Văn hoá Việt Nam và các ngành khoa học nghiên cứu

Tin đưa ngày 3/7/2007

GS. TS. NGUYỄN XUÂN KÍNH

(Viện Nghiên cứu văn hoá)

 1. Vài nét về văn hoá Việt Nam

Văn hoá Việt Nam là một nền văn hoá đa tộc người, đa vùng, đã trải qua một quá trình lịch sử lâu dài, gồm bốn thời kì sau:

+ Thời kì hình thành những nền tảng (tiền sử và sơ sử)

+ Thời kì chuyển tiếp (thiên niên kỉ đầu Công nguyên)

+ Thời kì văn hoá truyền thống (từ thế kỉ X đến cuối thế kỉ XIX)

+ Thời kì chuyển tiếp (từ cuối thế kỉ XIX đến nay).

Trong mỗi thời kì lại có những giai đoạn. Thí dụ, trong thời kì từ cuối thế kỉ XIX đến nay (và đến hơn một chục năm nữa), có hai giai đoạn văn hoá:

- Từ cuối thế kỉ XIX đến Cách mạng tháng Tám năm 1945;

- Từ Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay.

Hiện nay, văn hoá Việt Nam đang ở trong quá trình chuyển biến từ loại hình văn hoá truyền thống sang loại hình văn hoá hiện đại.(1) Sự chuyển biến về mặt văn hoá đó đã và đang diễn ra theo ba hướng:

a/ Kế thừa và phát huy các giá trị của văn hoá truyền thống. Trong nửa thế kỉ qua, Việt Nam đã có nhiều thành tựu trong hướng này, thông qua các biện pháp bảo tồn, phát huy và nghiên cứu, phổ biến các giá trị văn hoá truyền thống khiến cho những giá trị đó xưa kia thường chỉ được một bộ phận dân cư biết đến, nay trở thành tài sản chung của toàn dân.

b/ Tiếp nhận những giá trị văn hoá thế giới bằng con đường nghiên cứu, giới thiệu, phổ biến những giá trị văn hoá đó một cách rộng rãi, tạo điều kiện cho các tầng lớp nhân dân đông đảo làm giàu thêm hành trang văn hoá của mình bằng những tài sản văn hoá toàn nhân loại và hội nhập được vào thế giới hiện đại.

c/ Phát triển các hoạt động văn hoá mới, kết hợp những giá trị văn hoá truyền thống với những giá trị văn hoá mới. Hoạt động sáng tạo này triển khai trên cả lĩnh vực văn hoá vật chất và văn hoá tinh thần, sẽ hình thành dần bộ phận cơ bản và quan trọng hơn cả trong cấu trúc của nền văn hoá Việt Nam hiện tại và tương lai.

Ba hướng chuyển đổi từ văn hoá truyền thống sang hiện đại trên đây diễn ra vừa theo cách tự phát vừa theo cách định hướng của nhà nước(2), vì vậy rất phức tạp và nhiều khi bộc lộ những dấu hiệu của một tình trạng khủng hoảng văn hoá, tình trạng này tất yếu xảy ra khi có biến động lớn về kinh tế và chính trị xã hội.(3)

Nghiên cứu văn hoá Việt Nam là nhiệm vụ đã và đang đặt ra đối với nhiều ngành khoa học: Dân tộc học, Nhân học (có người gọi là Nhân loại học), Văn hoá học, Xã hội học,...

2. Dân tộc học ở Việt Nam

Ở Việt Nam, vào giữa những năm 60 của thế kỉ XX, Dân tộc học đã ra đời như một ngành khoa học độc lập, nằm trong hệ thống các ngành khoa học xã hội và nhân văn.(4) Theo PGS. Khổng Diễn, tính đến năm 2003, cả nước có trên 30 cơ sở nghiên cứu và giảng dạy Dân tộc học. Đội ngũ những người làm công tác nghiên cứu, giảng dạy dân tộc học có khoảng 300 người, trong đó một phần ba có trình độ trên đại học. “Nguồn cán bộ, chủ yếu là từ các cơ sở đào tạo ở trong nước. Nếu như trong các thập niên từ 60 đến 90 của thế kỉ trước, còn có một số cán bộ được đào tạo, cả ở bậc cử nhân và tiến sĩ, tại các nước xã hội chủ nghĩa thì hiện nay hầu hết các cán bộ Dân tộc học trẻ tuổi đều được đào tạo ở trong nước, có một số đi đào tạo ở nước ngoài (cả ở châu Á, châu Âu, châu Mỹ và châu Úc), nhưng chỉ ở bậc thạc sĩ và tiến sĩ”.(5) Dân tộc học Việt Nam chịu nhiều ảnh hưởng của Dân tộc học của Liên Xô (cũ) và các nước Đông Âu trước đây. Bên cạnh những thành tựu đã đạt được trong hơn 30 năm qua, năm 2003, đã có ý kiến cho rằng bản thân ngành Dân tộc học Việt Nam cần có “sự đổi mới về mọi phương diện, từ nhận thức về vai trò, vị trí của ngành Dân tộc học trong hệ thống các ngành khoa học công nghệ nói chung đến hệ thống tổ chức nghiên cứu và đào tạo; từ nội dung chương trình đến phương pháp nghiên cứu, đào tạo; từ công tác thông tin tư liệu đến việc phổ biến, phát huy hiệu quả xã hội của kết quả nghiên cứu; từ việc đào tạo cán bộ đến trang bị phương tiện vật chất kỹ thuật cho hoạt động nghiên cứu và giảng dạy Dân tộc học”.(6)

3. Bước chuyển đổi tên ngành ở Việt Nam: từ Dân tộc học sang Nhân học (Nhân loại học)

“Nói một cách đơn giản, Nhân loại học là một ngành khoa học nghiên cứu về con người và phương thức hành vi của con người. Định nghĩa này bao gồm hai tầng hàm nghĩa: một là nghiên cứu về nguồn gốc và đặc trưng thể chất của con người; hai là phương thức hành vi của con người, tức cái mà thông thường chúng ta vẫn gọi là văn hoá”.(7)

Trong mỗi quốc gia khác nhau, chương trình đào tạo Nhân học không giống nhau, có những sắc thái riêng do truyền thống khoa học và ý đồ đào tạo và nghiên cứu của Nhân học ở từng nước cụ thể. Tuy nhiên, người ta vẫn có thể nhìn thấy những điểm chung giống nhau của ngành Nhân học quốc tế. Sau khi so sánh Nhân học và Dân tộc học trên nhiều phương diện (thời gian hình thành, đối tượng và phương pháp nghiên cứu), GS. Phan Hữu Dật nhận xét: “Sự gần gũi và giống nhau giữa Nhân học và Dân tộc học là nguyên nhân ra đời Liên hiệp các khoa học quốc tế Nhân học và Dân tộc học, mà Đại hội I được tổ chức từ năm 1934, tại Luân Đôn. Tổ chức quốc tế này gồm các nhà Nhân học và Dân tộc học, còn bao gồm cả một số nhà Khảo cổ học và Ngôn ngữ học nữa”.(8)

Năm 2003, GS. Phan Hữu Dật đề xuất việc hình thành một ngành khoa học mới là Dân tộc học - Nhân học Việt Nam, với những lý do sau:

“Dân tộc học ở ta đã tồn tại hơn ba thập kỉ và đã phát huy những tác dụng tích cực trong việc thực hiện chính sách dân tộc của Đảng trong quốc gia Việt Nam thống nhất đa dân tộc. Ta không thể loại bỏ nó và thay thế bằng Nhân học. Mặt khác, ta cũng không thể đóng kín, cự tuyệt những yếu tố tích cực của Nhân học như sự tiến hoá của văn hoá, văn hoá - kĩ thuật học, hệ thống thân tộc, cấu trúc thiết chế xã hội, quyền học xã hội, nghiên cứu về giới và môi trường sinh thái v.v... sẽ làm cho Dân tộc học của ta tiếp tục phát triển cả bề rộng lẫn chiều sâu để có những công trình giá trị hơn nữa về lí luận và thực tiễn.

Nên chăng, hình thành một ngành khoa học mới là Dân tộc học - Nhân học Việt Nam. Trong hệ thống các ngành khoa học xã hội và nhân văn, cần có Viện Dân tộc học và Nhân học. Trong lĩnh vực đào tạo, cần thành lập hoặc bộ môn hoặc khoa Dân tộc học và Nhân học. Ngành học mới này cần tách ra khỏi các khoa học lịch sử. Mã số đào tạo các cấp cử nhân, thạc sĩ, tiến sĩ cũng không nên giữ mã số cũ mà cần đặt mã số mới. Về hội nghề nghiệp, từ Hội Dân tộc học nên tổ chức thành hội Dân tộc học và Nhân học Việt Nam, thành viên quốc gia của Liên hiệp các hội Dân tộc học và Nhân học quốc tế. Cơ quan ngôn luận, các tạp chí chuyên ngành cũng cần có sự thay đổi tương ứng”.(9)

Năm 2003, PGS. Phan Xuân Biên có ý kiến tương tự. Theo ông, “có thể có một tên gọi mới” cho ngành Dân tộc học đang cần được đổi mới về mọi phương diện. Đó là Dân tộc học và Nhân học. “Trên cơ sở đó có sự chọn lựa một cách linh hoạt đối với từng tổ chức, từng vùng, làm sao khái niệm phản ánh được nội dung của ngành đang được thực hiện. Viện Dân tộc học, Hội Dân tộc học, vốn là những cơ quan độc lập, nay do sự đổi mới, mở rộng nội dung vì có sự đổi mới nhận thức và do nhu cầu của thực tiễn, do sự phát triển hài hoà với quan niệm chung của nhiều nước trên thế giới thì có thể gọi là Viện (Hội) Dân tộc học và Nhân học. (Điều này phù hợp với tên gọi của tổ chức chung của thế giới là Hội Dân tộc học và Nhân học. Ở một số nước, ví dụ như Nga cũng đổi tên Viện Dân tộc học thành Viện Dân tộc học và Nhân học). Ở các trường đại học lớn như ở Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh, ngành Dân tộc học được tách ra là một khoa đào tạo riêng, cũng có thể gọi là Khoa Dân tộc học và Nhân học. Còn ở những cơ sở đào tạo khác chưa có điều kiện và nhu cầu xây dựng một tổ chức đào tạo riêng thì cần căn cứ vào nhiệm vụ trọng tâm của bộ môn đó ở những địa bàn khác nhau, mà có tên gọi phù hợp”.(10)

Trên đây là đề xuất của hai nhà Dân tộc học có ảnh hưởng không nhỏ ở Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Còn ý kiến của những người khác và các tổ chức hữu quan thì sao?

Tại cuộc hội thảo quốc tế tổ chức tại Hà Nội vào tháng 5 năm 2001, đại đa số các nhà Dân tộc học, những người đại diện cho hầu hết các cơ sở nghiên cứu, giảng dạy dân tộc học trong cả nước, “đều nhất trí đổi tên Dân tộc học thành Nhân học, và ở các trường đại học có bộ môn Dân tộc học sẽ trở thành khoa Nhân học”.(11) Năm 2003, người ta đã thấy: “Trong bản danh mục các khoa học của Tổng cục Thống kê, không có ngành Dân tộc học mà thay vào đó là Nhân học”.(12) Năm 2004, tại Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn (thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội), bộ môn Dân tộc học đã đổi thành Nhân học, đồng đẳng với các bộ môn khác như: Khảo cổ học, Lịch sử thế giới, Lịch sử Đảng, Văn hoá học,... (13) Còn ở Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn (thuộc Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh), hai bộ môn mới được thành lập là Nhân học và Văn hoá học (đều trực thuộc Trường; bộ môn Dân tộc học trong Khoa Lịch sử không có nữa).(14)

4. Vài nét về Văn hoá học ở Nga

Ở Nga, Văn hoá học là một bộ môn tương đối mới trong khoa học xã hội. Việc giảng dạy nó mới chỉ được bắt đầu một cách có hệ thống từ thập niên 90 của thế kỉ XX.(15)

Nếu trên thế giới đã có hàng trăm định nghĩa về văn hoá thì ở Nga cũng có rất nhiều quan niệm về văn hoá học.

Năm 1997, trong cuốn sách Văn hoá học, những bài giảng do GS. A.A. Radughin chủ biên, PGS. X.N. Giarov định nghĩa: “Văn hoá học là ngành khoa học nhân văn nghiên cứu bản chất, những quy luật tồn tại và phát triển của văn hoá, nghiên cứu ý nghĩa nhân bản của văn hoá và những phương pháp tìm hiểu văn hoá”.(16)

Năm 1999, A.A. Belik xác định Văn hoá học có hai nghĩa:

1) Khoa học về những đặc điểm của sự phát triển, hoạt động và sản xuất các văn hoá, về các kiểu thức lịch sử của các văn hoá và các phương pháp nghiên cứu chúng.

2) Lí thuyết văn hoá của L. White, một trong những phương thức nhận thức tính đa dạng văn hoá của loài người.(17)

Trong Từ điển bách khoa Văn hoá học do GS. A.A. Radughin chủ biên, Văn hoá học được giải thích là môn khoa học nghiên cứu sự ra đời và phát triển của văn hoá nói chung. Văn hoá học có tham vọng nghiên cứu văn hoá trong bản chất cũng như trong toàn bộ các biểu hiện của nó, bao gồm cả lí thuyết và lịch sử văn hoá. Đặc điểm của Văn hoá học thường được quan niệm là trong tính liên kết của nó, trong tính tập trung của nó vào tồn tại và hoạt động của con người cũng như xã hội, với tính chất là những hiện tượng toàn vẹn. Văn hoá học có tham vọng khái quát hoá các nỗ lực của Triết học, Sử học, Ngôn ngữ học, Khảo cổ học, Dân tộc học, Tôn giáo học, Lịch sử khoa học và nhiều môn khoa học khác nghiên cứu về những mặt khác nhau trong tồn tại của con người và xã hội, nhằm tạo nên cơ sở lí thuyết chung, tìm ra những quy luật tổng quát sự hình thành, phát triển và vận hành của văn hoá”.(18)

Tính phức tạp và đa dạng vô cùng của văn hoá trong thực tiễn của nó khiến đối tượng của Văn hoá học rất không rõ ràng.(19) Nhiều người nhận thấy “tính chất không thuần nhất của Văn hoá học”. Một số nhà nghiên cứu phủ định tư cách một khoa học đã hình thành, một khoa học độc lập của Văn hoá học. Chẳng hạn, V.M. Megiuép viết: “Văn hoá học thực ra là một tên gọi chung để chỉ cả một tổ hợp các khoa học khác nhau, nghiên cứu hành vi văn hoá của con người và của các cộng đồng người ở các giai đoạn tồn tại lịch sử khác nhau của họ”.(20)

Nhìn chung, nhiều tác giả một mặt thừa nhận sự tác động qua lại, thậm chí đến mức xâm nhập lẫn nhau giữa Văn hoá học với nhiều ngành khác (Nhân học, Dân tộc học, Tâm thần học, Tâm lí học, Xã hội học, Lí thuyết kinh tế, Ngôn ngữ học,...), nhưng mặt khác họ vẫn thấy Văn hoá học vẫn có bộ mặt riêng, vẫn giải quyết những nhiệm vụ riêng. Theo họ, Văn hoá học là ngành khoa học nhân văn tổng hợp. Nó có những chương mục thuần tuý lí thuyết riêng của mình, có những công trình nghiên cứu miêu tả (từ góc độ kinh nghiệm chủ nghĩa), và có cả những công trình mà về kiểu trình bày và tính chất hình tượng rõ nét thì gần giống như những tác phẩm nghệ thuật. Nói chung, Văn hoá học có thể nghiên cứu bất kì đối tượng nào, bất kì hiện tượng nào (thậm chí cả hiện tượng tự nhiên), với điều kiện là Văn hoá học phát hiện thấy trong đó nội dung ý niệm và sự thực hiện tinh thần sáng tạo của con người. Những vấn đề của Văn hoá học hiện đại gắn liền trước hết với những khả năng và triển vọng của con người thông qua văn hoá (kể cả thông qua các nền văn hoá khác), con người phát hiện ra “chính kịch” và “bi kịch” trong sự tồn tại của mình, phát hiện ra sự vô tận về tinh thần và ý nghĩa cao cả của mình”.(21)

Trong cố gắng phân biệt Văn hoá học với Nhân học văn hoá (một phân ngành của Nhân học), A.A. Belik cho rằng: Đối tượng khảo sát của Nhân học văn hoá trước hết là các xã hội cổ truyền, đối tượng nghiên cứu là các hệ thống thân tộc, sự tương tác giữa ngôn ngữ và văn hoá, những đặc điểm của ăn uống, các hệ thống kinh tế, sự phân tầng xã hội, ý nghĩa của tôn giáo và nghệ thuật trong các cộng đồng văn hoá - tộc người. Đối tượng của Văn hoá học có thể là các hình thức khác nhau của văn hoá, mà cơ sở để phân định chúng là thời gian, địa điểm phân bố hoặc sự định hướng tôn giáo. Ngoài ra, đối tượng của Văn hoá học còn có thể là các lí thuyết văn hoá được thể hiện trong những hình thức nghệ thuật (nghệ thuật tạo hình, điêu khắc, âm nhạc), trong văn học, với tư cách là những yếu tố của các hệ thống triết học. Nghiên cứu văn hoá học có thể dựa trên sự phân tích văn bản, các khía cạnh riêng biệt của sự phát triển văn hoá tinh thần, trước hết là các hình thức nghệ thuật.(22)

Về Xã hội học văn hoá, có thể dẫn ra ở đây định nghĩa của L. Iônin: Đó là “khoa học xem xét cấu trúc và hoạt động của văn hoá trong mối liên hệ với các cơ cấu, thiết chế xã hội và được áp dụng đối với các tình huống cụ thể”.(23)

5. Văn hoá học ở Việt Nam và một ý kiến khu biệt nó với các ngành khoa học khác

Ở Việt Nam, trong Danh mục các khoa học của Tổng cục Thống kê, Văn hoá học thuộc nhóm Khoa học nhân văn, còn Nhân học (trừ Nhân học hình thái) thuộc nhóm Khoa học xã hội và hành vi. Ở Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn (thuộc Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh) có bộ môn Văn hoá học trực thuộc Trường. Trường này đào tạo thạc sĩ Văn hoá học và đang làm thủ tục đăng kí đào tạo tiến sĩ Văn hoá học. Ở Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn (thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội), bộ môn Văn hoá học được đặt trong Khoa Lịch sử. Trường Đại học Văn hoá Hà Nội, Viện Nghiên cứu văn hoá (thuộc Viện Khoa học xã hội Việt Nam) Viện Văn hoá và phát triển (thuộc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh) được giao nhiệm vụ đào tạo thạc sĩ Văn hoá học. Một số cơ sở đào tạo tiến sĩ Văn hoá học là: Viện Văn hoá - Thông tin, Viện Nghiên cứu văn hoá, Viện Văn hoá và phát triển,...

Một mặt các nhà nghiên cứu Việt Nam thừa nhận sự gặp gỡ, sự xâm nhập lẫn nhau giữa Văn hoá học và Nhân học, Xã hội học; mặt khác họ cũng có sự khu biệt giữa các khoa học này. Ở đây chúng tôi xin giới thiệu ý kiến của GS. Trần Ngọc Thêm tại Hội thảo khoa học “Nghiên cứu văn hoá Việt Nam - Những vấn đề lí luận và thực tiễn” do Viện Văn hoá - Thông tin tổ chức tại Hà Nội, tháng 12 năm 2005. GS. Trần Ngọc Thêm cho rằng đóng góp của Nhân học chủ yếu là ở Tây Âu và Mỹ; đối tượng nghiên cứu của Nhân loại học là con người, sự sống của con người như một cộng đồng dân tộc, chủng tộc, nhân loại; còn đối tượng của Văn hoá học là văn hoá. “Đối với Văn hoá học, nghiên cứu văn hoá là mục đích cuối cùng; còn đối với Nhân loại học thì văn hoá chỉ là một trong những phương tiện. Nhân loại học văn hoá (Cultural anthropology) như một bộ phận của Nhân loại học nghiên cứu hệ thống thân tộc và tổ chức xã hội, đời sống vật chất và kỹ thuật, sản xuất tự cấp và kinh tế, thế giới quan... để thông qua đó tìm hiểu về nguồn gốc và sự tiến hoá của con người và sự hình thành các chủng tộc”. “Phương pháp nghiên cứu của Nhân loại học, cũng như Dân tộc chí (Ethnography), Dân tộc học (Ethnology), đều coi trọng quan sát tham sự, điều tra thực địa. Còn Văn hoá học thì không nhất thiết: Văn hoá học làm việc với các tư liệu do tất cả các ngành khoa học xã hội và nhân văn khác (trong đó có Nhân loại học) cung cấp”. Văn hoá học “không đòi hỏi tư liệu thực nghiệm, điều tra, điền dã...”, “đòi hỏi phải tổng hợp và khái quát hoá ở mức cao”. “Nhân loại học, Dân tộc học là những khoa học xã hội, còn Văn hoá học là một khoa học giáp ranh giữa Khoa học xã hội và Khoa học nhân văn, có phần thiên về nhân văn”. Theo GS. Trần Ngọc Thêm, nếu đối tượng nghiên cứu của Văn hoá học là văn hoá thì đối tượng nghiên cứu của Xã hội học là “xã hội với tất cả các liên hệ bên trong và bên ngoài của nó”; trong khi nghiên cứu văn hoá là mục đích cuối cùng của Văn hoá học thì đối với Xã hội học, văn hoá chỉ là một trong những phương tiện để tìm hiểu xã hội; trong khi Xã hội học được xem là một ngành “khoa học xã hội thực nghiệm”, sử dụng các tư liệu thu thập được chủ yếu bằng các phương pháp điều tra, thì Văn hoá học là một khoa học lí thuyết, chủ yếu sử dụng các tư liệu có sẵn do các ngành khác cung cấp. “Xã hội học, cũng như Nhân loại học, là những khoa học xã hội điển hình, còn Văn hoá học là một khoa học giáp ranh giữa Khoa học xã hội và Khoa học nhân văn, có phần thiên về nhân văn hơn”.(24)

Người ta cũng có thể không chia sẻ với GS. Trần Ngọc Thêm ở chỗ: có những đề tài, nhiệm vụ nghiên cứu văn hoá vẫn cần thiết đi điều tra thực địa. Tác giả xếp Nhân học vào Khoa học xã hội, nhưng ở Nga như trên đã thấy, có người lại xếp nó vào Khoa học nhân văn. Ở Mỹ, Nhân học cũng thuộc lĩnh vực Khoa học nhân văn.(25) Như trên đã thấy, ở Nga có người xếp Văn hoá học vào Khoa học xã hội. Trong Bách khoa toàn thư Văn hoá học thế kỉ XX, G.A. Avanesova đã phân biệt rất thú vị giữa Khoa học xã hội và Khoa học nhân văn.(26) Song ở nước ngoài và ở Việt Nam cũng có ý kiến: Thực ra không cần thiết và không nên phân biệt tách bạch hai nhóm khoa học này.

6. Thảo luận

Các nhà khoa học Việt Nam chưa có nhiều thành tựu và kinh nghiệm nghiên cứu văn hoá Việt Nam. Ở trên, chúng tôi chỉ mới đề cập đến một số vấn đề về Nhân học, Văn hoá học,... đã thấy có nhiều điều để thảo luận.

a/ Một mặt chúng tôi ghi nhận sự khác nhau giữa các ngành khoa học. Mặt khác chúng tôi cũng nhìn thấy sự tương tác, sự liên ngành, thậm chí xuyên ngành giữa các khoa học. Trong không ít trường hợp, ranh giới giữa các ngành chỉ có ý nghĩa tương đối. Nên khuyến khích việc sử dụng kết hợp các phương pháp khác nhau trong khi nghiên cứu văn hoá, thí dụ: phương pháp điền dã dân tộc học kết hợp với phương pháp phân tích văn bản, phương pháp phân tích văn bản kết hợp với nghiên cứu diễn ngôn (discourse),... Quan trọng là hiệu quả, kết quả của việc nghiên cứu, chứ không phải là theo lí thuyết nào, vận dụng phương pháp nào.

b/ Sự ra đời của từng lí thuyết đều có cơ sở và lí do của nó. Khi giới thiệu hoặc vận dụng một lí thuyết mới, người nghiên cứu nên hiểu rõ cơ sở và lí do đó và nên cân nhắc xem liệu sử dụng lí thuyết và phương pháp mới có đem lại hiệu quả hơn việc sử dụng các lí thuyết và phương pháp đã và đang được vận dụng. Có trường hợp nội dung không mới nhưng người ta diễn đạt mới, dùng cách nói mới trong hoàn cảnh mới.(27)

c/ Không chỉ tiếp thu các trường phái lí thuyết của các nước phương Tây và của Nga, Việt Nam còn tiếp thu kinh nghiệm và lí luận của Trung Quốc, Nhật Bản,... Giới khoa học Việt Nam tiếp thu các ngành Nhân học, Văn hoá học, Xã hội học,... của nước ngoài là để nghiên cứu văn hoá Việt Nam có hiệu quả hơn, để xây dựng và phát triển tốt hơn các cơ sở nghiên cứu và đào tạo. Khi tiếp thu lí luận nước ngoài, Trung Quốc có kinh nghiệm tốt về vấn đề bản thổ hoá. Các phương pháp mới khi được áp dụng trong khoa học xã hội nước này “đều tuân theo chủ trương “nội địa hoá”, tức là áp dụng linh hoạt, khéo léo thông minh, có chọn lọc để mang màu sắc mới và hoàn toàn phù hợp với con người, văn hoá Trung Quốc”.(28) Với thâm niên ngót 30 năm học hỏi, nghiên cứu, đọc hàng trăm công trình Nhân loại học của các học giả tiền bối trong nước và các học giả có tên tuổi nước ngoài, GS. Từ Kiệt Thuấn đã thức ngộ được lí luận và phương pháp cơ bản của Nhân loại học. Song ông cũng thấy những công trình của các học giả nước ngoài có những chỗ không thích hợp đối với người Trung Quốc khi bước đầu đi vào ngành khoa học này. Do vậy, khi nhận nhiệm vụ giảng dạy Khái luận Nhân loại học cho các nghiên cứu sinh Trung Quốc, ông đã quyết tâm biên soạn một giáo trình thích hợp, và giáo trình đó đã được Nhà xuất bản Văn nghệ Thượng Hải công bố tháng 8 năm 2005.(29) Đây là một kinh nghiệm bổ ích đối với các nhà khoa học Việt Nam trong việc tiếp thu, vận dụng các trường phái lí luận và phương pháp nghiên cứu của nước ngoài(30).

N.X.K

CHÚ THÍCH

(1)   Nguyễn Xuân Kính (2006), “Văn hoá cổ truyền, văn hoá truyền thống và truyền thống văn hoá”, Văn hoá dân gian, Hà Nội, số 4.

(2)   Ở vùng kháng chiến trong kháng chiến chống Pháp (1946 - 1954), ở miền Bắc (1955 - 1975), ở cả nước (sau 30/4/1975), có sự định hướng của nhà nước đối với văn hoá, văn nghệ.

(3)   Chu Xuân Diên (2004), “Về khái niệm văn hoá dân tộc và nền văn hoá hiện đại mang bản sắc dân tộc”, in trong tập sách của cùng tác giả: Mấy vấn đề văn hoá và văn học dân gian Việt Nam, Nxb Văn nghệ, Thành phố Hồ Chí Minh, tr. 294 – 295.

(4)   Phan Hữu Dật (2003), “Về mối quan hệ giữa Dân tộc học và Nhân học” trong tập sách do Khổng Diễn và Bùi Minh Đạo chủ biên: Dân tộc học Việt Nam thế kỉ XX và những năm đầu thế kỉ XXI, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, tr. 73.

(5)   Khổng Diễn (2003), “Tổng quan về Dân tộc học Việt Nam trong một thế kỉ qua”, trong tập sách do Khổng Diễn và Bùi Minh Đạo chủ biên: Dân tộc học Việt Nam thế kỉ XX và những năm đầu thế kỉ XXI, sđd, tr. 22.

(6)   Phan Xuân Biên (2003), “Xây dựng ngành Dân tộc học Việt Nam tiên tiến, đáp ứng nhu cầu phát triển của đất nước trong thời kì mới”, trong tập sách do Khổng Diễn và Bùi Minh Đạo chủ biên: Dân tộc học Việt Nam thế kỉ XX và những năm đầu thế kỉ XXI, sđd, tr. 116 - 117.

(7)   Từ Kiệt Thuấn (2006), “Đường vào Nhân loại học”, Bùi Thiên Thai dịch, Văn hoá nghệ thuật, Hà Nội, số 7.

(8)   Phan Hữu Dật (2003), “Về mối quan hệ giữa Dân tộc học và Nhân học”, bđd, tr. 79.

(9)   Phan Hữu Dật (2003), bđd, tr. 79.

(10) Phan Xuân Biên (2003), bđd, tr. 120 - 121.

(11) Khổng Diễn (2003), bđd, tr. 26.

(12) Theo GS. Phan Hữu Dật, bđd, tr. 73. Chúng tôi chưa biết được thời điểm công bố bản thống kê vừa nêu, chỉ biết (qua GS. Phan Hữu Dật) đến năm 2003 đã thấy có rồi.

(13) Theo PGS. Lâm Bá Nam, Đại học Quốc gia Hà Nội.

(14) Theo PGS. Phan Thị Yến Tuyết (Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh), bộ môn Nhân học này được thành lập năm 2002.

Theo ThS. Chu Xuân Giao và ThS. Nguyễn Công Thảo, ở Nhật Bản, năm 2004, Hội Dân tộc học Nhật Bản được đổi thành Hội Nhân loại học văn hoá Nhật Bản; ở Việt Nam, có một số người cho rằng việc đổi tên là không cần thiết, nhất là khi tên gọi Dân tộc học đã trở nên quen thuộc; một bộ phận khác chọn cách dung hoà: giữ nguyên tên gọi Dân tộc học trong tiếng Việt, nhưng tên tiếng Anh sẽ dịch thành Nhân học (Anthropology thay cho Ethnology).

Theo Vũ Thị Hồng và Đào Huy Khuê, ở Việt Nam, trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, sinh học cơ thể người đã được nghiên cứu bởi Đỗ Xuân Hợp, P. Huard,..., sau Cách mạng tháng Tám, bởi Trần Nhật Úc, Ngô Thế Phương, Nguyễn Đình Khoa, Nguyễn Quang Quyền. Theo Phan Lạc Tuyên, ở miền Nam trước ngày giải phóng (1975), có các giáo trình Nhân học của Bửu Lịch, Nghiêm Thẩm,...

(15) A.A. Radughin chủ biên (2002), Từ điển bách khoa Văn hoá học, Vũ Đình Phòng dịch, Viện Nghiên cứu văn hoá nghệ thuật xb, Hà Nội, tr. 5 (bản tiếng Nga in năm 1997).

(16) A.A. Radughin chủ biên (2004), Văn hoá học những bài giảng, Vũ Đình Phòng dịch, Từ Thị Loan hiệu đính, Viện Văn hoá - Thông tin xb, Hà Nội, tr. 36 (bản tiếng Nga in năm 1997).

(17) A.A. Belik (2000), Văn hoá học những lý thuyết Nhân học văn hoá, Đỗ Lai Thuý, Hoàng Vinh, Huyền Giang dịch, Tạp chí Văn hoá nghệ thuật xb, Hà Nội, tr. 343 (bản tiếng Nga in năm 1999).

(18) A. A. Radughin chủ biên (2002), sđd, tr. 569 - 570.

(19) A. A. Radughin chủ biên (2002), sđd, tr. 570.

(20) V.M. Rôđin (2000), Văn hoá học, Nguyễn Hồng Minh dịch, Phạm Tô Minh hiệu đính, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 78 (bản tiếng Nga in năm 1998).

(21) A.A. Radughin chủ biên (2004), sđd, tr. 39 – 40.

(22) A.A. Belik (2000), sđd, tr. 12 – 13.

(23) Dẫn theo V.M. Rôđin (2000), sđd, tr. 80.

(24) Trần Ngọc Thêm (2005), “Nhận diện Văn hoá học”, báo cáo tại Hội thảo khoa học “Nghiên cứu văn hoá Việt Nam – Những vấn đề lý luận và thực tiễn”, Hà Nội, tháng 12.

(25) Conrad Phillip Kottak (2006), Hình ảnh nhân loại, Nguyễn Hoàng Trung, Chu Thị Quỳnh Giao, Trần Thị Tâm, Phạm Thị Hồng Thanh dịch; Lê Sơn hiệu đính, Nxb Văn hoá - Thông tin, Hà Nội, tr. 5.

(26) G.A. Avanesova (2006), “Các phương pháp nghiên cứu của Văn hoá học”, Từ Thị Loan dịch, Văn hoá nghệ thuật, Hà Nội, số 8.

Theo G.A. Avanesova, khi nói về các ngành khoa học nhân văn, người ta muốn nói đến tổ hợp các phương pháp của nghiên cứu ngữ văn, nghiên cứu văn học, sử học, lí luận văn hoá, nghiên cứu tôn giáo, nghệ thuật học, dân tộc chí, nhân học văn hoá, triết học, đạo đức học,... Còn khi nói đến các khoa học xã hội, người ta đưa vào nhóm này các phương pháp của kinh tế học, chính trị học, dân tộc học, xã hội học,... Sau khi phân tích các phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong hai nhóm ngành khoa học xã hội và khoa học nhân văn, G.A. Avanesova lưu ý rằng, “khi sử dụng các phương pháp này hay khác cũng không thể đưa ra một ranh giới rõ rệt giữa chủ thể của phép phân tích với khách thể được nghiên cứu. Đặc tính đó liên kết tất cả các phương pháp phân tích xã hội và phân tích nhân văn lại, phân biệt chúng với các phương pháp của khoa học tự nhiên, của toán học, kĩ thuật ứng dụng, mà việc sử dụng chúng có nền tảng vững chắc dựa trên thể thức giải thích và hầu như không quan tâm lắm đến thể thức thấu hiểu” (bđd, tr. 9).

Theo Chu Tuyết Lan, trong từ điển Webster's Encyclopedic Unabridged Dictionary, từ khoa học xã hội có hai nghĩa:

1) Việc nghiên cứu xã hội và các hành vi xã hội;

2) Ngành khoa học hoặc lĩnh vực nghiên cứu như lịch sử, kinh tế,... có liên quan đến các phạm trù xã hội hoặc các hình thức hoạt động xã hội.

(27) Ý kiến của TS. Chris Eipper, Trường Đại học La trốp (Úc), phát biểu tại cuộc toạ đàm “Tiếp cận văn hoá đương đại Việt Nam: Phương pháp luận và những nghiên cứu mới”, Hà Nội, ngày 5 - 6 tháng 12 năm 2006.

(28) Phạm Lan Oanh (2006), “Lược ghi chuyến du khảo văn hoá ở Quảng Tây”, Văn hoá nghệ thuật, Hà Nội, số 7, tr. 35.

(29) Kiều Thu Hoạch (2006), “Nhận xét sơ bộ về Giáo trình Nhân loại học mới xuất bản ở Trung Quốc”, Văn hoá nghệ thuật, Hà Nội, số 7, tr. 84.

(30) Đây là bản báo cáo trình bày tại cuộc toạ đàm “Tiếp cận văn hoá đương đại Việt Nam: Phương pháp luận và những nghiên cứu mới”, khi công bố trên Tạp chí Văn hoá dân gian, chúng tôi có bổ sung, chỉnh sửa.

(Theo: Tạp chí Văn hoá dân gian, Hà Nội, 2006, số 6)V¨n hãa vµ con ng­êi                      c¸c d©n téc thiÓu sè                         trªn mét sè b¸o viÕt ViÖt Nam

NguyÔn V¨n ChÝnh

1. §Æt vÊn ®Ò(1)

ViÖt Nam lµ mét quèc gia ®a s¾c téc trong ®ã c¸c téc ng­êi thiÓu sè chiÕm h¬n 13% tæng d©n sè c¶ n­íc(2). B×nh ®¼ng, ®oµn kÕt, chèng k× thÞ vµ ph©n biÖt d©n téc lu«n ®­îc ®Ò cao nh­ lµ nh÷ng nguyªn t¾c nhÊt qu¸n trong hÖ thèng chÝnh s¸ch d©n téc cña nhµ n­íc. Tuy nhiªn, c¸c nhµ nghiªn cøu d­êng nh­ l¹i ®ang chØ ra r»ng cã mét kho¶ng c¸ch lín gi÷a chÝnh s¸ch vµ thùc hµnh chÝnh s¸ch d©n téc ë ViÖt Nam(3). ë mét quèc gia mµ c«ng t¸c tuyªn truyÒn chñ tr­¬ng ®­êng lèi cña nhµ n­íc rÊt ®­îc chó ý nh­ ViÖt Nam, b¸o chÝ ®­îc xem nh­ mét quyÒn lùc x· héi. Nh÷ng th«ng ®iÖp vµ h×nh ¶nh vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè mµ nã truyÒn t¶i ®Õn c«ng luËn cã thÓ ®­îc xem lµ ®¹i diÖn cho tiÕng nãi cña nhµ n­íc. Tuy nhiªn, t¸c ®éng cña b¸o chÝ ®Õn x· héi nhiÒu khi kh«ng nh­ mong ®îi. C¸c tê b¸o mét mÆt ph¶i thùc hiÖn chøc n¨ng tuyªn truyÒn ®­êng lèi chÝnh s¸ch, mÆt kh¸c ph¶i ®¶m b¶o cã søc hÊp dÉn ®Ó thu hót ®éc gi¶. C¸c bµi viÕt vÒ v¨n hãa x· héi c¸c téc ng­êi thiÓu sè phÇn nµo ®¸p øng ®­îc kú väng cña b¸o chÝ. Trong bµi viÕt nµy, chóng t«i sÏ xem xÐt h×nh ¶nh vÒ c¸c nhãm d©n téc thiÓu sè mµ b¸o chÝ ®· t¹o ra vµ ph©n tÝch nh÷ng yÕu tè ¶nh h­ëng ®Õn c¸c kh¸i niÖm vµ khu«n mÉu mµ b¸o chÝ sö dông khi viÕt vÒ ng­êi thiÓu sè.

ë ViÖt Nam hiÖn nay cã hµng tr¨m tê b¸o in c¸c lo¹i, ch­a kÓ mét sè l­îng hïng hËu c¸c b¸o m¹ng ®iÖn tö ®ang ngµy cµng lan réng. TÊt c¶ c¸c tê b¸o in ®ang l­u hµnh ®Òu do §¶ng l·nh ®¹o th«ng qua Ban Tuyªn gi¸o trung ­¬ng, do nhµ n­íc qu¶n lÝ th«ng qua Bé Th«ng tin - TruyÒn th«ng. Dï b¸o chÝ ph¶n ¸nh cuéc sèng ®a d¹ng nh­ thÕ nµo ®i ch¨ng n÷a th× c¸c th«ng ®iÖp mµ nã truyÒn t¶i ®Õn ng­êi ®äc ®Òu thÓ hiÖn quan ®iÓm cña nhµ n­íc th«ng qua mét hÖ thèng hoµn chØnh tõ quan niÖm vÒ ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp, kÜ thuËt lÊy tin viÕt bµi vµ c«ng t¸c ®äc duyÖt tr­íc khi ®Õn ®­îc víi c«ng chóng. V× vËy, viÖc chän tÊt c¶ c¸c b¸o ®Ó kh¶o s¸t lµ kh«ng thÓ vµ kh«ng cÇn thiÕt. Trong nghiªn cøu nµy, chóng t«i chØ chän kh¶o s¸t bèn tê b¸o ®¹i chóng cã l­îng ®äc gi¶ kh¸ ®«ng hiÖn nay lµ c¸c b¸o Thanh Niªn, Tuæi TrÎ, TiÒn Phong vµ C«ng An Nh©n D©n. 

TÊt c¶ c¸c thÓ lo¹i tin bµi ®¨ng trªn bèn tê b¸o nµy nh­ tin tøc, phãng sù, x· luËn, ý kiÕn b¹n ®äc, v.v. cã liªn quan ®Õn c¸c d©n téc thiÓu sè ®Òu ®­îc thu thËp ®Ó ph©n tÝch. VÒ mÆt thêi gian, chóng t«i kh¶o s¸t tÊt c¶ c¸c sè b¸o cña bèn tê b¸o trªn ph¸t hµnh trong c¸c n¨m 2004, 2006 (tõ th¸ng 1 ®Õn th¸ng 12) vµ s¸u th¸ng ®Çu n¨m 2008. Sau khi thu thËp ®­îc h¬n 500 tin bµi liªn quan ®Õn c¸c d©n téc thiÓu sè ë ViÖt Nam ®¨ng trªn c¸c b¸o nµy trong kho¶ng thêi gian nãi trªn, chóng t«i ®· ph©n lo¹i c¸c bµi b¸o theo néi dung vµ lo¹i bá mét sè tin, bµi kh«ng liªn quan trùc tiÕp ®Õn chñ ®Ò nghiªn cøu. Tæng sè 500 bµi viÕt ®· thu thËp ®­îc nhãm x· héi häc thuéc Häc viÖn B¸o chÝ tuyªn truyÒn Hµ Néi ph©n tÝch víi sù trî gióp cña phÇn mÒm SPSS 13.0 vµ NVIVO 7.0(4).

Môc ®Ých nghiªn cøu cña chóng t«i lµ ®Ó t×m kiÕm nh÷ng quan ®iÓm, kh¸i niÖm vµ ng«n tõ hîp thµnh c¸c ph¹m trï ®¹i diÖn cho c¸c téc ng­êi thiÓu sè trªn b¸o viÕt. Chóng t«i tËp trung vµo møc ®é xuÊt hiÖn th­êng xuyªn cña c¸c ng«n tõ mµ b¸o chÝ sö dông khi viÕt vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè. C¸c kh¸i niÖm vµ ng«n tõ nµy ®­îc chia thµnh hai nhãm cã ý nghÜa vµ ngô ý ®èi lËp nhau, t¹m gäi lµ tiªu cùc vµ tÝch cùc. Nhãm ngô ý tÝch cùc bao gåm c¸c ng«n tõ vµ kh¸i niÖm nh­: lµnh m¹nh, ch©n thµnh, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, chÞu khã, tiÕn bé, héi nhËp. Nhãm cã ngô ý tiªu cùc bao gåm: nghÌo nµn, l¹c hËu, nguyªn thñy, dèt n¸t, mª tÝn dÞ ®oan, ng©y th¬, l­êi biÕng, nghiÖn ngËp, ph¶n ®éng. C¸c ng«n tõ vµ kh¸i niÖm nãi trªn, sau khi ®­îc ph©n tÝch sÏ ®­îc xem xÐt trong bèi c¶nh cô thÓ cña bµi viÕt mµ chóng ®­îc sö dông ®Ó hiÓu ®­îc vai trß cña chóng trong viÖc t¹o ra h×nh ¶nh vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè. 

2. Ng«n ng÷ b¸o chÝ vµ ch©n dung téc ng­êi

Trong tæng sè 500 bµi viÕt vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè ®­îc kh¶o s¸t, cã ®Õn 68% sè bµi ®­îc thÓ hiÖn d­íi d¹ng phãng sù vµ kÝ sù nh»m m« t¶ c¸c ®Æc ®iÓm v¨n hãa, kinh tÕ, x· héi. ChØ cã 26% bµi viÕt d­íi d¹ng tin tøc, vµ 6% ®­a ý kiÕn ph¶n håi vµ c¸c bµi ph¸t biÓu ng¾n cã liªn quan. Kh«ng kÓ bèn bµi vÒ d©n téc thiÓu sè cã ®Çu ®Ò ®­îc ch¹y trªn trang nhÊt, tÊt c¶ c¸c bµi cßn l¹i th­êng xuÊt hiÖn ë c¸c trang gi÷a hoÆc cuèi cña tê b¸o. NÕu cho r»ng c¸c bµi viÕt ®­îc ®­a lªn trang nhÊt cã tÇm quan träng ®Æc biÖt trong mçi sè b¸o th× ®iÒu nµy cho thÊy vÊn ®Ò ng­êi thiÓu sè ë ViÖt Nam kh«ng thùc sù ®­îc c¸c b¸o quan t©m nh­ mét chñ ®Ò cã tÝnh thêi sù.

C¸c tin bµi vÒ d©n téc thiÓu sè th­êng xuÊt hiÖn nhiÒu h¬n trªn c¸c b¸o vµo nh÷ng th¸ng ®Çu n¨m. §Æc biÖt, hai tê b¸o Tuæi TrÎ vµ C«ng An Nh©n D©n cã sè bµi vÒ c¸c d©n téc thiÓu sè t¨ng ®ét biÕn vµo dÞp ®Çu n¨m (kho¶ng 37% ë b¸o Tuæi TrÎ vµ gÇn 45% ë b¸o C«ng An Nh©n D©n). §Æc ®iÓm nµy cã lÏ liªn quan ®Õn tËp qu¸n phæ biÕn cña b¸o chÝ khi lùa chän nh÷ng ngµy nghØ ®Çu n¨m ®Ó giíi thiÖu vÒ c¸c tËp tôc xa l¹, nh÷ng nÐt v¨n hãa ®éc ®¸o ®­îc cho lµ cßn “®Ëm chÊt nguyªn thñy” ë c¸c d©n téc thiÓu sè nh»m thu hót ®éc gi¶. Ai còng biÕt ë ViÖt Nam, dÞp nghØ lÔ dµi nhÊt trong n¨m lµ TÕt Nguyªn ®¸n (th­êng r¬i vµo th¸ng hai d­¬ng lÞch). Thªm n÷a, c¸c th¸ng ®Çu n¨m còng lµ dÞp c¸c tæ chøc nhµ n­íc ph¸t ®éng thi ®ua kØ niÖm ngµy thµnh lËp §¶ng, c¸c b¸o th­êng nh©n dÞp nµy ®­a tin bµi ca ngîi sù thay ®æi ë vïng thiÓu sè nh­ lµ thµnh tùu næi bËt.

Ph©n tÝch c¸c bµi viÕt theo chñ ®Ò cho thÊy c¸c bµi viÕt tËp trung vµo bèn nhãm lín nh­ sau: 1) c¸c bµi viÕt vÒ c¸ nh©n ®iÓn h×nh vµ v¨n hãa chung cña c¸c téc ng­êi chiÕm tØ lÖ cao nhÊt, kho¶ng 36%; 2) nhãm bµi viÕt vÒ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ x· héi ë vïng d©n téc thiÓu sè chiÕm 22%; 3) nhãm bµi viÕt vÒ c¸c phong tôc tËp qu¸n l¹ vµ thó vui tiªu khiÓn du lÞch ë vïng thiÓu sè 21%; 4) nhãm bµi viÕt vÒ chñ ®Ò gi¸o dôc vµ y tÕ ë vïng d©n téc thiÓu sè chØ chiÕm 12%. Sè bµi cßn l¹i (kho¶ng 9%) ®Ò cËp ®Õn c¸c chñ ®Ò kh«ng x¸c ®Þnh râ rµng. ViÖc c¸c b¸o dµnh mét tØ lÖ ®¸ng kÓ c¸c bµi viÕt (182/500 bµi) ®Ò cËp ®Õn nh÷ng c¸ nh©n hoÆc nhãm téc ng­êi cô thÓ lµ ®Ó nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña ®­êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ nhµ n­íc trong viÖc lµm thay ®æi ®êi sèng cña c¸c téc ng­êi. C¸c bµi viÕt d¹ng nµy th­êng ®­a tin vÒ c¸c c¸ nh©n xuÊt th©n tõ nh÷ng nhãm d©n téc thiÓu sè nghÌo nµn vµ l¹c hËu, nhê ®i theo sù dÉn d¾t cña §¶ng mµ cuéc ®êi cña hä vµ d©n téc hä ®­îc c¶i thiÖn. Nh×n tõ khÝa c¹nh nµy, cã thÓ thÊy c¸c b¸o ®· thùc hiÖn chøc n¨ng tuyªn truyÒn nh­ lµ mét träng t©m cña b¸o chÝ nhµ n­íc. C¸c bµi viÕt th­êng thÓ hiÖn th¸i ®é b»ng c¸ch ca ngîi vµ cæ vò hoÆc phª ph¸n vµ ¸p ®Æt quan ®iÓm cña m×nh tr­íc mçi sù kiÖn, vÊn ®Ò ®­îc nªu ra nh»m “®Þnh h­íng d­ luËn”.

Mét trong nh÷ng chñ ®Ò ­a thÝch cña c¸c b¸o lµ ®Ò cao vai trß cña nhµ n­íc trong c¸c ho¹t ®éng trî gióp c¸c téc ng­êi thiÓu sè. Theo thèng kª cña chóng t«i, cã ®Õn 195 trong tæng sè 500 bµi b¸o ®­îc kh¶o s¸t nãi vÒ sù trî gióp vÒ vËt chÊt (l­¬ng thùc, nhµ cöa, t­ liÖu s¶n xuÊt, v.v.) cña nhµ n­íc ®èi víi c¸c téc ng­êi. Ho¹t ®éng hç trî cña nhµ n­íc ë khu vùc T©y Nguyªn ®­îc ®­a tin næi bËt nhÊt cã lÏ do tÝnh chÊt phøc t¹p vÒ chÝnh trÞ cña khu vùc nµy h¬n lµ vÊn ®Ò nghÌo ®ãi(5). Trong khi c¸c b¸o ®Ò cao tÝnh nh©n b¶n cña c¸c ho¹t ®éng trî gióp cña nhµ n­íc, hä quªn mÊt r»ng chÝnh c¸c ho¹t ®éng “trî gióp” ®ang t¹o ra sù phô thuéc cña c¸c téc ng­êi vµo nhµ n­íc, lµm mÊt ®i tÝnh n¨ng ®éng néi t¹i cña tiÕn tr×nh ph¸t triÓn. 

Bèn tê b¸o ®­îc kh¶o s¸t cã khuynh h­íng tËp trung ph¶n ¸nh v¨n hãa cña mét sè téc ng­êi nhÊt ®Þnh trong khi c¸c téc ng­êi kh¸c Ýt ®­îc nãi tíi. Trong sè m­êi téc ng­êi ®­îc c¸c b¸o nãi tíi nhiÒu nhÊt (H’M«ng (17%), Ba Na (11%), £ §ª (10%), Gia Rai (10%), V©n KiÒu (10%), Th¸i (9%), C¬ Tu (9%), M¬ N«ng (8%), Dao (8%) vµ X¬ §¨ng 6%), cã tíi b¶y nhãm c­ tró ë khu vùc miÒn nói Tr­êng S¬n - T©y Nguyªn vµ chØ cã ba nhãm ë miÒn nói phÝa B¾c (H’M«ng, Dao vµ Th¸i). C¸c nhãm téc ng­êi cã d©n sè nhá ë miÒn nói phÝa B¾c nh­ Cê Lao, La ChÝ, La Ha, Pu PÐo hÇu nh­ kh«ng ®­îc nh¾c tíi trong c¸c bµi b¸o cô thÓ.

Do mÉu kh¶o s¸t nhá nªn kh«ng thÓ kÕt luËn r»ng c¸c b¸o nµy ®¹i diÖn cho khuynh h­íng chung cña b¸o chÝ ViÖt Nam, nh­ng cã thÓ thÊy th«ng ®iÖp mµ c¸c b¸o nµy göi ®Õn ®éc gi¶ ®· gãp phÇn t¹o nªn mét h×nh ¶nh t­¬ng ®èi thèng nhÊt vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè, vµ h×nh ¶nh nµy kh«ng cã nhiÒu kh¸c biÖt gi÷a c¸c b¸o kh¸c nhau. Bªn c¹nh viÖc ®­a tin vÒ t×nh h×nh kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ x· héi ë vïng c¸c d©n téc thiÓu sè mµ phÇn nhiÒu nh»m môc ®Ých tuyªn truyÒn chÝnh s¸ch, ngîi ca c«ng lao vµ thµnh tùu cña §¶ng, c¸c b¸o ®Æc biÖt quan t©m khai th¸c triÖt ®Ó c¸c phong tôc tËp qu¸n kh¸c l¹. VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y lµ c¸c bµi viÕt nµy cã mµu s¾c ®Þnh kiÕn d©n téc hay kh«ng, vµ h×nh ¶nh vÒ c¸c d©n téc thiÓu sè ®· ®­îc b¸o chÝ t¹o ra nh­ thÕ nµo(6). §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, chóng t«i tËp trung ph©n tÝch néi dung vµ quan ®iÓm cña c¸c bµi viÕt. §Æc biÖt, c¸c quan ®iÓm, kh¸i niÖm vµ ng«n tõ nµy ®­îc ®Æt trong néi dung chung cña bµi viÕt ®Ó ph©n tÝch xem nã biÓu hiÖn c¸ch nghÜ tÝch cùc hay tiªu cùc vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè. 

Theo c¸c tiªu chÝ ®· x¸c ®Þnh, chóng t«i t×m thÊy 373 bµi trong tæng sè 500 bµi b¸o ®­îc kh¶o s¸t (gÇn 75%) sö dông c¸c thuËt ng÷ ®­îc x¸c ®Þnh lµ cã ngô ý tÝch cùc hay tiªu cùc. Sè bµi cßn l¹i (kho¶ng 25%) cã th¸i ®é kh«ng râ rµng hoÆc c¸c thuËt ng÷ mµ chóng t«i ®· lùa chän kh«ng thÊy xuÊt hiÖn trong bµi b¸o. Ph©n tÝch ng«n tõ ®­îc tr×nh bµy trong 373  bµi b¸o ®­îc lùa chän, chóng t«i nhËn thÊy cã tíi 284 bµi viÕt (gÇn 66%) sö dông c¸c thuËt ng÷ thuéc nhãm cã ngô ý tiªu cùc. Néi dung chñ yÕu cña c¸c bµi viÕt nµy lµ ®Ó m« t¶ vµ phª ph¸n t×nh tr¹ng “l¹c hËu” cña c¸c tËp tôc, niÒm tin t«n gi¸o, lèi sèng vµ ho¹t ®éng kinh tÕ cña c¸c téc ng­êi thiÓu sè. H×nh ¶nh tiªu biÓu mµ c¸c bµi b¸o nµy mang ®Õn cho ng­êi ®äc lµ t×nh tr¹ng tån t¹i phæ biÕn cña nh÷ng hñ tôc l¹c hËu, mª tÝn dÞ ®oan, thãi quen l­êi biÕng vµ û l¹i vµo nhµ n­íc, lèi nghÜ b¶o thñ vµ t×nh tr¹ng ngu dèt, v.v. Th«ng ®iÖp mµ c¸c bµi b¸o nµy nªu ra lµ tÝnh cÇn thiÕt ph¶i cã sù can thiÖp cña nhµ n­íc ®Ó cøu vít c¸c téc ng­êi nµy, nÕu kh«ng hä sÏ ë bªn bê vùc cña sù diÖt vong(!). Kho¶ng 34% c¸c bµi viÕt sö dông ng«n tõ cã ngô ý tÝch cùc nh­ng néi dung cña chóng chñ yÕu lµ ®Ó ngîi ca nh÷ng ®æi thay trong quan niÖm vµ lèi sèng cña c¸c céng ®ång téc ng­êi theo ®­êng lèi cña §¶ng. Nh­ vËy, kh¸i niÖm tÝch cùc ë ®©y chØ cã ý nghÜa t­¬ng ®èi v× nã ®­îc diÔn gi¶i tõ quan ®iÓm cña nhµ n­íc thay v× cña c¸c téc ng­êi.  

Xem xÐt c¸c ng«n tõ “tÝch cùc” hay “tiªu cùc” trong bèi c¶nh cô thÓ cña c¸c bµi b¸o, chóng ta cã thÓ hiÓu ®­îc nh÷ng biÓu hiÖn, ®Æc ®iÓm vµ møc ®é ®Þnh kiÕn cña b¸o chÝ khi ®­a tin, bµi vÒ c¸c nhãm d©n téc thiÓu sè. C¸c kh¸i niÖm vµ thuËt ng÷ cã ngô ý tiªu cùc hay tÝch cùc nµy ®ãng vai trß quan träng t¹o ra ch©n dung cña c¸c téc ng­êi thiÓu sè qua l¨ng kÝnh cña b¸o chÝ. Nh÷ng sè liÖu trªn ®©y cho thÊy biÓu hiÖn ®Þnh kiÕn cña b¸o chÝ ®èi víi d©n téc thiÓu sè cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh nh­ sau:

(1) T¹o ra h×nh ¶nh ng­êi thiÓu sè chØ biÕt thô ®éng vµ phô thuéc vµo nhµ n­íc.

(2) Quan t©m mét c¸ch th¸i qu¸ ®Õn c¸c tËp tôc l¹ mµ b¸o chÝ th­êng d¸n nh·n cho chóng lµ bÝ Èn, l¹c hËu, mª tÝn vµ m«ng muéi.

(3) T×nh tr¹ng ®ãi nghÌo vµ tÖ n¹n x· héi ë c¸c d©n téc thiÓu sè th­êng ®­îc m« t¶ nh­ lµ mét tÊt yÕu vµ kh«ng lèi tho¸t.

(4) Gi¶i thÝch v¨n hãa vµ kho tµng kiÕn thøc b¶n ®Þa cña c¸c téc ng­êi qua l¨ng kÝnh thiªn kiÕn vµ chñ quan cña nhµ b¸o.

(5) Sö dông ng«n tõ, h×nh ¶nh vµ ®­a tin theo kiÓu d¸n nh·n, t¹o ra quan niÖm phæ biÕn vÒ ng­êi d©n téc thiÓu sè víi nh÷ng ®Æc tÝnh ®iÓn h×nh lµ ng©y th¬, c¶ tin, thÊt häc vµ thiÕu hiÓu biÕt.

(6) Nh×n lèi sèng c¸c téc ng­êi thiÓu sè nhiÒu tiªu cùc h¬n tÝch cùc.

Nh÷ng ®Æc ®iÓm nãi trªn cho thÊy b¸o chÝ cã khuynh h­íng nh×n c¸c d©n téc thiÓu sè theo mét khu«n mÉu phæ biÕn lµ “tiªu cùc nhiÒu h¬n tÝch cùc”. Thªm vµo ®Êy, b¸o chÝ còng th­êng cè g¾ng t¹o ra mét h×nh ¶nh vÒ ®Þa bµn c­ tró cña c¸c téc ng­êi thiÓu sè nh­ nh÷ng miÒn “hoang s¬ vµ k× bÝ”, “®Çy l·ng m¹n”. T«i cho r»ng lèi viÕt bµi ®­a tin nh­ vËy cã hÖ lôy lµ nã t¹o ra mét h×nh ¶nh kh«ng ch©n thùc vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè, th­êng ®­îc thæi phång hay bÞ ¸p ®Æt. C¸ch viÕt nh­ vËy còng kh«ng gióp c¶i thiÖn quan hÖ “®¹i ®oµn kÕt” mµ §¶ng Céng s¶n th­êng nhÊn m¹nh trong hÖ thèng chÝnh s¸ch cña m×nh. Ng­îc l¹i, nã cã thÓ lµm s©u thªm c¸i hè ng¨n c¸ch gi÷a miÒn xu«i vµ miÒn nói, gi÷a ng­êi ®a sè vµ thiÓu sè. D­íi ®©y, t«i sÏ cè g¾ng chØ ra ba khu«n mÉu phæ biÕn cña b¸o chÝ khi gi¶i thÝch v¨n hãa cña c¸c téc ng­êi thiÓu sè vµ thö vËn dông c¸c tiÕp cËn  x· héi häc v¨n hãa ®Ó t×m hiÓu xem nh÷ng c¬ së lÝ luËn nµo ®· ¶nh h­ëng ®Õn c¸c khuynh h­íng Êy. 

3. Khuynh h­íng gi¶i thÝch v¨n hãa c¸c d©n téc thiÓu sè 

Nh÷ng ph©n tÝch ®Þnh l­îng ë trªn chØ ra r»ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña b¸o chÝ ViÖt Nam khi viÕt vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè lµ nh×n thÊy c¸c khÝa c¹nh tiªu cùc nhiÒu h¬n tÝch cùc. Dùa vµo ph©n tÝch néi dung c¸c bµi b¸o, t«i sÏ tiÕp tôc chØ ra r»ng mÆc dï néi dung vµ h×nh thøc truyÒn ®¹t th«ng tin cña b¸o chÝ ®Õn ng­êi ®äc kh¸ ®a d¹ng nh­ng c¸c tin bµi nµy th­êng chØ gi¶i thÝch v¨n hãa c¸c téc ng­êi thiÓu sè theo mét sè khu«n mÉu phæ biÕn, cã thÓ ®­îc gép l¹i thµnh ba khuynh h­íng chñ ®¹o mµ t«i t¹m gäi lµ: (1) “huyÒn bÝ hãa”; (2) “l·ng m¹n hãa”; vµ (3) “bi kÞch hãa”. T«i sÏ ph©n tÝch néi dung c¸c bµi b¸o ®Ó lµm râ quan s¸t nµy.

3.1. Khuynh h­íng “huyÒn bÝ hãa” ®êi sèng t©m linh vµ tËp tôc cæ truyÒn

Trong trÝ t­ëng t­îng truyÒn thèng cña ng­êi ®ång b»ng, miÒn rõng nói víi c¸c téc ng­êi xa l¹ gièng nh­ mét thÕ giíi bÝ hiÓm. MÆc dï nh÷ng c©u chuyÖn hoang ®­êng vÒ c¸c téc ng­êi sinh sèng ë vïng nói giê ®©y ®· kh«ng cßn phæ biÕn n÷a do kho¶ng c¸ch miÒn xu«i - miÒn ng­îc ®ang ngµy cµng ®­îc thu hÑp l¹i nh­ng mèi quan t©m vÒ nh÷ng kh¸c l¹ trong ®êi sèng v¨n hãa cña c¸c téc ng­êi vÉn cßn lµ mét ®Ò tµi cã søc hÊp dÉn ng­êi ®äc. Cã lÏ ®©y lµ mét trong nh÷ng lÝ do lµm cho c¸c b¸o tËp trung khai th¸c nh÷ng tËp tôc l¹ cña c¸c téc ng­êi thiÓu sè ë miÒn nói nh»m tháa m·n trÝ tß mß cña ®éc gi¶. C¸c bµi viÕt thuéc d¹ng nµy chñ yÕu tËp trung vµo bèn nhãm ®Ò tµi chÝnh sau ®©y:

a) Nh÷ng tËp tôc ®éc ®¸o liªn quan ®Õn h«n nh©n, gia ®×nh vµ ®êi sèng t×nh c¶m cña c¸c d©n téc thiÓu sè:

- Tôc c­íp vî, b¾t chång vµ “nèi d©y” trong h«n nh©n;

- “Chî t×nh”;

- TËp tôc t×m hiÓu cña nam n÷ thanh niªn c¸c d©n téc thiÓu sè nh­ ngñ m¸i, ngñ th¨m, ngñ chung, ®i sim, chäc sµn;

- Thãi quen ®Ó ngùc trÇn vµ “t¾m tiªn” cña “s¬n n÷”; v.v.

C¸c tËp tôc nµy th­êng ®­îc m« t¶ nh­ lµ nh÷ng “hñ tôc cña mét thêi ch­a xa”, ®Ó l¹i “nh÷ng kÕt côc ®au lßng” nh­ng còng cã khi gîi trÝ t­ëng t­îng vÒ mét nÒn v¨n hãa hoang s¬ vµ m«ng muéi.

b) Nh÷ng kh¸c l¹ trong v¨n hãa Èm thùc nh­ tËp qu¸n s¨n vµ xÎ thÞt thó rõng, b¾t c¸ quý trªn th­îng nguån s«ng suèi, c¸ch chÕ biÕn nh÷ng mãn ¨n l¹ vµ c¸c tËp tôc trong ¨n uèng cña c¸c téc ng­êi.

Trong khi nh×n nhËn c¸c tËp tôc nµy nh­ nh÷ng nÐt ®Æc s¾c cña v¨n hãa c¸c téc ng­êi, c¸c bµi viÕt th­êng cã xu h­íng nhÊn m¹nh nh÷ng kÜ n¨ng “bÝ truyÒn” hoÆc g¸n cho chóng nh÷ng ý nghÜa t©m linh ®Æc biÖt nµo ®ã.

c) TÝn ng­ìng ®Þa ph­¬ng, lÔ héi d©n gian vµ kh«ng gian thiªng cña c¸c téc ng­êi còng lµ mét chñ ®Ò chiÕm mét sè l­îng ®¸ng kÓ c¸c bµi viÕt trªn mÆt b¸o. Trong nhãm ®Ò tµi nµy, c¸c bµi viÕt th­êng tËp trung khai th¸c c¸c vÊn ®Ò sau ®©y:

- Nghi lÔ cóng thÇn, cÇu ®¶o;

- Nghi lÔ hiÕn sinh (nh­ lÔ héi ®©m tr©u, lÔ xªn b¶n, lÔ gÇu tµo, v.v.);

- TÝn ng­ìng phån thùc vµ tôc thê sinh thùc khÝ;

- Nh÷ng kh«ng gian thiªng (nh­ rõng thiªng, rõng ma);

- §Òn miÕu vµ kiÕn tróc cæ kÝnh, hoang s¬ vµ huyÒn bÝ.

C¸c chi tiÕt l¹ gîi tß mß th­êng ®­îc b¸o chÝ khai th¸c triÖt ®Ó. Khi m« t¶ vÒ ®Òn th¸p, thµnh qu¸ch lÞch sö cña c¸c téc ng­êi, hay thËm chÝ mét khu nghØ m¸t, c¸c b¸o còng g¸n cho nã “mét vÎ ®Ñp huyÒn bÝ” mang nÐt hoang s¬ ®Ó thu hót ng­êi ®äc.

d) Nh÷ng tËp tôc l¹ liªn quan ®Õn tang ma cña c¸c d©n téc thiÓu sè còng th­êng ®­îc c¸c b¸o s¨n t×m vµ ®¨ng t¶i nh»m kÝch thÝch trÝ tß mß cña ng­êi ®äc. Trong khi nh¾m vµo c¸c chi tiÕt l¹ cã søc g©y Ên t­îng m¹nh cña tËp tôc, c¸c b¸o th­êng g¾n vµo ®ã nh÷ng lêi kªu gäi xãa bá c¸c tËp tôc nµy v× ®ã lµ nh÷ng “tôc lÖ qu¸i ®¶n” vµ “man rî”.

T¸c ®éng cña c¸ch ®­a tin bµi nh­ vËy th­êng t¹o ra mét h×nh ¶nh mÐo mã vÒ v¨n hãa c¸c téc ng­êi trong con m¾t b¹n ®äc vµ sù khã chÞu cña chÝnh nh÷ng téc ng­êi ®­îc b¸o chÝ ®­a tin. ¤ng C­ Hßa VÇn, mét ng­êi H’M«ng lín lªn tõ mét b¶n lµng vïng nói cao T©y B¾c, nguyªn lµ Chñ tÞch Héi ®ång D©n téc cña Quèc héi ph¶n ®èi kiÓu ®­a tin bµi sai lÖch hoÆc thiÕu hiÓu biÕt vÒ v¨n hãa c¸c téc ng­êi thiÓu sè nh­ sau:

“Ng­êi ta rÊt hay nãi vÒ chî t×nh nh­ng thùc sù kh«ng cã chî t×nh… §iÒu ®ã hoµn toµn lµ bÞa ®Æt. Gi¸ trÞ v¨n hãa ®éc ®¸o cña nh÷ng phiªn chî nh­ thÕ ®· bÞ hiÓu sai lÖch hoµn toµn”(7).

3.2. Khuynh h­íng “l·ng m¹n hãa” v¨n hãa miÒn nói

Cïng víi xu h­íng phñ lªn v¨n hãa c¸c téc ng­êi mét líp s­¬ng mê huyÒn bÝ nh»m cuèn hót trÝ tß mß cña ®éc gi¶, khuynh h­íng “l·ng m¹n hãa” v¨n hãa c¸c téc ng­êi còng chiÕm mét sè l­îng ®¸ng kÓ trªn c¸c trang b¸o d­íi d¹ng c¸c phãng sù, kÝ sù, truyÖn ng¾n vµ th¬ ca. D­íi ngßi bót cña c¸c nhµ b¸o, phong c¶nh miÒn nói hiÖn ra hïng vÜ nh­ nh÷ng bøc tranh thñy mÆc ®Çy cuèn hót, trong ®ã cã nh÷ng s¶n vËt mª hån hiÕm thÊy, nh÷ng mãn ngon ®éc ®¸o cã mét kh«ng hai, nh÷ng kh«ng gian lÝ t­ëng ®Ó th­ gi·n, nh÷ng nÐt v¨n hãa ®éc ®¸o riªng biÖt cña nh÷ng con ng­êi ch©n chÊt víi vÎ ®Ñp nguyªn s¬ cßn ®ang chê ®­îc kh¸m ph¸, v.v. §äc nh÷ng th«ng tin nµy, chóng ta nh­ ®ang t­ëng t­îng ra h×nh ¶nh mét miÒn nói kh¸c, kh«ng cæ hñ, l¹c hËu, man rî, còng kh«ng cã nh÷ng nçi ®au, chØ cßn l¹i niÒm vui h¹nh phóc trong thó th­ëng ngo¹n vµ kh¸m ph¸. Nhãm c¸c bµi viÕt theo khuynh h­íng “l·ng m¹n hãa” nµy th­êng ®i theo nh÷ng khu«n mÉu phæ biÕn sau ®©y:

a) Ngîi ca phong c¶nh miÒn s¬n c­íc víi s«ng suèi, nói non, thung lòng, ruéng bËc thang, lµng m¹c, nhµ sµn;

b) M« t¶ vÎ ®Ñp hay tÝnh ®éc ®¸o cña c¸c s¶n vËt ®Þa ph­¬ng nh­ thæ cÈm, l©m thæ s¶n, c¸c loµi ®éng thùc vËt;

c) Giíi thiÖu vµ cæ vò cho thó vui Èm thùc miÒn s¬n c­íc nh­ c¸c lo¹i r­îu, bµi thuèc d©n gian, c¸c mãn ¨n ®Þa ph­¬ng vµ nh÷ng thó vui th­ëng ngo¹n nh­ móa xße, h¸t giao duyªn, mêi r­îu;

d) Thæi phång vÎ ®Ñp l·ng m¹n cña ng­êi s¬n n÷.

C¸c bµi viÕt d­íi d¹ng nµy d­êng nh­ ngÊm ngÇm cæ vò cho trµo l­u du lÞch ®ang thÞnh hµnh ë mét bé phËn d©n chóng, nhÊt lµ tÇng líp trung l­u míi næi trong x· héi ®« thÞ vµ líp trÎ cã nhu cÇu kh¸m ph¸. H»ng n¨m, vµo c¸c dÞp tÕt, lÔ, c¸c kú nghØ ®«ng vµ nghØ hÌ, c¸c b¸o Thanh Niªn, Tuæi TrÎ vµ TiÒn Phong l¹i ré lªn nh÷ng lo¹t bµi liªn quan ®Õn chñ ®Ò nµy.

Khi m« t¶ vÎ ®Ñp miÒn s¬n c­íc, c¸c bµi viÕt cã xu h­íng ®i theo mét m«-tÝp phæ biÕn lµ nhÊn m¹nh “vÎ hoang d· vµ bÝ Èn cña nói rõng” ®­îc t« ®iÓm thªm bëi “nh÷ng nô c­êi hån nhiªn” vµ “nh÷ng ®«i m¾t cßn “rùc h¬n c¶ löa”.

§Ó t¹o ra “vÎ ®Ñp hoang s¬” cña miÒn nói, c¸c b¸o th­êng hay dông ý tu tõ, ®­a vµo c¸c thuËt ng÷ cã søc gîi c¶m, nh­ “miÒn s¬n c­íc” hay “s¬n n÷”. Cã lÏ th¬ vµ nh¹c mét thêi l·ng m¹n ®· trë thµnh nguån c¶m høng ®Ó b¸o chÝ t­ëng t­îng ra h×nh ¶nh vÒ ng­êi phô n÷ vïng cao ®Çy sinh lùc mµ khi ®äc nã, ng­êi ta lËp tøc quªn ®i nh÷ng lam lò th­êng ngµy. §iÓn h×nh cho khuynh h­íng l·ng m¹n hãa h×nh ¶nh miÒn nói lµ lo¹t bµi ®¨ng trªn Tuæi TrÎ vµ C«ng An Nh©n D©n n¨m 2007 vÒ “nh÷ng miÒn g¸i ®Ñp” ë vïng th­îng du. C¸i c¸ch mµ hä chuyÓn t¶i th«ng tin ®Õn ng­êi ®äc th­êng thÊm ®Ém chÊt l·ng m¹n víi nh÷ng ngô ý gîi t×nh.

3.3. Khuynh h­íng “bi kÞch hãa” thùc tr¹ng ®êi sèng cña c¸c d©n téc

Thèng kª cña chóng t«i chØ ra r»ng cã ®Õn 46% bµi viÕt trªn c¸c tê b¸o ®­îc kh¶o s¸t ®Ò cËp ®Õn thùc tr¹ng kinh tÕ cña c¸c d©n téc thiÓu sè ë miÒn nói. VÊn ®Ò ®ãi nghÌo vµ nh÷ng khu vùc khã kh¨n cña c¸c d©n téc chiÕm mét tØ lÖ næi bËt (54%) trong sè c¸c bµi ph¶n ¸nh vÒ vÒ ®êi sèng kinh tÕ c¸c d©n téc thiÓu sè. §iÒu nµy cho thÊy b¸o chÝ ®· dµnh cho chñ ®Ò nµy mét sù quan t©m ®Æc biÖt. Tuy nhiªn, c©u hái ®Æt ra lµ c¸i c¸ch mµ b¸o chÝ m« t¶ vÊn ®Ò ®ãi nghÌo vµ ho¹t ®éng kinh tÕ cña c¸c téc ng­êi nh­ thÕ nµo; ng«n ng÷, h×nh ¶nh vµ néi dung c¸c bµi viÕt Êy ®· chuyÓn t¶i ®Õn ng­êi ®äc nh÷ng th«ng ®iÖp g×? Chóng t«i ®· chØ ra ë trªn r»ng cã tíi 66% c¸c bµi b¸o sö dông ng«n tõ hµm ý tiªu cùc ®Ó chuyÓn t¶i th«ng tin vÒ c¸c d©n téc thiÓu sè. BiÓu hiÖn cña khuynh h­íng “bi kÞch hãa” ®êi sèng cña ®ång bµo c¸c d©n téc cã thÓ ®­îc nhËn ra th«ng qua c¸c ®Æc ®iÓm sau ®©y:

a) Ca ngîi th¸i qu¸ vai trß trî gióp tõ bªn ngoµi céng ®ång trong khi lê ®i tiÒm lùc néi t¹i cña d©n téc;

b) NhÊn m¹nh khÝa c¹nh khèn khã trong ®êi sèng cña ®ång bµo c¸c d©n téc nh»m kªu gäi sù can thiÖp vµ gióp ®ì tõ nhµ n­íc;

c) M« t¶ t×nh tr¹ng lan trµn cña c¸c tÖ n¹n x· héi ë miÒn nói nh­ lµ hÖ qu¶ cña cuéc sèng ®ãi nghÌo, bÕ t¾c kh«ng lèi tho¸t;

d) Nh×n ®ång bµo d©n téc nh­ nh÷ng ng­êi ng©y th¬, c¶ tin vµ dÔ d·i, dÔ bÞ lîi dông vµ ®i theo c¸c lùc l­îng ph¶n ®éng;

e) T×nh tr¹ng thÊt häc vµ thiÕu kiÕn thøc lµm ¨n cña c¸c téc ng­êi miÒn nói ®­îc nh×n nhËn nh­ lµ mét g¸nh nÆng cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. 

§Æc biÖt, xem xÐt c¸ch tiÕp cËn vµ m« t¶ t×nh tr¹ng “bi kÞch” ë vïng nói, ta thÊy c¸c b¸o th­êng ®i t×m nguyªn nh©n ë nh÷ng tËp tôc l¹c hËu, thiÕu kiÕn thøc vµ thãi quen l­êi nh¸c, û l¹i vµo nhµ n­íc. §¸ng ng¹c nhiªn lµ hÇu hÕt c¸c b¸o ®Òu cã xu h­íng tËp trung vµo c¸c yÕu tè nµy vµ lÆp ®i lÆp l¹i ë nhiÒu bµi b¸o viÕt vÒ chñ ®Ò ®ãi nghÌo ë miÒn nói. Nh÷ng nh©n tè th­êng xuyªn ®­îc b¸o chÝ nãi tíi, xem ®ã nh­ lµ con ®­êng tÊt yÕu dÉn ®Õn cuéc sèng ®ãi nghÌo kh«ng lèi tho¸t cña c¸c téc ng­êi thiÓu sè ®­îc liÖt kª nh­ sau:

- T¶o h«n vµ ®Î nhiÒu con;

- Bu«n b¸n vµ nghiÖn ngËp ma tóy;

- Sö dông l­¬ng thùc lµm r­îu vµ l¹m dông r­îu;

- ThÊt häc vµ thiÕu kiÕn thøc lµm ¨n;

- L­êi lao ®éng;

- TËp tôc canh t¸c l¹c hËu, lèi sèng b¶o thñ tr× trÖ;

- Thiªn tai vµ dÞch bÖnh hoµnh hµnh;

- Thãi quen û l¹i, phô thuéc vµo trî gióp cña nhµ n­íc.

B»ng c¸ch tËp trung khai th¸c nh÷ng yÕu tè nµy, c¸c nhµ b¸o d­êng nh­ mÆc nhiªn thõa nhËn nguyªn nh©n s©u xa vµ trùc tiÕp cña t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo chØ lµ vÊn ®Ò néi t¹i cña c¸c d©n téc. C¸c yÕu tè nh­ sù bÊt cËp cña chÝnh s¸ch, sù can thiÖp cña nhµ n­íc th«ng qua c¸c dù ¸n kinh tÕ - x· héi lµm phai nh¹t b¶n s¾c vµ mÊt kiÕn thøc truyÒn thèng, sù tµn ph¸ vµ lµm c¹n kiÖt m«i tr­êng sèng, t¸c ®éng tiªu cùc cña c¸c dù ¸n ph¸t triÓn, x©y dùng c¬ së h¹ tÇng, cña c¸c lùc l­îng thÞ tr­êng v.v., th­êng Ýt khi ®­îc ®Ò cËp, cø nh­ thÓ ch¼ng cã g× ®¸ng nãi. C¸ch nh×n nhËn vÊn ®Ò nh­ vËy cho thÊy c¸c nhµ b¸o ®· ch­a cè g¾ng thÊu hiÓu v¨n hãa vµ lèi sèng cña ®ång bµo, ng­îc l¹i ®ang d¸n nh·n lªn lèi sèng cña hä. §¸ng tiÕc lµ hÇu hÕt c¸c téc ng­êi bÞ d¸n nh·n nµy ®Òu kh«ng cã c¬ héi ®Ó ph¶n håi l¹i nh÷ng th«ng tin sai lÖch mÐo mã vÒ hä v× tiÕng nãi cña hä qu¸ yÕu ít trong khi b¸o chÝ kh«ng ý thøc ®­îc cÇn ph¶i biÖn hé cho nh÷ng ng­êi “kh«ng cã tiÕng nãi” nµy.

ë mét khÝa c¹nh kh¸c, khi viÕt vÒ ®êi sèng chÝnh trÞ - x· héi ë vïng d©n téc thiÓu sè vµ miÒn nói, b¸o chÝ Ýt khi nh×n nhËn nh÷ng nç lùc héi nhËp cña c¸c téc ng­êi vµo ®êi sèng chung cña quèc gia - d©n téc. Thay vµo ®ã, c¸c bµi viÕt vÒ chñ ®Ò nµy l¹i th­êng tu©n theo mét m«-tÝp chung nh»m t¹o ra h×nh ¶nh phæ biÕn vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè víi ba ®Æc ®iÓm chÝnh lµ: 1) ng©y th¬ - dÔ bÞ kÝch ®éng; 2) c¶ tin - dÔ bÞ lîi dông; 3) thiÕu hiÓu biÕt - dÔ sa ng· vµo tÖ n¹n. C¸ch nh×n vÊn ®Ò nh­ vËy râ rµng lµ phiÕn diÖn, nÆng vÒ chñ quan vµ ¸p ®Æt. Nh­ng tiÕc thay nã cø lÆp ®i lÆp l¹i trªn c¸c trang b¸o mçi khi ®Ò cËp ®Õn thùc tr¹ng an ninh x· héi ë vïng nói cña ®Êt n­íc.

T×nh tr¹ng ®ãi nghÌo vµ sù hoµnh hµnh cña c¸c tÖ n¹n x· héi ë vïng c¸c d©n téc thiÓu sè miÒn nói còng th­êng ®­îc c¸c nhµ b¸o m« t¶ b»ng nh÷ng ng«n tõ cña bi kÞch, do ®ã lµm trÇm träng thªm vÊn ®Ò. B¶n th©n nh÷ng c©u chuyÖn vÒ miÒn nói Êy tù nã ®· thÓ hiÖn quan ®iÓm phæ biÕn cña b¸o chÝ r»ng cÇn thiÕt ph¶i cã sù can thiÖp vµ gióp ®ì tõ nhµ n­íc vµ téc ng­êi ®a sè cã v¨n minh cao h¬n ®Ó cho “miÒn nói tiÕn kÞp miÒn xu«i”, gièng nh­ nh÷ng khÈu hiÖu mµ chóng ta vÉn thÊy nhan nh¶n trªn c¸c con ®­êng dÉn ®Õn vïng nói ë ViÖt Nam. Do ¶nh h­ëng bëi ®Þnh kiÕn “tiªu cùc nhiÒu h¬n tÝch cùc” nªn khi viÕt vÒ c¸c d©n téc thiÓu sè, b¸o chÝ th­êng kh«ng t×m thÊy nh÷ng ®éng lùc vµ n¨ng ®éng cña ng­êi d©n ®Þa ph­¬ng trong nç lùc ph¸t triÓn, ng­îc l¹i “bi kÞch hãa” lèi sèng cña hä. HÖ lôy tõ c¸ch tiÕp cËn nµy lµ nã gãp phÇn t¹o ra h×nh ¶nh tiªu cùc vµ mÐo mã vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè trong con m¾t ®éc gi¶, phÇn ®«ng thuéc téc ng­êi ®a sè, vµ do ®ã lµm t¨ng kho¶ng c¸ch miÒn xu«i vµ miÒn ng­îc, thiÓu sè vµ ®a sè mµ chÝnh s¸ch cña nhµ n­íc ViÖt Nam lu«n nãi cÇn ph¶i lµm ng¾n l¹i.

4. C¨n nguyªn cña t×nh tr¹ng d¸n nh·n v¨n hãa

4.1. Nhµ b¸o vµ ®éc gi¶

Mçi nÒn v¨n hãa vµ céng ®ång téc ng­êi ®Òu cã mét hÖ thèng cÊu tróc x· héi cña riªng m×nh, trong ®ã bao gåm hÖ thèng tri thøc vÒ s¶n xuÊt, lèi sèng, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc vµ nh÷ng rµng buéc vÒ mÆt x· héi vµ tinh thÇn. TÊt c¶ c¸c yÕu tè nµy t¹o nªn mét hÖ gi¸ trÞ vµ mét néi lùc riªng ®Ó tån t¹i, thÝch øng vµ ph¸t triÓn. Trªn thùc tÕ, c¸c gi¸ trÞ vµ ®éng lùc ph¸t triÓn cña c¸c céng ®ång téc ng­êi lu«n ®­îc biÓu hiÖn rÊt sinh ®éng, phong phó vµ ®a d¹ng. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò lµ t¹i sao b¸o chÝ l¹i th­êng lê ®i nh÷ng tÇng s©u v¨n hãa vèn lµm nªn søc sèng cña c¸c téc ng­êi ®Ó chØ nh×n thÊy, m« t¶ vµ cung cÊp nh÷ng th«ng tin hêi hît theo mét ®Þnh h­íng cã vÎ nh­ “v« thøc”? T«i cho r»ng cÇn ph¶i truy t×m nguyªn nh©n ë nh÷ng nÒn t¶ng tri thøc ®· ngÊm ngÇm ¨n s©u vµ thÊm nhuÇn vµo c¸ch t­ duy cña giíi lµm b¸o ®Ó mçi khi nãi vÒ “kÎ kh¸c”, c¸i “v« thøc” Êy l¹i trçi dËy vµ m¸ch b¶o nªn lµm nh­ thÕ nµo. T«i sÏ cè g¾ng ph©n tÝch gi¶ thiÕt nµy b»ng c¸ch nh×n l¹i c¸c lÝ luËn trong nh©n häc ®Ó xem chóng cã mèi liªn hÖ thÕ nµo ®Õn c¸ch ®­a tin cña b¸o chÝ. Tuy nhiªn, tr­íc khi mæ xÎ nguyªn nh©n s©u xa nµy, t«i muèn thªm r»ng thµnh phÇn téc ng­êi cña nhµ b¸o vµ thÞ hiÕu cña c¸c ®èi t­îng ®äc gi¶ mµ hä h­íng tíi còng lµ nh÷ng nh©n tè cÇn ®­îc xem xÐt v× nã ch¾c ch¾n cã t¸c ®éng ®Õn lo¹i th«ng tin mµ hä thu thËp, c¸ch lÝ gi¶i vÊn ®Ò vµ ®­a nh÷ng th«ng tin Êy ®Õn víi ®éc gi¶. 

Kh«ng cã thèng kª nµo cho biÕt thµnh phÇn téc ng­êi cña t¸c gi¶ nh÷ng bµi viÕt cã liªn quan ®Õn c¸c d©n téc thiÓu sè nh­ng c¨n cø vµo hå s¬ ®¨ng kÝ cña h¬n 50 nhµ b¸o chuyªn viÕt vÒ c¸c d©n téc thiÓu sè t¹i héi th¶o vÒ b¸o chÝ th¸ng 11 n¨m 2009 ë Hµ Néi, t«i thÊy tuyÖt ®¹i bé phËn ®Òu xuÊt th©n tõ d©n téc ®a sè (ng­êi Kinh), vµ kh«ng cã nhiÒu nhµ b¸o ®­îc ®µo t¹o hoÆc viÕt chuyªn s©u vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè. §­a ra nhËn xÐt nµy, t«i kh«ng hÒ cã ý ph©n biÖt, mµ chØ muèn nãi lªn mét thùc tÕ r»ng phÇn lín c¸c t¸c gi¶ ®ang nãi vÒ c¸c téc ng­êi cã nÒn v¨n hãa vµ hÖ gi¸ trÞ kh¸c víi hä. §iÒu nµy cã nghÜa r»ng c¸c tin bµi mµ b¸o chÝ ®­a ®Õn cho ®äc gi¶ th­êng chØ ®­îc nhµ b¸o “nh×n tõ bªn ngoµi”, víi t­ c¸ch lµ mét ng­êi quan s¸t, vµ v× vËy, hä th­êng lÝ gi¶i vÊn ®Ò cña c¸c téc ng­êi thiÓu sè b»ng c¸c tr¶i nghiÖm riªng mµ hä cã ®­îc tõ nÒn v¨n hãa cña chÝnh m×nh. Cã thÓ xem ®©y nh­ lµ mét kho¶ng c¸ch tri thøc gi÷a nhµ b¸o vµ ®èi t­îng mµ hä ph¶n ¸nh. C¸ch nh×n vÊn ®Ò b»ng con m¾t cña ng­êi ngoµi cuéc nh­ vËy còng lµ ®Æc ®iÓm phæ biÕn th­êng thÊy trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ v¨n hãa c¸c téc ng­êi trong nh©n lo¹i häc. Nhµ th¬ D­¬ng ThuÊn, mét ng­êi Tµy lµm viÖc ë Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam ®· ph¸t biÓu vÒ t×nh tr¹ng b¸o chÝ hiÓu sai v¨n hãa c¸c téc ng­êi nh­ lµ mét sù “xóc ph¹m” ®Õn t×nh c¶m thiªng liªng vÒ téc ng­êi cña m×nh:

“L¾m lóc nghe trªn truyÒn h×nh, ®äc trªn s¸ch b¸o thÊy ng­êi ta nãi vµ viÕt sai vÒ v¨n hãa cña d©n téc m×nh th× còng ®µnh ngËm ngïi vËy th«i. T©m lÝ cña ng­êi d©n téc khi ®· bÞ xóc ph¹m th­êng quay l­ng ®i h¬n lµ nãi l¹i... T«i còng gièng nh­ nhiÒu ng­êi d©n téc thiÓu sè kh¸c lµ thÊy trong nhiÒu tr­êng hîp c¸c nhµ nghiªn cøu ph­¬ng T©y hä hiÓu ®óng vµ tr©n träng v¨n hãa d©n téc thiÓu sè h¬n ta”(8).

§Ó kh¾c phôc c¸ch nh×n phiÕn diÖn tõ quan ®iÓm chñ quan cña ng­êi quan s¸t, c¸c nhµ nh©n häc th­êng tham gia vµo ®êi sèng cña c¸c céng ®ång b¶n ®Þa mµ hä nghiªn cøu ®Ó nh×n v¨n hãa tõ quan ®iÓm cña chÝnh ng­êi b¶n ®Þa chø kh«ng ph¶i tõ c¸ch nh×n ¸p ®Æt tõ bªn ngoµi. C¸c nhµ b¸o ch¾c ch¾n kh«ng cã nhiÒu thêi gian ®Ó lµm nh­ vËy, nh­ng hä vÉn cã thÓ thÊu hiÓu vÊn ®Ò tõ bªn trong b»ng c¸ch cè g¾ng ®Æt m×nh vµo trong bèi c¶nh x· héi cô thÓ mµ hä ®ang nãi tíi thay v× chØ gi¶i thÝch hiÖn t­îng tõ quan ®iÓm chñ quan cña m×nh. Nhµ b¸o Lang Quèc Kh¸nh, mét ng­êi Th¸i ë NghÖ An ®Ò xuÊt r»ng viÕt vÒ ®ång bµo d©n téc, cÇn ph¶i hiÓu ®óng v¨n hãa cña hä, vµ muèn lµm ®­îc nh­ vËy, nhµ b¸o ph¶i tu©n thñ hai nguyªn t¾c c¬ b¶n: (1) Ph¶i t«n träng b¶n s¾c v¨n hãa cña téc ng­êi; (2) Ph¶i t­ duy theo lèi t­ duy cña téc ng­êi. Hai nguyªn t¾c nµy thÓ hiÖn ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp vµ n¨ng lùc chuyªn m«n cña nhµ b¸o(9).

Mét vÊn ®Ò cã ¶nh h­ëng ®Õn lo¹i h×nh th«ng tin vµ c¸ch ®­a tin cña b¸o chÝ lµ ®èi t­îng ®äc gi¶ mµ hä ®ang h­íng tíi. C¸c b¸o ViÖt Nam ®­a tin bµi vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè chñ yÕu nh¾m vµo sè ®«ng ®äc gi¶ thuéc nhãm d©n téc ®a sè, nh÷ng ng­êi cã nhu cÇu t×m hiÓu vÒ t×nh h×nh chÝnh trÞ - x· héi vµ c¸c nÒn v¨n hãa cña c¸c téc ng­êi kh¸c víi v¨n hãa cña hä(10). Thùc ra, cho ®Õn nay ch­a cã nh÷ng ®iÒu tra xem ®ång bµo c¸c d©n téc thiÓu sè cã ®äc b¸o kh«ng, ai ®äc, tê b¸o nµo ®­îc ®äc nhiÒu nhÊt, vµ ph¶n håi vÒ c¸c tin bµi liªn quan ®Õn téc ng­êi cña hä thÕ nµo. Tuy nhiªn, mét ®iÒu chóng ta cã thÓ biÕt ch¾c, ®ã lµ kh«ng cã nhiÒu ng­êi d©n téc thiÓu sè ®äc b¸o in. HÇu hÕt c¸c b¸o ph¸t miÔn phÝ ®­îc chØ ®Þnh ®­a tíi c¸c c¬ quan nhµ n­íc cÊp tØnh, huyÖn, x· vµ ®ån biªn phßng. Mét vµi tê b¸o ®­îc ph¸t ®Õn cÊp th«n b¶n hay tr­êng häc néi tró nh­ng sè b¶n rÊt h¹n chÕ. V× thÕ chóng ta cã thÓ gi¶ thiÕt r»ng ngoµi mét sè Ýt c«ng nh©n viªn chøc lµ ng­êi thiÓu sè cã c¬ héi tiÕp xóc víi b¸o chÝ, sè cßn l¹i hÇu nh­ ®øng ngoµi cuéc. V¶ l¹i, v¨n hãa ®äc ®èi víi ng­êi thiÓu sè cßn qu¸ xa vêi do h¹n chÕ vÒ ng«n ng÷ phæ th«ng vµ c¸c mèi quan t©m ®Õn ®êi sèng chÝnh trÞ x· héi cña ®Êt n­íc mµ d­êng nh­ cßn xa vêi ®èi víi hä. Nãi nh­ vËy ®Ó thÊy r»ng khi ®­a tin bµi liªn quan ®Õn c¸c téc ng­êi thiÓu sè th× c¸c b¸o viÕt ®­¬ng nhiªn ph¶i h­íng ®Õn c¸c ®äc gi¶ ®a sè v× nhãm ®äc gi¶ nµy muèn tháa m·n tÝnh tß mß vÒ nh÷ng ®iÒu kh¸c l¹ víi v¨n hãa cña hä. Nh¾m vµo sè ®éc gi¶ nµy, c¸c b¸o còng gi¶i quyÕt ®­îc m©u thuÊn gi÷a nhiÖm vô tuyªn truyÒn vµ t¨ng b¶n ®Ó n©ng cao doanh sè. Tuy nhiªn, lèi ®­a tin theo kiÓu “d¸n nh·n” th­êng ®Ó l¹i nh÷ng hÖ lôy khã l­êng. ¤ng C­ Hßa VÇn cho r»ng nh÷ng th«ng tin cã tÝnh ¸p ®Æt nh­ vËy rÊt tai h¹i v×:

“Nã t¸c ®éng sai vµo suy nghÜ, nhËn thøc cña chóng ta. Thùc ra ng­êi d©n téc thiÓu sè cã nhiÒu tËp qu¸n, phong tôc rÊt tèt ®Ñp. Nh­ng cã thêi ta kh«ng hiÓu, cho lµ l·ng phÝ, mÊt trËt tù vµ cÊm. Trong lao ®éng s¶n xuÊt, m×nh cø nghÜ ®ång bµo lµ l¹c hËu, ph¶i cÇm tay chØ viÖc. Nh­ng thùc ra ph¶i nãi ®ång bµo cã rÊt nhiÒu kinh nghiÖm quý. V× ë hoµn c¶nh, ®iÒu kiÖn hiÓm trë nh­ thÕ mµ ng­êi ta vÉn lµm ¨n ®­îc, nh­ trªn nói ®¸ MÌo V¹c, b¶o ng­êi ta l¹c hËu, nÕu ta vµo ®ã cã khi chÕt ®ãi tr­íc”( 11).

4.2. Nh÷ng ¸m ¶nh “tiÕn hãa luËn” vµ t­ t­ëng “vÞ d©n téc”

Theo quan niÖm phæ biÕn trong nh©n lo¹i häc v¨n hãa, bÊt luËn kh¸i niÖm v¨n hãa cã ®­îc ®Þnh nghÜa nh­ thÕ nµo ®i ch¨ng n÷a th× vÒ c¨n b¶n, nã ®Òu cã thÓ ®­îc quy vÒ ba thµnh tè chÝnh:

(1) C¸c hiÖn vËt v¨n hãa (vÝ dô: nhµ cöa, ruéng n­¬ng, quÇn ¸o, thøc ¨n, c«ng cô s¶n xuÊt, ph­¬ng tiÖn sinh ho¹t, v.v.);

(2) C¸c hµnh vi v¨n hãa vµ tr¹ng th¸i t×nh c¶m (vÝ dô: c¸ch ng­êi ta øng xö víi nhau vµ øng xö víi thiªn nhiªn, nh÷ng hµnh ®éng vµ c¸ch biÓu lé c¶m xóc cña hä);

(3) C¸c tri thøc v¨n hãa, tøc hÖ thèng kiÕn thøc mµ ng­êi ta tÝch lòy ®­îc qua nh÷ng con ®­êng kh¸c nhau.

Trong ba thµnh tè nãi trªn th× tri thøc v¨n hãa lµ quan träng nhÊt v× nã quy ®Þnh c¸i c¸ch mµ ng­êi ta lµm ra c¸c hiÖn vËt v¨n hãa, ng­êi ta øng xö víi nhau vµ øng xö víi tù nhiªn. NÕu nh­ hai thµnh tè ®Çu tiªn (hiÖn vËt vµ hµnh vi v¨n hãa) cã thÓ quan s¸t ®­îc v× nã hiÓn hiÖn th× yÕu tè thø ba (tri thøc v¨n hãa) l¹i khã cã thÓ nh×n thÊy v× nã v« h×nh. Th«ng th­êng, chóng ta t×m c¸ch ®Ó hiÓu ®­îc tri thøc v¨n hãa th«ng qua viÖc ph©n tÝch c¸c hiÖn vËt mµ ng­êi ta lµm ra, c¸ch ng­êi ta hµnh ®éng, vµ l¾ng nghe c¸ch ng­êi ta nãi. Nh­ng chÝnh ë ®©y l¹i béc lé mét vÊn ®Ò nan gi¶i: Chóng ta gi¶i thÝch c¸c hiÖn vËt vµ hµnh ®éng v¨n hãa mµ chóng ta quan s¸t ®­îc nh­ thÕ nµo? V¨n hãa mµ ta nh×n thÊy ®­îc míi chØ lµ mét phÇn c¸i mµ ta biÕt. PhÇn lín tri thøc v¨n hãa gièng nh­ nh÷ng t¶ng ®¸ ngÇm, chóng ta kh«ng thÓ nhËn ra ngay tøc th×, v× nã tiÒm Èn ®©u ®ã trong t©m hån ng­êi ta, vµ chØ n¶y sinh trong c¸c t×nh thÕ cô thÓ nµo ®ã ®Ó tõ ®©y, ta hiÓu ®­îc tri thøc v¨n hãa tiÒm Èn trong hä. §©y chÝnh lµ nguyªn nh©n t¹i sao khi m« t¶ c¸c hiÖn vËt vµ hµnh vi v¨n hãa, tøc phÇn næi cña v¨n hãa, th× ng­êi ta kh«ng cã nhiÒu bÊt ®ång nh­ng khi gi¶i thÝch ý nghÜa tµng Èn trong c¸c hiÖn vËt, hµnh vi v¨n hãa vµ mèi liªn hÖ cña chóng víi tri thøc v¨n hãa th× ng­êi ta l¹i tranh c·i rÊt nhiÒu. T«i cho r»ng céi nguån cña sù kh¸c biÖt nµy xuÊt ph¸t tõ hai yÕu tè: (1) nh÷ng tr¶i nghiÖm c¸ nh©n; vµ (2) nh÷ng quan niÖm cã tÝnh lÝ luËn mµ b¶n th©n nhµ nghiªn cøu/nhµ b¸o chÞu ¶nh h­ëng. Hai yÕu tè nµy lu«n ®ãng vai trß rÊt quan träng trong viÖc dÉn d¾t c¸c nhµ b¸o khi hä gi¶i thÝch v¨n hãa.

Cho ®Õn nay, khoa v¨n hãa häc ®ang ph¸t triÓn ë ViÖt Nam vÉn ch­a ®¹t ®­îc nh÷ng tiÕn bé vÒ mÆt lÝ luËn nh»m gióp hiÓu ®óng b¶n chÊt cña c¸c hiÖn t­îng v¨n hãa. Tõ b¸o chÝ ®Õn c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc, ta vÉn thÊy nhan nh¶n nh÷ng nhËn xÐt vÒ v¨n hãa c¸c d©n téc thiÓu sè lµ “chËm tiÕn bé”, “l¹c hËu”, “tµn d­ cña x· héi nguyªn thñy”. B»ng c¸ch nh×n nh­ vËy, chóng ta ®· tuyÖt ®èi ho¸ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña v¨n ho¸ loµi ng­êi theo c¸c thang bËc x· héi cao thÊp, vµ do ®ã kh«ng nh×n thÊy tÝnh ®a d¹ng vµ kh¸c biÖt cña c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau. Thùc ra, ®©y lµ mét lËp luËn ®· cò, ®· trë nªn lçi thêi v× nã ®· ®­îc ph¸t triÓn tõ thêi thùc d©n nh»m biÖn hé cho qu¸ tr×nh x©m l¨ng vµ ®« hé c¸c d©n téc nh­îc tiÓu d­íi chiªu bµi “khai s¸ng v¨n hãa”. Chóng ta ®· tiÕp thu c¸i t­ t­ëng nµy vµo trong c¸ch gi¶i thÝch v¨n hãa cña m×nh mét c¸ch thiÕu phª ph¸n, chia v¨n hãa c¸c téc ng­êi theo nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn cao thÊp ®Ó tõ ®ã ngµy ngµy cç m¸y tuyªn truyÒn cña chóng ta vÉn ra r¶ rªu rao khÈu hiÖu “®em ¸nh s¸ng v¨n hãa miÒn xu«i lªn khai hãa cho miÒn nói”(12). Ngµy nay, thay v× xem c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c lµ l¹c hËu vµ nguyªn thuû, c¸c nhµ khoa häc ®· thõa nhËn tÝnh ®a d¹ng nh­ lµ mét ®Æc ®iÓm phæ qu¸t cña nh©n lo¹i, tøc lµ thõa nhËn vµ dung n¹p sù kh¸c biÖt cña c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c. T­ t­ëng nµy võa lµ “ph­¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu nh©n häc”, võa lµ “®¹o ®øc cña nh©n häc”, vµ nã ®· lu«n ®øng ë vÞ trÝ chi phèi c¸c ph©n tÝch vÒ v¨n ho¸ cña c¸c téc ng­êi trªn thÕ giíi hiÖn nay(13).

Mét quan niÖm kh¸ phæ biÕn vÉn ®ang ngù trÞ c¸i c¸ch chóng ta m« t¶ v¨n hãa c¸c d©n téc trong ®ã cho r»ng c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa cña téc ng­êi th­êng l¾ng ®äng ë mét tÇng s©u h¬n. TÇng v¨n hãa nµy ®­îc xem nh­ nh÷ng yÕu tè tr­êng tån cña v¨n hãa, hay cã ng­êi thÝch vÝ von, gäi ®ã lµ nh÷ng “trÇm tÝch v¨n hãa”. Gäi lµ trÇm tÝch v× nã Ýt biÕn ®æi, vµ do ®ã gióp ta nhËn diÖn ®­îc b¶n s¾c téc ng­êi. Kh«ng cã c¬ së ®Ó xem xÐt møc ®é ¶nh h­ëng cña quan niÖm nµy nh­ng cã thÓ thÊy hÇu hÕt c¸c nghiªn cøu vÒ v¨n hãa téc ng­êi cña chóng ta ®Òu cè g¾ng ®i t×m nh÷ng “håi ©m cña qu¸ khø”. Nh÷ng nghiªn cøu nµy m« t¶ c¸c hiÖn t­îng v¨n hãa nh­ thÓ chóng tån t¹i “kh«ng cã thêi gian, lu«n ë tr¹ng th¸i tÜnh t¹i kh«ng biÕn ®éng”(14), thËm chÝ nh×n v¨n hãa c¸c téc ng­êi thiÓu sè vÉn nh­ cßn ph¶ng phÊt c¸i h¬i thë cña mét thuë “hång hoang”. Râ rµng c¸i c¸ch mµ b¸o chÝ “huyÒn bÝ hãa” c¸c hiÖn t­îng v¨n hãa, tËp trung ph¶n ¸nh c¸c tËp tôc l¹ “cæ x­a” cã mét mèi liªn hÖ nµo ®ã víi c¸ch tiÕp cËn nµy. Thùc ra, cÇn ph¶i thÊy r»ng v¨n hãa kh«ng ph¶i lµ c¸i g× ®ã bÊt biÕn mµ ng­îc l¹i, nã th­êng xuyªn tiÕp nhËn, thÝch øng vµ ®æi thay. B»ng c¸ch nh×n v¨n hãa nh­ mét hiÖn t­îng tÜnh t¹i, nh­ nh÷ng gi¸ trÞ vÜnh h»ng kh«ng biÕn ®æi, chóng ta v« t×nh phñ nhËn v¨n ho¸ nh­ mét n¨ng ®éng x· héi vµ do ®ã, dÔ sa vµo chñ nghÜa b¶n ®Þa, coi th­êng c¸c yÕu tè ngo¹i sinh vµ kh«ng nh×n thÊy søc sèng cña c¸c yÕu tè néi sinh.

§· cã mét thêi c¸c nhµ nghiªn cøu cã khuynh h­íng ®Ò cao c¸c trung t©m v¨n hãa vµ cho r»ng tõ c¸c trung t©m nµy, v¨n hãa ®­îc khuyÕch t¸n ra c¸c vïng ngo¹i vi. Nãi c¸ch kh¸c, ngo¹i vi lµ vïng chÞu sù t¸c ®éng cña trung t©m, nã kh«ng chØ “bÞ thu hót bëi trung t©m mµ cßn tiÕp nhËn mét c¸ch thô ®éng sù lan táa v¨n hãa tõ trung t©m”. Do vËy, “ngo¹i vi v¨n hãa bao giê còng tÜnh lÆng, Ýt s«i ®éng h¬n so víi trung t©m”. VËn dông lÝ thuyÕt nµy vµo nghiªn cøu ViÖt Nam, c¸c nhµ nghiªn cøu cho r»ng Th¨ng Long - Hµ Néi ®· lu«n lu«n lµ ®Êt “tô nh©n, tô tµi” ®Ó trë thµnh “tinh hoa cña c¶ n­íc”(15). VÒ mÆt l«-gic h×nh thøc mµ nãi, lËp luËn nµy cã vÎ dÔ ®­îc chÊp nhËn, nh­ng khi vËn dông nã vµo xem xÐt v¨n hãa c¸c téc ng­êi ViÖt Nam chóng ta thÊy lÝ luËn nµy cã vÊn ®Ò.

Tr­íc hÕt, kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn Th¨ng Long Hµ Néi lµ trung t©m cña c¶ n­íc, nh­ng nh×n v¨n hãa trong mét kh«ng gian réng h¬n biªn giíi quèc gia, ta thÊy cßn cã nh÷ng trung t©m v¨n hãa kh¸c. Tõ tr­íc ®Õn nay chóng ta th­êng cã thãi quen lÊy ®­êng biªn giíi chÝnh trÞ cña quèc gia ®Ó ph©n lo¹i trung t©m vµ ngo¹i vi, trong ®ã thñ ®« mÆc nhiªn ®­îc thõa nhËn lµ vïng trung t©m, nh­ng vïng ¶nh h­ëng hay ngo¹i vi cña nã tíi ®©u th× kh«ng chØ ra ®­îc. Thùc ra, hÇu hÕt c¸c téc ng­êi thiÓu sè ë ViÖt Nam ®Òu lµ c¸c téc ng­êi xuyªn biªn giíi. Hä chØ lµ thiÓu sè trong biªn giíi l·nh thæ quèc gia nh­ng kh«ng gian c­ tró cña c¸c téc ng­êi nµy bao trïm trªn c¶ mét kh«ng gian ®Þa lý liÒn kho¶nh réng lín h¬n. Kh«ng gian v¨n hãa do ®ã kh«ng thÓ trïng khÝt víi kh«ng gian l·nh thæ cña mét quèc gia mµ cã thÓ bao gåm mét vïng réng lín h¬n nhiÒu. NÕu chóng ta lÊy Hµ Néi lµm trung t©m, chóng ta d­êng nh­ thõa nhËn vïng nói lµ “vïng s©u, vïng xa” hay cßn gäi lµ “vïng ngo¹i vi”. Nh­ng c¸c vïng ngo¹i vi nµy ch­a ch¾c ®· chÞu ¶nh h­ëng cña v¨n hãa trung t©m Th¨ng Long - Hµ Néi. Nh×n trªn mét kh«ng gian ®Þa lÝ réng h¬n trong chiÒu s©u cña lÞch sö, ta thÊy v¨n hãa ViÖt chÞu ¶nh h­ëng cña v¨n hãa Khæng gi¸o, trong khi nhiÒu téc ng­êi kh¸c chÞu ¶nh h­ëng cña v¨n hãa Ên §é gi¸o. TËp trung vµo mét kh«ng gian hÑp h¬n, ta thÊy cã c¸c tiÓu trung t©m v¨n hãa nh­ ViÖt, Ch¨m, Kh¬ Me vµ Th¸i. Nh­ vËy râ rµng v¨n hãa cña nhiÒu téc ng­êi ë ViÖt Nam chÞu ¶nh h­ëng cña nh÷ng trung t©m v¨n hãa kh¸c nhau ngoµi v¨n hãa ViÖt.

NÕu mÆc nhiªn thõa nhËn Th¨ng Long - Hµ Néi lµ trung t©m, chóng ta cã vÎ nh­ thõa nhËn vïng c­ tró cña c¸c téc ng­êi thiÓu sè ë miÒn nói lµ ngo¹i vi, n¬i mµ chóng ta vÉn th­êng gäi lµ vïng s©u vïng xa. Tuy nhiªn, xem xÐt c¸c trung t©m v¨n hãa vïng nh­ ®· ph©n tÝch ë trªn, ta thÊy v¨n hãa c¸c téc ng­êi ë c¸c “vïng s©u vïng xa” ch­a ch¾c ®· lµ ngo¹i vi mµ ng­îc l¹i cã thÓ gÇn h¬n víi c¸c trung t©m v¨n hãa kh¸c ViÖt. Do ®ã lÊy ®Þa giíi hµnh chÝnh quèc gia ®Ó ph©n lo¹i trung t©m vµ ngo¹i vi cã thÓ sÏ dÉn ®Õn ngé nhËn v¨n hãa cña téc ng­êi ®a sè lµ trung t©m, vµ v¨n hãa c¸c téc ng­êi thiÓu sè lµ ngo¹i vi. Thùc ra, lý luËn vÒ v¨n hãa trung t©m vµ ngo¹i vi ®· trë nªn l¹c hËu tõ l©u v× nã phñ nhËn nh÷ng n¨ng ®éng ®Þa ph­¬ng khi cho r»ng vïng ngo¹i vi chØ lµ vïng chÞu ¶nh h­ëng vµ cã tÝnh thô ®éng. Nguy hiÓm h¬n, trong mét quèc gia ®a téc ng­êi, lý luËn nµy ngÊm ngÇm t¹o c¬ së cho t­ t­ëng lÊy téc ng­êi ®a sè lµm chuÈn mùc vµ nh×n c¸c téc ng­êi thiÓu sè ë vÞ trÝ bÞ ®éng, phô thuéc, tr«ng chê vµ û l¹i vµo trung t©m. T«i tin r»ng c¸i c¸ch mµ b¸o chÝ m« t¶ th©n phËn phô thuéc vµ v¨n hãa l¹c hËu cña c¸c téc ng­êi thiÓu sè ë ViÖt Nam ®Òu Ýt nhiÒu chÞu ¶nh h­ëng cña luËn thuyÕt ®· lçi thêi nµy.

Trong qu¸ khø, dï nãi ra hay hµnh ®éng mét c¸ch ngÊm ngÇm, c¸c nhµ cai trÞ nãi chung ®Òu ñng hé xu h­íng ®ång hãa v¨n hãa, lÊy v¨n hãa cña ng­êi ®a sè lµm trung t©m ®Ó uèn n¾n v¨n hãa cña c¸c téc thiÓu sè, lµm cho nã xÝch gÇn l¹i v¨n hãa cña ng­êi ®a sè. Ngµy nay, ng­êi ta thÊy chÝnh s¸ch d©n téc ë nhiÒu quèc gia ®· cã sù thay ®æi c¨n b¶n mµ träng t©m cña thay ®æi nµy lµ chuyÓn tõ t­ t­ëng ®ång hãa sang héi nhËp v¨n hãa, lµm cho c¸c téc ng­êi thiÓu sè hßa vµo dßng ch¶y chung cña ®Êt n­íc b»ng b¶n s¾c vµ néi lùc riªng cña hä thay v× cè g¾ng lµm cho v¨n hãa cña hä gièng víi ng­êi ®a sè. Ho¹t ®éng tuyªn truyÒn cña b¸o chÝ nªn ®i theo h­íng nµy thay v× phª ph¸n c¸i kh¸c biÖt trong v¨n hãa “cña hä” (ng­êi thiÓu sè) víi v¨n hãa “cña ta” (ng­êi ®a sè) ®Ó råi kªu gäi tõ bá truyÒn thèng riªng cña c¸c d©n téc thiÓu sè mµ ta quy kÕt lµ l¹c hËu vµ m«ng muéi. Nguyªn Chñ tÞch Héi ®ång D©n téc cña Quèc héi, «ng C­ Hßa VÇn ®ång ý r»ng nh÷ng phong tôc tËp qu¸n nµo kh«ng cã lîi cho nßi gièng d©n téc, cho søc kháe vµ ®oµn kÕt d©n téc th× lo¹i bá. Nh­ng “lo¹i bá c¸i g×, ph¸t huy thÕ nµo còng ph¶i bµn b¹c ®Ó ng­êi ta ph¸t huy chø kh«ng ph¶i ®Ó m×nh ph¸t huy hé ng­êi ta”(16).

4. KÕt luËn

C¸c d©n téc thiÓu sè ë khu vùc miÒn nói ViÖt Nam ®ang ®øng tr­íc nh÷ng xung ®ét gi÷a ph¸t triÓn, héi nhËp vµ b¶o tån b¶n s¾c v¨n hãa. Mét mÆt, miÒn nói kh«ng thÓ vµ còng kh«ng cßn ®­îc duy tr× nh­ cò mµ ph¶i thay ®æi ®Ó ph¸t triÓn. Nh­ng mÆt kh¸c, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lu«n ®i song hµnh víi nh÷ng hÖ lôy nh­ lµm mÊt b¶n s¾c v¨n hãa vµ tµn ph¸ m«i sinh. Gi¶i quyÕt ®­îc mèi quan hÖ gi÷a ph¸t triÓn vµ b¶o tån v¨n hãa c¸c téc ng­êi lµ mét nan ®Ò cña miÒn nói hiÖn nay. Tuy nhiªn, ph¶i nhËn thÊy r»ng ph¸t triÓn kh«ng ph¶i lµ gi¶i ph¸p mµ lµ vÊn ®Ò. Cã rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cÇn ®­îc nh×n nhËn trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nh­ ®ãi nghÌo, kú thÞ, mÊt b¶n s¾c, v.v... Cã ng­êi nghÜ r»ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch hiÖn nay lµ gi¶i quyÕt ®ãi nghÌo vµ nÕu cÇn, cã thÓ hy sinh v¨n hãa. Thùc ra, nÕu ph¸t triÓn mµ mÊt b¶n s¾c th× sù ph¸t triÓn Êy trë nªn v« nghÜa. VÊn ®Ò lµ ph¶i sö dông v¨n hãa cña c¸c d©n téc vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, vµ ph¸t triÓn ph¶i h­íng ®Õn b¶o tån ®­îc b¶n s¾c v¨n hãa c¸c téc ng­êi. Gi¶i quyÕt thµnh c«ng mèi quan hÖ gi÷a ph¸t triÓn vµ b¶o tån b¶n s¾c v¨n hãa ph¶i lµ mèi quan t©m lín trong hÖ thèng chÝnh s¸ch d©n téc cña nhµ n­íc. B¸o chÝ cã vai trß cùc k× to lín trong vÊn ®Ò nµy v× chØ cã b¸o chÝ míi lµm ®­îc c¸i cÇu nèi gi÷a nhµ n­íc vµ céng ®ång. Tuy nhiªn, ®iÒu ®¸ng lo ng¹i lµ h×nh ¶nh vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè mµ b¸o chÝ ®ang t¹o ra cã nguy c¬ lµm réng thªm kho¶ng c¸ch gi÷a ng­êi ®a sè vµ thiÓu sè. Thay v× t«n träng sù ®a d¹ng vµ kh¸c biÖt v¨n hãa, b¸o chÝ cã xu h­íng lÊy quan ®iÓm vµ nhËn thøc cña ng­êi ®a sè lµm trung t©m ®Ó ph¸n xÐt v¨n hãa cña ng­êi thiÓu sè. B¸o chÝ thay v× l¾ng nghe, thÊu hiÓu vµ biÖn hé cho c¸c téc ng­êi thiÓu sè l¹i tËp trung phª ph¸n vµ d¸n nh·n cho tËp qu¸n vµ lèi sèng cña hä lµ “nguyªn thñy” vµ “l¹c hËu”.

Thùc ra, coi nhÑ v¨n hãa ng­êi thiÓu sè còng lµ t×nh tr¹ng phæ biÕn ë nhiÒu n­íc trªn thÕ giíi, ®· ®­îc Dixon (2000) kh¸i qu¸t thµnh mét luËn thuyÕt mµ «ng gäi lµ “ethnic blame discourse”(17), trong ®ã t×nh tr¹ng rËp khu«n, d¸n nh·n vµ c­êng ®iÖu th­êng lµ c¨n nguyªn ®Î ra nh÷ng h×nh ¶nh mÐo mã vÒ c¸c téc ng­êi thiÓu sè(18). Trong tiÕn tr×nh ®i ®Õn mét x· héi c«ng d©n th× sù ph¶n ¸nh th«ng tin hai chiÒu cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh t¹o ra ®ång thuËn. ViÖt Nam lµ mét ®Êt n­íc ®a téc ng­êi, vµ mçi téc ng­êi ®Òu cã nÒn v¨n hãa vµ lèi sèng riªng cña hä. ChÝnh nh÷ng b¶n s¾c riªng nµy gãp phÇn t¹o nªn h×nh ¶nh mét quèc gia giµu h­¬ng s¾c v¨n hãa. Ph¶n ¸nh sai lÖch h×nh ¶nh c¸c d©n téc, lÊy ng­êi ®a sè lµm trung t©m ®Ó ph¸n xÐt v¨n hãa cña ng­êi thiÓu sè ®Òu cã nguy c¬ dÉn ®Õn ph¸ vì khèi ®oµn kÕt c¸c d©n téc. L¾ng nghe, thÊu hiÓu vµ biÖn hé cho nh÷ng tiÕng nãi yÕu ít cña c¸c téc ng­êi chÝnh lµ mang h¬i thë sèng ®éng tõ nh÷ng nÒn v¨n hãa ®éc ®¸o giÇu b¶n s¾c ®Õn víi x· héi, gãp phÇn t¨ng c­êng hiÓu biÕt lÉn nhau, gi¶m thiÓu xung ®ét, c¶i thiÖn vµ ®æi míi chÝnh s¸ch cña nhµ n­íc ®Ó x©y dùng mét x· héi hµi hßa, tiÕn bé vµ v¨n minh.r

N.V.C  

Chó thÝch

(1) Bµi viÕt nµy lµ mét phÇn cña ®Ò tµi nghiªn cøu vÒ ®Þnh kiÕn s¾c téc ë ViÖt Nam do ViÖn Nghiªn cøu x· héi vµ m«i tr­êng (iSEE) chñ tr×. KÕt qu¶ nghiªn cøu ban ®Çu ®· ®­îc th¶o luËn víi kho¶ng 50 nhµ b¸o t¹i C©u l¹c bé B¸o chÝ ViÖt Nam (11/2009) vµ ®¹i diÖn c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ cã quan t©m ®Õn vÊn ®Ò d©n téc thiÓu sè ë ViÖt Nam (2/2010).

(2) Theo danh môc c¸c d©n téc do chÝnh phñ c«ng nhËn t¹i QuyÕt ®Þnh sè 121-TCTK/PPC§ ngµy 02 th¸ng 3 n¨m 1979, ViÖt Nam cã 54 d©n téc, thuéc vÒ 5 nhãm ng«n ng÷ chÝnh lµ M«n – Kh¬ Me, Tµy - Th¸i, H’M«ng - Dao, H¸n - T¹ng vµ Kadai (http://www.gso.gov.vn). Tæng ®iÒu tra d©n sè 2009 cho biÕt d©n sè c¸c téc ng­êi thiÓu sè chiÕm tû lÖ 13,8% tæng d©n sè c¶ n­íc (http://www.indexmundi.com/vietnam).

(3) Oscar Salemink (2000), “Sedentarization and Selective Preservation among the Montagnards in the Vietnamese Central Highlands”, in Turbulent TimÐ and Enduring Peoples: Mountain Minorities in the South-East Asian Massif, ed. Jean Michaud and Jan Ovesen, UK: Curzon), 129.

(4) C¸c ph©n tÝch ®Þnh l­îng tr×nh bµy trong b¸o c¸o nµy ®­îc rót ra tõ mét ph©n tÝch chi tiÕt h¬n do c¸c nghiªn cøu viªn NguyÔn ThÞ TuyÕt Minh, Bïi Thu H­¬ng, Ph¹m H­¬ng Trµ vµ Ph¹m ThÞ V©n thuéc Häc viÖn B¸o chÝ vµ tuyªn truyÒn Hµ Néi tiÕn hµnh. Nh©n ®©y, t«i xin c¶m ¬n «ng Lª Quang B×nh, ViÖn tr­ëng iSEE ®· khuyÕn khÝch vµ t¹o ®iÒu kiÖn, vµ nhãm c¸c nhµ nghiªn cøu trÎ thuéc Häc viÖn B¸o chÝ vµ tuyªn truyÒn ®· gióp thu thËp vµ ph©n tÝch th«ng tin.

(5) Sù kiÖn nhiÒu téc ng­êi T©y Nguyªn tô tËp biÓu t×nh ®Çu n¨m 2000 vµ nh÷ng n¨m tiÕp theo cã lÏ ®· thóc ®Èy m¹nh mÏ c¸c ho¹t ®éng cña nhµ n­íc t¹i khu vùc nµy, vµ c¾t nghÜa t¹i sao b¸o chÝ l¹i ®­a nhiÒu tin bµi vÒ c¸c ho¹t ®éng trî gióp ë vïng nµy.

(6) Chóng t«i cho r»ng ®Þnh kiÕn d©n téc lµ nh÷ng quan niÖm, nhËn thøc vµ hµnh vi mang tÝnh tiªu cùc cña thµnh viªn téc ng­êi nµy ®èi víi téc ng­êi kh¸c. BiÓu hiÖn cña ®Þnh kiÕn d©n téc lµ xu h­íng gi¶i thÝch sai lÖch hoÆc c­êng ®iÖu nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ nguån gèc lÞch sö, v¨n hãa vËt chÊt vµ tinh thÇn cña mét téc ng­êi hay mét nhãm téc ng­êi dùa vµo thiªn kiÕn chñ quan cã s½n.

(7), (8), (11), (16) “§õng ngé nhËn v¨n hãa d©n téc” (http://www.vtv4.vn, ngµy 29/6/2009).

(9) Lang Quèc Kh¸nh (2009), ViÕt vÒ ®ång bµo d©n téc cÇn hiÓu ®óng v¨n hãa. ICT News, 20/01/2009.

(10) Theo TTXVN, c¬ quan nµy cã tíi 4/6 Ên phÈm dµnh phôc vô riªng cho ®ång bµo d©n téc thiÓu sè vµ miÒn nói, trong ®ã Ên B¶n tin ¶nh D©n téc thiÓu sè & miÒn mói ®­îc ph¸t hµnh miÔn phÝ trªn 5.000 x·, 400 huyÖn vµ gÇn 50.000 th«n, b¶n cña 52 tØnh cã miÒn nói trong c¶ n­íc, sè l­îng ph¸t hµnh mçi k× lµ 55.000 b¶n.

(12) Nhµ th¬ D­¬ng ThuÊn tranh luËn: “T¹i sao ng­êi d©n Thñ ®« ®­îc coi lµ cã v¨n hãa nhÊt mµ ®i xem triÓn l·m hoa l¹i bÎ n¸t hÕt hoa, ®Êy lµ mét hµnh vi cùc k× v« v¨n hãa. §iÒu ®ã nãi lªn r»ng ng­êi d©n thµnh thÞ ch­a h¼n ®· cã tr×nh ®é, ý thøc vÒ v¨n hãa cao h¬n ng­êi d©n ë n«ng th«n vµ miÒn nói. ThÕ mµ hµng ngµy, chóng ta vÉn tuyªn truyÒn “®em ¸nh s¸ng v¨n hãa miÒn xu«i lªn khai hãa cho miÒn nói”. Xem: §õng ngé nhËn v¨n hãa d©n téc (http://www.vtv4.vn, ngµy 29/6/2009).

(13) NguyÔn V¨n ChÝnh (2007), Mét thÕ kû d©n téc häc ViÖt Nam, vµ nh÷ng th¸ch thøc trªn con ®­êng ®æi míi vµ héi nhËp. V¨n hãa d©n gian, sè 5(113), 2007, tr. 47-67.

(14) D. Marr, World Bibliographical Series: Vietnam, Oxford: Clio Press, 1992.

(15) Ng« §øc ThÞnh (2007), Lý thuyÕt “trung t©m ngo¹i vi” trong nghiªn cøu kh«ng gian v¨n hãa. T¹p chÝ V¨n hãa d©n gian, sè 1.

(17) Dixon, T.L., & Linz, D. (2000), Overrepresentation and underrepresentation of African Americans and Latinos as lawbreakers on television news. Journal of Communication, 50(2), 131-154.

(18) Wilson II, C.C., & Gutierrez, F. (1995). Race, multiculturalism, and the media: From mass to class communication. Thousand Oaks, CA: Sage.

Tin tøc

(TiÕp theo trang 84)

rMét sè th«ng tin vÒ tæ chøc cña ViÖn Nghiªn cøu v¨n ho¸

1. Häc viÖn Khoa häc x· héi thuéc ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam ®­­îc thµnh lËp theo QuyÕt ®Þnh sè 35/Q§-TTg ngµy 10 th¸ng 01 n¨m 2010 cña Thñ t­íng ChÝnh phñ, Gi¸m ®èc Häc viÖn lµ GS. TS. Vâ Kh¸nh Vinh. T¹i ®iÒu 2 cña QuyÕt ®Þnh sè 559/Q§-KHXH ngµy 10 th¸ng 5 n¨m 2010 cña Chñ tÞch ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam vÒ viÖc kiÖn toµn ho¹t ®éng qu¶n lÝ ®µo t¹o sau ®¹i häc t¹i ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam, cã nªu: “ChÊm døt ho¹t ®éng qu¶n lÝ ®µo t¹o sau ®¹i häc cña c¸c c¬ së ®µo t¹o thuéc ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam”. Theo ®Ò nghÞ cña ViÖn Nghiªn cøu v¨n ho¸, ngµy 2 th¸ng 6 n¨m 2010, Chñ tÞch ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam ®· ra quyÕt ®Þnh ®æi tªn Phßng Qu¶n lÝ khoa häc vµ ®µo t¹o thµnh Phßng Qu¶n lÝ khoa häc vµ hîp t¸c quèc tÕ thuéc ViÖn Nghiªn cøu v¨n ho¸. C¸c hå s¬ liªn quan ®Õn c«ng t¸c ®µo t¹o (nghiªn cøu sinh, häc viªn cao häc) ®· ®­­îc ViÖn Nghiªn cøu v¨n ho¸ bµn giao cho Häc viÖn Khoa häc x· héi vµo th¸ng 7 n¨m 2010.

2. VÒ nh©n sù, n¨m 2010, ViÖn Nghiªn cøu v¨n ho¸ cã hai c¸n bé nghØ h­­u («ng L­­u Danh Doanh vµ bµ NguyÔn Thuý Loan), cã hai c¸n bé xin nghØ viÖc (bµ NguyÔn Kim Hoa vµ «ng Ph¹m Minh T©n); TS. NguyÔn ThÞ Ph­­¬ng Ch©m ®­îc ®iÒu ®éng vÒ Phßng Qu¶n lý khoa häc vµ hîp t¸c quèc tÕ, kiªm trî lÝ ®èi ngo¹i thay bµ Ph¹m Lan H­­¬ng.

P.V