1. Lich su ra doi va ban chat cua tien te

a) Su phat trien cac hinh thai gia tri

Hang hoa la su thong nhat cua hai thuoc tinh gia tri su dung va gia tri. Ve mat gia tri su dung, tuc hinh thai tu nhien cua hang hoa, ta co the nhan biet truc tiep duoc bang cac giac quan. Nhung ve mat gia tri, tuc hinh thai xa hoi cua hang hoa, no khong co mot nguyen tu vat chat nao nen khong the cam nhan truc tiep duoc. No chi boc lo ra trong qua trinh trao doi thong qua cac hinh thai bieu hien cua no. Lich su cua tien te chinh la lich su phat trien cac hinh thai gia tri tu thap den cao, tu hinh thai gian don den hinh thai day du nhat la tien te.

- Hinh thai gia tri gian don hay ngau nhien: day la hinh thai phoi thai cua gia tri, no xuat hien trong giai doan dau cua trao doi hang hoa, trao doi mang tinh chat ngau nhien, nguoi ta trao doi truc tiep vat nay lay vat khac. Vi du: 1 m vai = 10 kg thoc. o day, gia tri cua vai duoc bieu hien o thoc. Con thoc la cai duoc dung lam phuong tien de bieu hien gia tri cua vai. Voi thuoc tinh tu nhien cua minh, thoc tro thanh hien than gia tri cua vai. So di nhu vay vi ban than thoc cung co gia tri. Hang hoa (vai) ma gia tri cua no duoc bieu hien o mot hang hoa khac (thoc) thi goi la hinh thai gia tri tuong doi. Con hang hoa (thoc) ma gia tri su dung cua no bieu hien gia tri cua hang hoa khac (vai) goi la hinh thai vat ngang gia. Hinh thai vat ngang gia co ba dac diem: gia tri su dung cua no tro thanh hinh thuc bieu hien gia tri; lao dong cu the tro thanh hinh thuc bieu hien lao dong truu tuong; lao dong tu nhan tro thanh hinh thuc bieu hien lao dong xa hoi. Hinh thai gia tri tuong doi va hinh thai vat ngang gia la hai mat lien quan voi nhau, khong the tach roi nhau, dong thoi la hai cuc doi lap cua mot phuong trinh gia tri. Trong hinh thai gia tri gian don hay ngau nhien thi ty le trao doi chua the co dinh.

- Hinh thai gia tri day du hay mo rong: khi luc luong san xuat phat trien hon, sau phan cong lao dong xa hoi lan thu nhat, chan nuoi tach khoi trong trot, trao doi tro nen thuong xuyen hon, mot hang hoa nay co the quan he voi nhieu hang hoa khac. Tuong ung voi giai doan nay la hinh thai day du hay mo rong.

Vi du: 1 m vai = 10 kg thoc hoac

= 2 con ga hoac

= 0,1 chi vang hoac

= ...

Day la su mo rong hinh thai gia tri gian don hay ngau nhien. o vi du tren, gia tri cua mot met vai duoc bieu hien o 10 kg thoc hoac 2 con ga hoac 0,1 chi vang. Nhu vay, hinh thai vat ngang gia da duoc mo rong ra o nhieu hang hoa khac nhau. Tuy nhien, van la trao doi truc tiep, ty le trao doi chua co dinh.

- Hinh thai chung cua gia tri: voi su phat trien cao hon nua cua luc luong san xuat va phan cong lao dong xa hoi, hang hoa duoc dua ra trao doi thuong xuyen, da dang va nhieu hon. Nhu cau trao doi do do tro nen phuc tap hon, nguoi co vai muon doi thoc, nhung nguoi co thoc lai khong can vai ma lai can thu khac. Vi the, viec trao doi truc tiep khong con thich hop va gay tro ngai cho trao doi. Trong tinh hinh do, nguoi ta phai di con duong vong, mang hang hoa cua minh doi lay thu hang hoa ma no duoc nhieu nguoi ua chuong, roi dem doi lay thu hang hoa ma minh can. Khi vat trung gian trong trao doi duoc co dinh lai o thu hang hoa duoc nhieu nguoi ua chuong, thi hinh thai chung cua gia tri xuat hien.

Vi du: 10 kg thoc

hoac 2 con ga = 1 m vai

hoac 0,1 chi vang

....

o day, tat ca cac hang hoa deu bieu hien gia tri cua minh o cung mot thu hang hoa dong vai tro la vat ngang gia chung. Tuy nhien, vat ngang gia chung chua on dinh o mot thu hang hoa nao. Cac dia phuong khac nhau thi hang hoa dung lam vat ngang gia chung cung khac nhau.

- Hinh thai tien te: khi luc luong san xuat va phan cong lao dong xa hoi phat trien hon nua, san xuat hang hoa va thi truong ngay cang mo rong, thi tinh trang co nhieu vat ngang gia chung lam cho trao doi giua cac dia phuong vap phai kho khan, do do doi hoi khach quan phai hinh thanh vat ngang gia chung thong nhat. Khi vat ngang gia chung duoc co dinh lai o mot vat doc ton va pho bien thi xuat hien hinh thai tien te cua gia tri.

Vi du:

10 kg thoc

1 m vai = 0,1 chi vang = vat ngang gia chung

2 con ga (Vang tro thanh tien te).

....

Luc dau co nhieu kim loai dong vai tro tien te, nhung ve sau duoc co dinh lai o kim loai quy: vang, bac va cuoi cung la vang. So di bac va vang dong vai tro tien te la do nhung uu diem cua no nhu: thuan nhat ve chat, de chia nho, khong hu hong, voi mot luong va the tich nho nhung chua dung mot luong gia tri lon. Tien te xuat hien la ket qua phat trien lau dai cua san xuat va trao doi hang hoa, khi tien te ra doi thi the gioi hang hoa duoc phan thanh hai cuc: mot ben la cac hang hoa thong thuong; mot ben la hang hoa (vang) dong vai tro tien te. Den day gia tri cac hang hoa da co mot phuong tien bieu hien thong nhat. Ty le trao doi duoc co dinh lai.

b) Ban chat cua tien te

Vay tien te la mot hang hoa dac biet duoc tach ra tu trong the gioi hang hoa lam vat ngang gia chung cho tat ca cac hang hoa dem trao doi; no the hien lao dong xa hoi va bieu hien quan he giua nhung nguoi san xuat hang hoa.