. Lá mọc so le, hình tim, có bẹ, khi vò có mùi tanh như cá. Hoa nhỏ, vàng nhạt, họp thành bông có 4 lá bắc màu trắng nom như một chiếc hoa riêng lẻ. Hạt hình trái xoan nhẵn. 
Phân bố : Cây mọc hoang ở ruộng nước, ven suối, bờ mương. 
Bộ phận dùng : Cả cây, bỏ rễ. Thu hái quanh năm. Dùng tươi. 
Thành phần hóa học : Cả cây chứa tinh dầu : Methylnonyl ceton, myrcen, D-limonen, (-pinen, p-cymen, linalol, geraniol; alcaloid : cordalin, flavon : quercitrin, lipid, acid hexadecanoic, acid decanoic 

Công dụng : Chữa lòi dom, sởi, đau mắt đỏ hoặc mắt nhiễm khuẩn mủ xanh, viêm ruột, kinh nguyệt không đều. Ngày 6 - 12g cây khô hoặc 20 - 40g cây tươi, dạng thuốc sắc hoặc giã nát vắt lấy nước, lọc uống. Lá tươi giã đắp chữa sưng đau, đau mắt.

NHA ÐẢM TỬ ( sầu đâu rừng )

( BRUCEA  JAVANICA )

Mô tả cây : Cây sầu đâu rừng nhỏ, chỉ cao độ 1,60 đến 2,5 m là cùng, thân yếu không thành gỗ và không to như cây xoan làm nhà. Lá xẻ lông chim không đều, 4-6 đôi lá chét. Hoa nhỏ khác gốc, mọc thành chùm xim.

Thành phần hoá học : Trong nha đảm tử có 23% dầu. Dầu lỏng, màu trắng. Ngoài ra còn có glucozit gọi là kosamin, chất tanin, chất men có thể là men thuỷ phân, amydalin, chất quassin và một chất saponin.

  Chất kosamin có tác dụng diệt trùng rất rõ rệt, liều nhỏ gây nôn diêt giun sán, liều cao thì độc, làm tim đập chậm, nôn ra mật và máu, đi ỉa lỏng và có thể chết được, máu người bị ngộ độc đen, không đông được, hồng cầu phồng lên, vón lại, ống tiêu hoá và màng não bị viêm.

Tính vị, tác dụng : Vị đắng, tính hàn, vào kinh đại trường. Tác dụng táo thấp, sát trùng, chữa sốt rét, những người tỳ vị hư nhược nôn mửa cấm dùng. Ðây là một loại thuốc lỵ được dùng lâu đời ở nhiều nước nhiệt đới. Ở Việt Nam vị thuốc được ghi với tên " xoan rừng ??. Ở Trung Quốc vị thuốc lần đầu tiên thấy được ghi tên là nha đảm tử.

Công dụng : Nha đảm tử có tác dụng chữa lỵ. Ngày dùng 10-14 quả, có thể tới 20 quả, tán nhỏ, làm thành viên 0,10g toàn quả hoặc 0,02g nhân đã khử dầu mà uống. Uống liền 3-4 ngày đến một tuần lễ. Ngoài công dụng chữa lỵ, nha đảm tử còn có tác dụng chữa ỉa lỏng, viêm ruột thường, chữa sốt rét. Ðể chữa sốt rét , ngàt uống 3 lần sau bửa ăn. Mỗi lần uống một g quả. Uống liền 4-5 ngày. Phụ nữ có thai vẩn dùng được.

   Nha đảm tử có độc, uống quá liều có thẻ gây đau bụng, nôn mửa, kém ăn, người mệt. Khi thục thì ít hiện tượng độc hơn.

NGA TRUẬT

( CURCUMA  ZEDOARIA ROSC )

Tên cây : Nga truật, nghệ đen, nghệ tím, nghệ xanh, nghệ đăm (Tày), bồng truật, ngải tím, tam nại, m'gang mơ lung (Ba Na).
Mô tả : Cây cỏ, sống nhiều năm; thường lụi về mùa khô. Thân rễ thường gọi là củ, hình con quay với nhiều nhánh phụ hình trứng. Lá có bẹ, to, có đốm tía ở gân giữa mặt trên. Hoa màu vàng; có lá bắc xanh, đầu đỏ; tập trung thành bông hình trụ, mọc lên từ thân rễ, trước khi cây ra lá.

Phân bố : Cây mọc hoang ở miền núi, gần bờ suối và ruộng bỏ hoang.
Bộ phận dùng : Thân rễ. Thu hái vào tháng 11 - 12. Loại bỏ thân và lá. Phơi hoặc sấy khô.
Thành phần hóa học : Thân rễ chứa tinh dầu gồm (-pinen, D-camphen, cineol, D-camphor, D-borneol, sesquiterpen alcol, zingiberen.
Công dụng : Thuốc giúp tiêu hóa, điều kinh. Chữa đau bụng, ăn uống không tiêu, nôn mửa, ho, bế kinh, kinh nguyệt không đều. Còn có tác dụng bổ. Ngày 3 - 6g dạng thuốc sắc, thuốc bột hoặc thuốc viên.

NGƯU TẤT

( ACHYRANTHES  BIDENTATA  BLUME )

Tên cây : Ngưu tất, hoài ngưu tất

Mô tả : Cây cỏ, sống nhiều năm, cao 60 - 80cm. Rễ củ hình trụ dài. Thân có cạnh, phình lên ở những đốt. Lá mọc đối, hình bầu dục, có cuống ngắn, mép lượn sóng. Cụm hoa hình bông mọc ở ngọn thân hoặc đầu cành. Quả hình bầu dục, có 1 hạt.
Phân bố : Cây nhập, trồng được cả ở miền núi cao lẫn đồng bằng.
Bộ phận dùng : Rễ củ. Thu hái vào mùa đông xuân, phơi tái rồi ủ đến khi nhăn da (6 - 7 ngày). Xông diêm sinh, sấy khô. Dùng sống hoặc tẩm rượu sao.
Thành phần hóa học : Rễ củ chứa saponin triterpen, genin là acid oleanolic, các sterol ecdysteron, inokosteron.
Công dụng : Chống viêm, hạ cholesterol máu, hạ máu, gây co bóp tử cung. Chữa thấp khớp, đau lưng, bế kinh, kinh đau, huyết áp cao, bệnh tăng cholesterol máu, đái buốt ra máu, đẻ khó hoặc nhau thai không ra, sau đẻ ứ huyết, chấn thương tụ máu, viêm họng. Ngày 6 - 12g sắc.

NHŨ HƯƠNG

( OLIBANUM )

Mô tả : Nhũ hương là chất nhựa dầu lấy từ cây nhũ hương, thuộc họ đào lộn hột. Vị chất nhựa cây nầy chảy xuống đông thành hình giọt như đầu vú lại có mùi thơm, do đó có tên như vậy. Cây nầy cũng chưa có ở nước ta. Trước đây ta cũng nhập của Trung Quốc, nhưng Trung quốc cũng nhập từ một số nước ven địa trung hải.

Thành phần hoá học : Trong nhũ hương có 90% hổn hợp axit mastixic, axit masticolic, và một masticaresen. Ngoài ra còn có khoảng 2% tinh dầu mùi long não trong đó chủ yếu là d.pinen.

  Công dụng : Nhũ hương thường chế thuốc cao dán nhọt chữa đau sưng tiêu độc. Còn dùng trong công nghiệp chế vecni.

NHỤC ÐẦU KHẤU

( MYRISTICA  FRAGRANS  HOUTT )

Mô tả cây : Nhục đầu khấu là một cây to, cao 8-10m. toàn thân nhẵn. Lá mọc so le, xanh tươi quanh năm, dai, phiên lá hình mác rộng, dài 5-15cm, rộng 3-7cm, mép nguyên, cuống lá dài 7-12mm. Hoa khác gốc mọc thành xim ở kẻ lá, có dáng tán. Màu hoa vàng trắng. Quả hạch, hình cầu hay quả lê, màu vàng. Ðường kính 5-8cm, khi chín nở theo chiều dọc thành hai mảnh, trong có một hạt có vỏ dầy cứng, bao bọc bởi một áo hạt bị rách, màu hồng.

Thành phần hoá học : Nhục đầu khấu có chứa tinh bột, chất protit, chừng 40% chất béo đặc gọi là bơ nhục đầu khấu , 8-15% tinh dầu và 3-4% chất nhựa. Tinh dầu nhục đầu khấu là một chất lỏng không mau hay hơi vàng nhạt, mùi thơm, vị nóng, gồm hỗn hợp các chất pinen và camphen quay phải, dipenten, cồn tecpenic 6%, một ít eugenon và safrol, chất miristixin v.v.

Myristixin có tinh thể màu vàng có độc.

Tính vị, tác dụng : Ðông y ghi tính chất của nhục đầu khấu là vị cay, tính ôn, hơi độc, vào 3 kinh tỳ, vị và đài trương có năng lực ôn tỳ, sáp tràng, chỉ nôn, chỉ tả lỵ, tiêu thực, chữa lạnh bụng, đau bụng, đầy chướng, phàm nhiệt tả, nhiệt lỵ, và bệnh mới phát chớ có dùng.

Công dụng : Nhục đầu khấu là một vị thuốc dùng để kích thích tiêu hoá, làm thuốc kích thích chung trong các trường hợp kém ăn, sốt rét. Dùng dưới dạng thuốc bột hay dạng viên. Ngày uống 0,25-0,50g. có khi có thể dùng 2-4g. nhưng dùng liều quá cao có thể gây ngộ độc. Bơ đầu khấu dùng xoa bớp ngoài chữa tê thấp, đau người.

NGŨ VỊ TỬ  

( SCHIZANDRA SINENSIS BAILL )  

Mô tả cây : Cây bắc ngũ vị tử là một loại dây leo to, có thể mọc dài đến 8m, vỏ cành màu xám nâu với kẽ sần nổi rõ, cành nhỏ hơi có cạnh. Lá mọc so le, cuống lá nhỏ, dài 1,5- 3cm, phiến lá hình trứng rộng, dài 5-11cm, rộng 3-7cm, mép có răng cưa nhỏ, mặt trên sẫm hơn, gân lá non thường có lông ngắn. Hoa đơn tính, khác gốc, cành hoa màu vàng trắng nhạt, có mùi thơm, cánh hoa 6-9, nhị 5, quả mọng hình cầu, đường kính 5-7mm, khi chín có màu đỏ sẫm, trong chứa 1-2 hạt. Tại Trung Quốc mùa hoa 5-7, mùa quả 8-9.

Thành phần hoá học : Bắc ngũ vị tử có tinh dầu mùi chanh, với thành phần chủ yếu gồm 30% hợp chất sesquitecpen, 20% andehyt và xeton, quả chứa 11% axit xitric, 7-8,5% axit malic, 0,8% axit tactric, vitamin C và chừng 0,12% schizandrin, thịt chứa 1,5% đường, tanin, chất màu, hạt chứa khoảng 34% chất béo gồm glixerit của axit oleic và linoleic

     Schizandrin là một chất có tinh thể, không có nitơ. Trong cho có sắt, photpho, mangan, silicium và canxi. Không thấy glucozit hay ancaloit.

Tính vị, tác dụng : Ngũ vị tử vị chua, mặn, tính ôn, không độc, vào hai kinh phế và thận. Có tác dụng liễm phế, cố thận, cố tinh, chỉ mồ hôi, dùng làm thuốc trừ đờm, tu bổ, cường âm, ích khí, bổ ngũ tạng, thêm tinh trừ nhiệt.

Công dụng : Trong đông y ngũ vị tử là một vị thuốc  dùng chữa ho, hơi thở hổn hển, ho khan, còn dùng làm thuốc cường dương, chữa liệt dương và mệt mỏi, biếng hoạt động. Tuy nhiên đối với những người có biểu tà, có thực nhiệt thì không nên dùng. Trong tây y ngũ vị tử được dùng làm thuốc kích hệ thần kinh trung ương, trong trường hợp lao động chân tay và trí óc quá độ, mệt mỏi về tinh thần và thể lực, uể oải buồn ngũ. Dùng dưới dạng cồn thuốc, bột hay thuốc viên.

NGỌC TRÚC

( POLYGONATUM  OFFICINALIS )

Tên cây : Ngọc trúc hoàng tinh.
Mô tả : Cây cỏ, sống nhiều năm, cao 0,2 - 0,5m; có thể lụi hàng năm. Thân rễ mọc ngang, có những đốt ngắn, màu vàng nhạt. Lá mọc so le, gần như không cuống, dai, mặt trên xanh sẫm, mặt dưới nhạt. Hoa hình chuông, màu trắng, mọc 2 cái trên 1 cuống chung ở kẽ lá. Quả mọng, hình cầu, khi chín màu tím đen.
Phân bố : Cây mọc hoang ở vùng núi cao lạnh, chỗ ẩm mát.
Bộ phận dùng : Thân rễ. Thu hái vào tháng 8, 9 khi hoa đã kết quả. Phơi hoặc sấy khô.
Công dụng : Thuốc bổ, chữa cơ thể suy nhược, sốt nóng âm ỉ, mồ hôi ra nhiều, mồ hôi trộm, đi tiểu nhiều, di tinh, ho khan, khát nước. Ngày 6 - 12g dạng thuốc sắc, rượu thuốc, thuốc viên hoặc thuốc bột. Dùng riêng hoặc phối hợp với nhiều vị thuốc khác.

 NHỤC THUNG DUNG

( CISTANCHE DESERTICOLA Y )

Mô tả cây : Vị nhục thung dung là toàn thân cây có mang lá vẩy caulis cistanchis. Trên thị trường người ta khai thác.

Thành phần hoá học : Cho đến nay chưa có tài liệu nghiên cứu về hoá cũng như về dược lý.

Tính vị, tác dụng : Theo y học cổ truyền nhục thung dụng vị ngọt, chua, tính hơi ôn. Không có độc. Có tài liệu nói cay, ôn, đại nhiệt, có tác dụng tư âm, bổ thận, ích tinh, huyết, tráng dương hoạt trường

Công dụng : Dùng trong những trường hợp liệt dương, lưng gối lạnh đâu, vô sinh bạch đới khí hư, khô huyết, táo bón. Ngày dùng 8-12 dưới dạng thuốc sắc, thuốc hoàn. Những người thận dương vượng, đại tiện lỏng, dương vật dễ cương lại di mộng tinh thì không được dùng.

 NGŨ DA BÌ

( ACANTHOPANAX  GRACILISTYLUS )

Tên cây : Ngũ gia bì gai, ngũ gia bì hương, mạy tảng nam, póp tưn, póp đinh (Tày), co nam slư (Thái).

Mô tả : Cây bụi, có gai. Lá kép chân vịt, 3 - 5 lá chét, mọc so le, mép lá khía răng, đôi khi có gai ở gân giữa. Hoa nhỏ, màu trắng lục, mọc thành tán phân nhánh ở hai đầu cành. Quả hình cầu hơi dẹt, khi chín màu đen, gồm 2 hạt. Toàn cây có mùi thơm đặc biệt. Các loài A. trifoliatus var. setosus Li và A. gracilistylus W. W. Smith cũng được dùng với tên là ngũ gia bì gai.
Phân bố : Cây mọc hoang ở miền núi.
Bộ phận dùng : Vỏ rễ, vỏ thân. Thu hái vào mùa hạ, thu. ủ cho thơm. Phơi trong bóng râm chỗ thoáng gió tới khô.
Thành phần hóa học : Vỏ rễ, vỏ thân chứa saponin triterpen, acid oleanolic.

Công dụng : Chữa phong thấp, đau lưng nhức xương, liệt dương. Còn có tác dụng kích thích, bổ dưỡng, làm tăng trí nhớ. Ngày 6 - 12 g, dạng thuốc sắc hoặc rượu thuốc.

PHÙ DUNG

( HIBISCUS  MUTABILIS )

Tên cây : Phù dung, mộc liên, mộc phù dung, boóc đao (Tày).

Mô tả : Cây nhỏ, cao vài mét. Cành non có lông. Lá mọc so le, có cuống dài, có 5 thùy nông, mép khía răng, nhiều lông ở mặt dưới. Gân lá hình chân vịt. Hoa to, đơn hay kép, mọc riêng lẻ ở kẽ lá hoặc đầu cành, màu trắng sau chuyển màu hồng. Quả hình cầu, có lông. Hạt hình trứng, có lông dài.  

Phân bố : Cây được trồng làm cảnh ở nhiều nơi.  

Bộ phận dùng : Lá và hoa. Lá thu hái quanh năm. Hoa hái khi đã nở. Dùng tươi.

Công dụng : Chữa mụn nhọt, đinh râu : Lá và hoa khô tán nhỏ, thêm nước chè đặc, trộn đều, đắp, làm mụn chóng vỡ mủ. Còn chữa lở ngứa, viêm tử cung, khí hư, sưng vú, viêm thận và bàng quan, bí tiểu tiện, nhiễm trùng. Ngày 5 - 20g dạng thuốc sắc uống. 

PHÒNG PHONG

( ANISOMELESINDICA )

Mô tả cây : Cây thảo mọc hàng năm, cao 0,75-1,25m. Thân vuông, có thân rậm mềm nhiều hay ít, nhất là ở đỉnh. lá mọc đối, có cuống, phiến hình trái xoan nhọn, có lông mềm trên cả hai mặt, dài 7-15cm, rộng 3-6cm, mép khía răng cưa. Hoa hồng hay tím, thành cụm hoa ở nách lá gồm những vòng nhiều hoa rất sít nhau. Hạch hình trứng kéo dài, nhẵn.

Thành phần hoá học : Cây có chứa tinh dầu

Tính vị, tác dụng : Vị cay, đắng, tính hơi ấm, có hương thơm, có tác dụng khu phong phát biểu, tiêu viêm chống đau, tiêu tích trệ, hoà trung chỉ ẩu. Ở ấn Ðộ cây được dùng xem như có tác dụng làm thông hơi, làm săn da và bổ.

Công dụng: ở Vân nam dùng chữa cảm mạo, ho, viêm mũi mạn tính, kinh nguyệt quá nhiều, có thai nôn mửa, phong thấp  đau xương, ngứa lở ngoài da. Còn được dùng chữa ngực bí bụng chướng, đau bụng nôn mửa, viêm dạ dày ruột, rắn độc cắn. Lá vò ra có mùi hôi của rệp, nhưng phụ nữ vẫn dùng cây nấu nước gội đầu. Rể có thể dùng trị ỉa chảy sau khi sinh đẻ và cũng chữa rắn cắn. Dầu của cây trị được bệnh đau dạ con.

 PHÙ BÌNH

( PISTIA  STRATIOTES )  

Mô tả cây : Cây thảo thuỷ sinh nổi. Thân dâm chồi, mang các nhánh ngắn, có lá mọc chụm lại. Lá màu lục tươi, có nhiều lông như nhung và không thấm nước. Buồng hoa nhỏ độ 1 em, màu lục nhạt. Mo màu trắng. Mỗi buồng chỉ mang hai hoa trần, hoa đực ở phần trên với 2 nhị dính nhau, ở phần giửa có hoa lép thành vẩy, hoa cái ở dưới có bầu 1 ô, chứa nhiều noãn thẳng. Quả mộng chứa nhiều hạt.

Thành phần hoá học : Phù bình chứa, 93,13% nước, 6,87% chất khô, 5,09% chất hữu cơ, 0,63% protid thô, 0,29% chất béo thô, 1,24% cellulos, 2,93% chất không chứa nitrogen, 1,78% tro, o,185% phosphor, 1,80% calcium. Trong tro hầu hết là muối kali. Toàn cây phù bình có một chất gây ngứa tan trong nước.

Tính vị, tác dụng : Phù bình có vị cay, tính lạnh, có tác dụng giải biểu cho ra mồ hôi và thanh nhiệt, lợi tiểu, tiêu độc.

Công dụng: Phù bình là vị thuốc dân gian. Nhân dân thường dùng loại có mặt dưới tía làm thuốc uống trong chữa mẩn ngứa, tiêu độc mụn nhọt, chữa ho,hen suyễn, thông kinh, chữa đái buốt, đái dắt. Còn dùng ngoài để rửa mụn nhọt, mẩn ngứa và giã đắp eczama. Phù bình khô hun trừ muỗi.dùng phơi khô sao, sắc nước uống, mổi ngày 10-20g. dùng ngoài nấu nước rửa.